Hojas para a3 (1)

Rede Museística > Museo Provincial do Mar
Xerencia > Departamento de capacidades diferentes e accesibilidades
1
1
UN MUSEO PARA TODOS
ENTRE TODOS
“OS FACEDORES DE MUNDOS”
San Cibrao é terra de mar. É unha
península, unha lingua de terra que
sae sen medo ó encontro do mar.
Duro, perigoso, bravo, escravo...,
mais tamén unha porta aberta a
novos horizontes, incertos mais
tamén esperanzadores.
San Cibrao foi berce de facedores de
barcos e de homes afoutados, que
a bordo deles peneiraron o mar para
sacar del os seus froitos e foron quen
de navegar ata lonxanos mundos.
Mundos descoñecidos, mundos da
memoria, historias senlleiras que
forxan o espírito dun pobo. Historias
para ser contadas...
O noso Museo do Mar é o seu
mellor narrador. Non en van,
desde hai máis de corenta anos,
este museo, que nunca deixou de
ser escola, lévanos da man polo
ronsel de pegadas herdadas dos
nosos devanceiros: os facedores
de mundos.
Levamos áncoras!....sexan todos
benvidos a esta a súa casa.

2
SECCIÓNS:
O museo organízase en
un vestíbulo e catro salas,
que conteñen sete seccións
temáticas. O percorrido
será accesible en cada
sección. Haberá un plano en
relevo e marcas polo chan
para mellorar o itinerario e
a accesibilidade. Na sala
disfrutarán dunha ampla oferta
de pezas orixinais, maquetas
e laminas en relevo para tocar
en cada unha das seccións.
Asimesmo, contaremos con
textos impresos adaptados:
cartelas, follas de sala, e
informacións complementarias
en braille, macrocaracteres,
folletos en distintas linguas,
Información traducida a
pictogramas, ipod LSE
signoguías(lingua de signos)
e implantación futura de Puntos
de Información Multimedia,
audioguías adaptadas con
información narrativa, outros
recursos sonoros e visitas
telefónicas adaptadas.
ENTRADA E SALA 1:
0. A ESCOLA: Un museo para
todos entre todos. O LATEXO
DO MUSEO: motores do barco
e arquivo fotográfico.
SALA 2:
1. A CARPINTERÍA DE
RIBEIRA, O CASO DE
SAN CIBRAO.
2. TIPOLOXÍA DE BARCOS
A VELA CONSTRUIDOS EN
SAN CIBRAO.
3. A ARTE DE MAREAR:
MIRANDO Ó NORTE.
Os instrumentos náuticos e a
navegación astronómica.
SALA TRES:
4. OS OFICIOS DO MAR.
5. HISTORIA DA PESCA
EN SAN CIBRAO: ARTES E
APARELLOS DE PESCA.
6. A VIDA MARIÑA, ALGO MÁIS
CA PEIXES.
SALA CATRO:
7. OS CAZADORES
DE BALEAS.

3
O MUSEO QUE QUEREMOS
Nos últimos vinte anos vense
desenvolvendo no ámbito dos
museos a “Nova Museoloxía”,
unha corrente que busca a
democratización dos valores
e dos productos culturais,
é dicir, busca o xeito de
acercar a cultura a toda a
sociedade, independentemente
do nivel cultural que posúa
ou do estrato social do que
proveña. É por isto, que moitos
museos desprazaron o seu
eixo de acción do obxecto
ó visitante, pero, como di o
profesor Espinosa, “non a
tódolos visitantes”. Este tipo
de museoloxía acostuma
a esquecer a unha parte
importante da nosa sociedade,
a formada por aquelas persoas
que presentan algún tipo de
discapacidade que lles impide
gozar con plenitude e en
igualdade de condicións, desta
experiencia cultural. Poucos
son os museos que, hoxe en
día, pensan na accesibilidade
integral como unha prioridade
á hora de investir nas súas
novas montaxes.
A Rede Museística Provincial
de Lugo leva máis de dez anos
loitando por facer accesibles
os seus museos ó público
discapacitado. O noso obxectivo
é retirar o adxectivo excepcional
na aplicación da accesibilidade,
e facer dela un factor común a
ter en conta na planificación de
calquera acción social e cultural.
A cultura é unha experiencia
interactiva, nosoutros facemos
cultura, e o museo e un
instrumento de mediación que
ten a responsabilidade de
comunicar, de establecer un
diálogo co público. Así pois,
o novo proxecto deseñado para
o Museo Provincial do Mar de
San Cibrao pretende seguir
esta filosofía e converterse
nun modelo de museo aberto a
tódolos sentidos, inclusivo, con
atención plena á diversidade,
que sexa capaz de achegar a
súa mensaxe e facer partícipe
da súa actividade a tódolos
seus visitantes.

4
A aplicación práctica do
Deseño Universal ao Proxecto
museolóxico e museográfico
facemola dende a concepción da
mensaxe global a organización
espacio-temporal, integrando
os diferentes linguaxes
sensoriais (visuais,orais, táctiles,
cenestésicos) de forma que,
tanto a lexibilidade como a
motivación, a interactividade e a
compresión adquira o máis alto
grao de accesibilidade global.
Para o novo proxecto contamos
co asesoramento de persoas
e asociacións vencelladas coa
discapacidade, mais tamén coa
total implicación dos veciños
de San Cibrao, da Mariña e
persoal da Rede de Museos.
Quixemos que aqueles que
fixeron e fan posible o museo,
fosen partícipes activos do novo
proxecto, contando coa súa
colaboración e opinión.
Xa que a singularidade do
Museo de San Cibrao devén do
sentir especial que desprende,
máis alá das propias funcións
que como institución cultural lle
corresponden. Desde o seu
nacemento como escola, sempre
existiu unha fonda implicación
social coa institución. Isto mesmo
foi o que fixo da institución
o primeiro museo do mar de
Galicia de carácter público.
Compatibilizou durante anos
as súas funcións como escola,
durante o inverno, e museo polo
verán (1969-1988).
O museo constitúe unha icona
para a comarca e sobre todo
para o pobo de San Cibrao,
do que constitúe un elemento
esencial da súa identidade.

5
Por todo o dito, queremos:
Un MUSEO DIDÁCTICO:
un museo que debe seguir
sendo unha escola, un
instrumento para a aprendizaxe
e a educación social, un medio
para o intercambio recíproco
de coñecemento, depositario
non só de obxectos sen vida,
senón do patrimonio inmaterial,
da memoria histórica e das
lembranzas que constitúen a
identidade dun pobo.
Un MUSEO ADAPTADO:
un museo accesible, tanto
no discurso como na
montaxe expositiva.
Un MUSEO SOCIAL e
SOLIDARIO, que estableza
un diálogo permanente co seu
entorno; un MUSEO DENTRO-
FÓRA, que extenda a súa
acción fóra dos seus muros
e estableza unha conexión
viva do museo coa súa orixe
sociocomunitaria.
Un MUSEO INTERACTIVO
E DINÁMICO, en constante
evolución e en continua
construcción, que xenere unha
sinerxia positiva que faga del
o centro gravitacional de novas
accións. As novas tecnoloxías
de comunciación aportarán
unha maior fluidez á conexión
do museo co público e ampliará
de xeito ilimitado o seu ámbito
de acción.
Un MUSEO DO FUTURO:
un museo cércano, pero aberto
ó mundo. Queremos un museo
vivo, humano, un museo no
que, en palabras de Georges
Henri Riviere, “o éxito non se
mida polo número de visitantes
que recibe, senón polo número
de visitantes ós que ensinou
algunha cousa”.

6
ENTRADA E SALA 1
> Folla de Sala. Sección 0.
A escola. Un museo de todos,
para todos.
Este edificio naceu para ser
escola de San Cibrao no ano
1931, por desexo de D. José
Mª Montenegro e da súa muller
Dna. Manuela Goñi Maíste,
emigrantes na Arxentina. A súa
doazón (60.000 pesetas) permitiu
construír un edificio de pedra de
granito, dividida en dúas alas,
unha para a escola masculina
e outra para a feminina.
A distribución do edificio ven
determinada polos seus usos
como escola mixta. Tiña dúas
portas na fachada que daban
acceso, cadansúa, a dada
unha das aulas. En cada aula
existía unha porta traseira
pola que se saía ós patios de
recreo, dividios por un muro
que separaba o dos nenos e o
das nenas.
No anos sesenta, o mestre,
D. Francisco M. Rivera Casas,
e 34 dos seus alumnos
convertiron as “Escolas
Vellas” nun museo. En 1969 por
iniciativa de Alfredo Sanchez
Carro a Deputación de Lugo
acordou en pleno crear o
museo. Entre todos iniciaron
un importante traballo de
recompilación de obxectos
mariños, que hoxe constitúen
unha parte esencial dos fondos
cos que actualmente conta a
colección do Museo do Mar.
Esta labor contou, desde a súa
xénese, coa plena complicidade
da sociedade, interesada en
preservar o seu tradicional
vencello co mar.
No ano 1994 trasladouse aiquí
a sección de Naútica do Museo
Provincial de Lugo, sendo a súa
dirección quen coordinou xunto
ós veciños a montaxe,como
museo inaugurouse o 12 de
agosto de 1994. O museo estivo
xestionado pola Asociación de
Veciños “Cruz da Venta” dende
1994 ata o 2004. A Deputación
Provincial de Lugo, a través
da xerencia da Rede, tomou o
relevo na dirección do

7
mesmo no 2004.No exercicio
desta responsabilidade,
a rede de Museos iniciou un
proceso de reflexión e estudo
sobre a identidade do museo
como institución pública que,
ademais de cumprir as funcións
co identifican: conservación,
adquisición,documentación,
investigación e difusión,
adquiriu un novo perfil que
o converteu nun referente
cultural de primeira orde na
sociedade actual.
Hoxe, é un dos catro museos
que conforman a Rede
Museística Provincial hoxe é un
Museo de todos entre todos.
O latexo do museo:
No espazo contiguo, o motor a
vapor simboliza o corazón do
museo, o latexo rexenerador
que enche de vida os rincóns
da memoria e nos empurra
cara adiante. Neste espazo, os
medios audiovisuais serven de
canle de comunicación entre
o museo e os seus visitantes.
Vaia a ser o noso diario de
a bordo, onde se recollen as
testemuñas gráficas da nosa
memoria histórica e se logra
humanizar os obxectos que
compoñen a colección.

8
SALA 2
1. A CARPINTERÍA DE
RIBEIRA, O CASO DE
SAN CIBRAO.
2. TIPOLOXÍA DE BARCOS
A VELA CONSTRUIDOS EN
SAN CIBRAO
3. A ARTE DE MAREAR:
MIRANDO Ó NORTE
Como fío conductor desta
sala empregamos a sección
da carpintería de ribeira en
San Cibrao e as tipoloxías
constructivas máis comúns
que saíron dos seus asteleiros,
exemplarizadas nalgún dos
modelos de barcos expostos,
réplicas a escala de navíos
que tiveron especial relevancia
na historia de San Cibrao,
como foron o Paca Gómez,
O Industrial ou a goleta
Sargadelos. (Seccións 1 e 2).
Na sección 3, A ARTE DE
MAREAR: MIRANDO Ó
NORTE, agruparemos os
instrumentos de navegación
ou instrumentos náuticos,
esenciais para entender a
evolución da navegación
e a magnitude das súas
conquistas, que levaron ó home
a descubrir novas terras e a
ampliar os seus horizontes,
tanto os xeográficos como
os intelectuais.
Asimesmo, incluímos os fanais
e luces de posicionamento
dos barcos como elementos
significativos para a navegación,
cuxa función é a de marcar a a
ubicación do barco e avisar das
manobras durante a marcha.
Reservamos un lugar especial
para as pezas procedentes de
rescates subacuáticos, como é
o caso dos restos do naufraxio
da fragata Magdalena e do
bergantín Palomo, ocorrido
na Ría de Viveiro alá polo
ano 1810.

9
A CARPINTERÍA DE RIBEIRA,
O CASO DE SAN CIBRAO.
San Cibrao conta desde
antigo cunha longa estirpe
de facedores de barcos. Na
“Geografía del Reino de Galicia”
(1933), afirma que no s. XIV xa
se construían carabelas nas
súas ribeiras.
A puxanza definitiva da
construcción naval en San
Cibrao veu da man do
nacemento do complexo
industrial de Sargadelos a
finais do s. XVIII. A raíz do
incremento do fluxo comercial,
tamén aumentou a demanda
de construcción de barcos de
cabotaxe para o transporte das
manufacturas e materias primas
que demandaba a fábrica.
Deste xeito, nos asteleiros da
vila comezaron a construírse
embarcacións a vela de grande
porte para as rutas máis longas,
principalmente goletas e
bergantíns (e variantes mixtas
de ámbalas dúas), como por
exemplo a goleta Sargadelos;
e embarcacións con menor
capacidade de carga, coma
quechemaríns, faluchos ou
pataches, para desprazamentos
de menor entidade.
Para a pesca facíanse grandes
embarcacións de remo, coma os
traiñóns ou as chalupas, que se
empregaban tanto para a caza
da balea coma para a pesca
da sardiña.
Os carpinteiros de ribeira
buscaban nas fragas ás árbores
que máis se axeitaban ós
moldes das pezas do barco.
Empregábase principalmente
a madeira de carballo, máis
resistente, para o esquelete do
barco (a quilla e as cuadernas),
e a de piñeiro ou eucalipto, pola
súa flexibilidade, para os banzos
do casco. Tradicionalmente,
a tala da madeira producíase
nos meses de outono ou inverno,
coa lúa en cuarto menguante e ó
solpor, que é cando a actividade
vexetativa das árbores é menor
(teñen menos savia), para facilitar
o curado da madeira e evitar
que podrecera.

10
Para a tala empregábanse
ferramentas como a machada,
o tronzador, a serra de aire,
ou a braceira ou portuguesa.
Para serrar as pezas usaban a
serras, serruchos (de costela, de
punta), o serrucho de costela ou
cotilla. Para desbastar e alisar
a madeira tiñan ferramentas
de corte, ben con folla guiada
ou libre: cepillo, garlopa,
gullame, xunteira ou rebaixador,
acanalador, machihembra,
cepillo de moldura, cepillo
de voltas, aixolas, formóns
ou trenchas, gubias,... Para
medir: metro, escuadras,
compás, gramil,... Para golpear
ou extraer: martelo, mazas,
tenazas,... Os berbiquís e os
barrenos para furar. Para apretar
ou suxeitar, tiñan o barrilete,
o gato ou parafuso, as prensas,
os sarxentos ou sarxentas...
Unha vez rematado o casco
comezaba as labores de
calafateado, que consistían
en introducir entre os banzos
da parte sumerxida do
casco (obra viva) cordóns
de estopa impregnados en
brea, para impermeabilizar
a embarcación.
Os paus, o velame e o resto do
aparello, armábase despois da
botadura, co casco xa a flote.
A vela foi substituída
progresivamente pola máquina
de vapor, e esta polo motor de
explosión ou diésel.
A introducción do ferro para a
construcción de barcos de carga
de maior tonelaxe, conduciu ó
declive das carpinterías, cuxa
actividade se viu reducida á
construcción de pequenas
embarcacións de pesca e á
realización de reparacións.
Tiveron unha nova época de
esplendor na década dos 60
do século XX, coa eclosión da
pesca do bonito.

11

12
TIPOLOXÍA DE BARCOS A
VELA CONSTRUIDOS EN
SAN CIBRAO.
BRICBARCA:
Barco de tres ou máis paus,
que aparella velas cuadras en
tódolos paus excepto no último,
que arbola velas de coitelo,
xeralmente cangrexas.
!
BERGANTÍN:
Buque normalmente de 2
paus, con todo o seu aparello
formado por velas cuadras.
Caracterizouse pola súa
capacidade de desplazamento,
gracias á grande superficie
vélica que era capaz de
desplegar. Eran moi veloces
e manobrables.
!
Unha variante do bergantín
é o bergantín redondo, que
porta 2 paus que arbola velas
cuadras no trinquete e no pau
maior. Tamén dispón dunha
vela cangrexa, ou escandalosa
(maricangalla).
!
BERGANTÍN – GOLETA:
Navío de 2 ou máis paus que
leva un velame mixto entre o de
bergantín e o de goleta. Aparexa
velas cuadras soamente no
trinquete e velas de coitelo,
xeneralmente cangrexas e
escandalosas, no resto.
!

13
GOLETA:
Polo regular, tiña 2 ou máis paus
da mesma altura e soe aparellar
únicamente velame de coitelo.
!Xurde no s. XVIII. É capaz de
acadar grande velocidade.
O aparello de coitelo require
menos persoal para a
manobra. Soen ser de menor
desprazamento cós bergantíns.
!
Variantes da goleta son:
Goleta de velacho:
Identifícanse como goletas de
velacho aquelas que teñen unha
vela cuadra no trinquete. Este
elemento dálle máis potencia
cando o vento sopra de popa.
!
Goleta de gavias:
É a que aparella gavias (velas
cuadras) na parte alta do
pau maior.
!
QUECHEMARÍN:
Embarcación de pouco porte.
Ten dous paus arbolados con
velas ó tercio, un pequeno pau
de mesana a popa, cun botalón
a proa no que se largan foques,
e gavias volantes para largan
cando sopran ventos froxos.

14
PAILEBOTE:
O seu nome provén de “pilot
boat” ou barco do piloto
ou práctico dos portos da
costa leste dos USA. O seu
aparello adoita ser de goleta,
con aparello de cangrexas,
escandalosas e foques.
Xeneralizouse o seu uso no
Mediterráneo como barco
de comercio.
A axilidade deste tipo de
embarcación, fixo que fose
unha das favoritas para o corso
durante os períodos de guerra
con Inglaterra.
FALUCHOS:
Embarcación de orixe
mediterránea, que se usaba
principalmente para o cabotaxe,
aínda que tamén se empregou
para a pesca. Caracterizábase
pola súa lixeireza de porte.
Armaba dous paus, aparellados
con dúas grandes velas latinas
(triangulares). Portaba un largo
botalón en proa a modo de
bauprés, no que largaba un
gran foque.

15

16

17
GLOSARIO MARIÑEIRO
PARA PRINCIPIANTES:
!Proa: parte dianteira do barco.
Popa: parte traseira do barco.
Babor: situándonos de cara á
proa, parte esquerda do barco.
Estribor: situándonos de cara
á proa, parte dereita do barco.
Costados: son os dous lados
do casco.
Amuras: partes curvadas dos
costados que converxen para
formar a proa.
Aletas: partes curvadas dos
costados que converxen
formando a popa.
Obra viva ou carena: parte do
casco que está somerxida.
Obra morta: é a parte do barco
que está por riba da auga.
Liña de flotación: é a liña que
separa a obra viva da obra
morta, é dicir ven determinada
polo nivel da auga respecto
do casco.

18
DIMENSIÓNS DUN BARCO:
Eslora: lonxitude do barco
tomada desde a proa ata a popa.
Manga: anchura máxima do
barco, de babor a estribor.
Puntal: altura do buque desde a
quilla ata a parte superior da liña
de cuberta.
Calado: distancia vertical entre
a quilla e a liña de flotación.
Medida da parte somerxida
do barco.
PARTES DO BARCO:
O aparello: nun barco de vela
o aparello está constituido
polo conxunto que forman a
arboladura, a xarcia e as velas:
Arboladura: está formada polos
paus e perchas do barco, que
serven para suxeitar e manobrar
as velas.
Os paus: cada un dos mastros
que serven para soster as
perchas utilizadas para largar
as velas ou, directamente,
as velas mesmas. Os paus
principais dun barco acostuman
a ser, de proa a popa:
trinquete, maior e mesana.
Trinquete: pau máis próximo
á proa.
Maior: é o pau principal do
barco, o de maior altura.
Mesana: pau máis próximo
á popa:
Bauprés: pau sobresae do
casco como unha prolongación
da proa e se coloca
horizontalmente respecto desta.
Cofa: Meseta colocada
horizontalmente no alto dun pau
para facilitar a manobra das
velas altas e situar los vixías.
Xarcia: conxunto de cabos
que serven para suxeitar ou
para manobrar a arboladura e
o velamen. Distínguese entre a
xarcia firme, que son aqueles
cabos fixos que serven para
suxeitar ou soster os paus, e a
xarcia de labor, e a xarcia de
labor, composta polos cabos que
se empreñan para izar, arriar ou
orientar o aparello.
Velas: son pezas de pano, que
suxeitas a un pau ou percha,

19
reciben o vento que permite
propulsar a embarcación.
Podemos dividir os tipos de vela
en dous grandes conxuntos:
As velas cuadras, aparello
redondo ou en cruz, que se
dispoñen de babor a estribor; e
o aparello áurico ou velas de
coitelo, que se dispoñen de xeito
lonxitudinal, de proa a popa.
PARTES DO CASCO:
!Casco: corpo do barco sen
contar a súa arboladura.
Quilla: peza principal da
estructura do casco, situada
lonxitudinalmente na súa
parte. Constitúe a columna
vertebral do barco.
Cuadernas: son como as
costelas do barco. Teñen forma
de U ou de V, e colócanse
simétricamente a ámbolos lados
da quilla e rematan na parte alta
del costado, dándolle forma e
resistencia ó casco. Sobre elas
crávanse os banzos do forro.
Baos: reforzos transversales
que unen as cuadernas pola
parte superior, de babor a
estribor, e serven de soporte
para as cubertas.

20
Forro: Revestimento do casco.
Tablóns ou banzos, que se
clavan sobre as cuadernas.
Mamparos: Son os tabiques
que dividen o interior do barco.
Borda: Canto superior
do costado que sobresae
da cuberta.
Temón: pala giratoria instalada
na popa nun eixo vertical, unida
a un mecanismo en cuberta
(desde o s. XVIII, a roda do
temón), que permite marcar a
dirección do barco.

21
A “arte de marear”: mirando
ó Norte. Os instrumentos
náuticos e a navegación
astronómica.
O dominio do mar supuxo unha
ruptura irrevogable na concepción
do mundo, tanto dende o punto de
vista da razón como da fe.
Nos albores da Idade media, o
mundo da navegación constituía
unha verdadeira arte, a “arte de
marear”. Desde a introducción
da agulla náutica ou agulla
de marear1
no s.XIII, o método
empregado foi a navegación
a estima, que tomaba
como únicos parámetros
de referencia o rumbo e a
velocidade para determinar
a posición aproximada do
barco no mar. A velocidade
medíase coa corredera, que
consistía nunha táboa unida
a unha corda de nos, atados
a intervalos regulares. Cada
certas horas, o piloto botábaa
á auga pola popa e deixaba
correr a corda durante o tempo
1. Sempre sinala o N magnético da Terra.
que marcada a ampolleta
ou reloxo de area (uns 30
segundos), para logo contar os
nós (millas2
/ hora) e calcular
a distancia percorrida. Estas
medicións eran trasladadas
os portulanos ou cartas
portulanas, predecesores
das actuais cartas náuticas,
e que se empregaron ata os ss.
XVI e XVII. Sobre elas viñan
trazadas unha rede de liñas,
que a semellanza da rosa dos
ventos do compás, indicaban
os rumbos máis axeitados a
seguir durante a navegación.
Os rumbos calculábanse a ollo,
polo que era habitual acumular
erros, que na navegación se
traducían en millas de máis.
A principios do s. XIV, a
combinación da agulla
magnética coa rosa dos
ventos3
da lugar ó compás
náutico, instrumento esencial
para a navegación ata case
os nosos días. O conxunto
completarase coa bitácora,
2. Milla náutica = 1852 m.
3. Disco no que viñan marcados os 32 rumbos,
cuartas ou ventos, posibles na navegación.

22
cuia finalidade inicial era
a de protexer o compás
das condicións adversas e
proporcionarlle estabilidade para
facilitar a lectura dos rumbos.
O s.XVI constitúe o punto
de inflexión na historia da
navegación. Comeza a Idade
de Ouro dos descubrimentos.
As grandes potencias do
momento, inician unha carreira
sen tregua na procura de novos
territorios. A necesidade de
consolidar o control sobre estas
posesións e de establecer
unha comunicación fluída
con elas, vai a ser o revulsivo
que os vai a levar a investir
grande parte dos seus esforzos
na investigación de novas
técnicas e instrumentos de
navegación, máis eficientes e
exactos cós anteriores. Deste
xeito prodúcese a transición á
navegación astronómica, que
se basea na observación directa
da posición dos astros en
relación coa superficie terrestre
para determinar con precisión
as coordenadas (lonxitude
e latitude) que permiten
establecer a situación do barco
nas navegacións de altura, nas
que a costa non pode ser un
punto de referencia fiable.
Prodúcese a mellora de
instrumentos xa coñecidos
na época medieval, como o
astrolabio, a ballestilla ou
o cuadrante, e dáse paso a
outros novos coma o octante
ou o sextante (s. XVIII).
Empregábanse para tomar
medicións angulares da altura
do Sol ou da estrela polar ó
seu paso polo meridiano con
respecto dun punto fixo coma
o horizonte, necesarias para o
cálculo da Latitude (N – S).
No primeiro terzo do s. XVIII
aparece o octante de John
Hadley, instrumento que
baseaba o seu funcionamento
na física da reflexión da luz.
Medía alturas de ata 90º.
O sextante xurdiu a posteriori
coma unha evolución do
octante, xa que conseguiu
ampliar o ángulo de medida ata
os 120º. Asimesmo incorporaba
un sistema de lentes e espellos

23
que permitía superpoñer nun
so plano a posición do astro
sobre o horizonte. O sextante
tamén se empregou para
calcular a lonxitude, aplicando o
método das distancias lunares,
baseado no desprazamento
sistemático da Lúa respecto das
estrelas. Os resultados carecían
da exactitude necesaria.
A determinación da lonxitude
(E – W) foi o punto feble da
navegación ó longo de toda
a Idade Moderna, xa que
para calculala con precisión
é necesario coñecer en cada
momento a hora exacta do lugar
onde se atope o barco. Así
pois, non será ata ben entrado
o s. XVIII, coa invención do
cronómetro náutico, cando
se atope a solución técnica
definitiva para o dilema.

24
Os naufraxios.
As profundidades mariñas
gardan nas súas entrañas
unha boa parte da historia da
humanidade. Algunha das
testemuñas máis senlleiras que
atoparemos no museo proveñen
do naufraxio acontecido en augas
da ría de Viveiro, a madrugada
do 2 de novembro de 1810.
Inmersos en pleno conflicto
bélico coa Francia napoleónica,
zarpara de Ferrol unha escadra
anglo-española ó mando do
guerrilleiro Antonio Renovales,
coa misión de controlar algún
dos portos estratéxicos do
Cantábrico, cando os sorprendeu
unha forte galerna. Os que
puideron, buscaron abrigo na ría
de Viveiro, pero foi demasiado
tarde. O temporal arreciou,
e os barcos non foron quen de
soportar os embates do mar.
Entre aqueles barcos atopábanse
a fragata Magdalena e o
bergantín Palomo, cargados de
provisións. A fragata Magdalena
na súa zozobra, embisteu
violentamente contra a fragata
inglesa Narcisus, e acabou
encallando e naufragando
nos Castelos, os illotes que se
franquean a praia de Covas.
Na fragata amoreábanse
naqueles intres máis de 550
persoas, rescatadas doutras
embarcacións asolagadas por
mor do temporal. O bergantín
Palomo embarrancou na praia
de Sacido.
A fragata Santa María
Magdalena medía 41,70 m.
de eslora por 10,25 m. de
manga, e desprazaba unhas
500 toneladas. Iba artillada en
cuberta cunha batería de 18
canóns de 18 libras, ós que
había que sumar dous canóns
de 6 libras no castelo de proa
e 12 obuses no alcázar.
Na traxedia morreron máis dun
milleiro de persoas. Tantas foron
as víctimas, que as autoridades
víronse obrigadas a enterrar os
afogados en fosas nas dunas da
praia de Covas.
Como lembranza daquel
naufraxio, erixiuse, en 1934,
o monumento dos Castelos na
praia de Covas (Viveiro).

25
SALA TRES:
4. OS OFICIOS DO MAR.
5. HISTORIA DA PESCA
EN SAN CIBRAO: ARTES E
APARELLOS DE PESCA.
6. VIDA MARIÑA: ALGO MÁIS
CA PEIXES.
Nesta sala tomaremos o caso
de San Cibrao como referencia
para mostrar, desde o particular
ó xeral, a simbiose construída
entre os pobos litorais e o seu
mar. Desta adaptación ó medio
xorden oficios directamente
vencellados ás labores de
extración do peixe, á elaboración
e procesamento do mesmo ou á
súa comercialización, e obxectos
asociados a esas tarefas.
PEIXEIRAS ou PESCANTINAS:
bacías, patelas, etc.
REDEIRAS: agullas de madeira,
malleiros, etc.
CORDELEIROS: instrumentos
que permitía a elaboración
ou arranxo dos cabos
das embarcacións.
Incluímos algunhas das artes
de pesca empregadas polos
mariñeiros de San Cibrao ó
longo da súa historia.
Neste espazo va a chamar
especial atención dúas pezas:
Un traxe de augas completo,
de tres pezas (casaca, pantalón
faenero e gorro), elaborado
ó xeito tradicional, con
liño “encascado”.
Un traiñón ou txalupa baleeira
de 3 m. de eslora, aparellado
con dúas velas.
Nesta sala é ineludible referirse
ó obxecto directo destes
traballos: os froitos do mar.
Incluímos na mostra unha
variada representación da fauna
mariña, principalmente, pezas
da colección de malacoloxía
(un 70 % do total dos fondos
do museo), esqueletes totais
ou parciais de animais mariños
(mandíbulas de quenllas,
espadas de peixe espada,
esqueletes de golfiños, etc.),
animais desecados (tartarugas),
corais, fósiles, algas, etc.

26

27
Historia da pesca en San
Cibrao: artes e aparellos
de pesca e proceso
de transformación.
“Hei ven o maio
que trai o tempo bo,
hei ven o maio
para pesca do traiñón.
Hei ven o maio
Viste de señorito,
hei ven o maio
para pesca do bonito”.
Desde a súa xénese, San Cibrao
ven mantendo un estreito
vencello co mar. Os ritmos
socioeconómicos da comarca
veñen condicionados polo ritmo
das mareas.
A pesca extractiva pasou de ser
unha ocupación complementaria
da agricultura a converterse
no eixo vertebrador ó redor
do cal se artellou a economía
local. A actividade pesqueira
xenerou ó seu redor unha
serie de oficios (carpinteiros,
cordeleiros, toneleiros, peixeiras,
redeiras, etc..), que de xeito
directo ou indirecto, ocuparon
a unha importante porcentaxe
da poboación.
Ata principios do s. XX, a sardiña
foi a protagonista. Daquela,
existían en San Cibrao tres
fábricas de salgadura. Pero xa
a partir dos anos 30, o bonito
empezou a cobrar importancia.
Nos meses de primavera
pescábase bocarte ou anchoa.
A costeira do bonito ocupaba
os meses de verán, e desde o
seu remate e ata o inverno íase
ó peixe espada e ó marraxo.
Nos anos 60, San Cibrao era,
despois de Burela, o porto con
máis embarcacións boniteiras.
Nestes anos, a comarca viviu una
crise no sector pesqueiro, polo
que moitos mariñeiros cambiaron
a pesca pola navegación
comercial, a mariña mercante.
De seguido pasamos a describir
brevemente as artes de pesca
de uso máis frecuente no noso
litoral. Podemos establecer unha
primeira división entre as artes
de rede e as de anzuelo.

28
DE DERIVA: técnica de
enmalle mediante a flotación ou
deriva dos panos de rede.
Xeito: Arte que tradicionalmente
se empregou para a pesca da
sardiña. No s. XVII os panos
fabricábanse en liño coa malla
moi pequena. É unha arte
de superficie.
!
DE CERCO: artes adicadas á
captura de especies peláxicas,
como a sardiña ou o xurelo.
O aparello lárgase ó redor do
cardumen, para despois pechar
a arte por abaixo cunha corda
ou xareta, formado así un
embolsamento do peixe.

29
Traíña: No s. XVII, a traíña
estaba formada pola aportación
de panos ou quiñóns dos
pescadores. O resultado
era unha rede rectangular.
Largábase desde a costa e logo
tirábase polo outro extremo
desde unha embarcación,
unha traíña ou un trincado, ata
formar un cerco sobre o banco
de peixe.
Terrafa ou terrafiña:
Arte empregada desde a
aparición dos barcos de vapor.
DE COPO OU DE ARRASTRE:
os panos de rede forman unha
especie de saco pechado que é
arrastrado por unha ou máis
embarcacións. O arrastre pode
ser de fondo (bentónico) ou
entre dúas augas (peláxico).
Xávega: A xávega foi introducida
en Galicia polos fomentadores
cataláns. O seu uso xenerou
conflictos nas comunidades
mariñeiras, por consideralas
depredadoras en exceso.
Consistía nunha rede de cope
que se largaba desde terra, e
polo outro cabo sacábase mar
a dentro. A pesca cobrábase
desde terra, ben con tracción
humana ou ben coa axuda de
animais de tiro.
!

30
Rapeta: Arte de uso común
no noso litoral desde a Idade
Moderna. Tamén coñecida como
sacada pequena, traíña menor ou
rapeta de traíña, caracterizábase
por non ter cope.
Boliche ou chinchorro:
De ampla difusión na segunda
metade do s. XVII, polo seu
fácil manexo, xa que ó ser
máis pequeno cá traíña podía
empregarse en espazos máis
reducidos, normalmente para a
pesca da sardiña.
Na actualidade, ten unhas
dimensións de 40 m. de longo
por 10 m. de alto. Está formado
por dúas pernas e un cope
ou saco.
Na Idade Moderna as redes e
cordas fabricábanse en cánabo
ou liño e, posteriormente,
en fío de algodón. Para
proporcionarlles resistencia, as
redes debían ser “encascadas”.
O encascado consistía en
ferver as redes en caldeiras
ás que se engadía cortiza de
sauce, carballo ou piñeiro.
Unha vez escaldadas, as
redes estendíanse sobre uns
maseiros ou artesas, donde
se vertía a auga da caldeira,
tinguida polo efecto das
cortizas. Desta forma, dábaselle
cor ós panos.
!

31
!
DE ANZUELO:
Liñas: Consiste nun sedel ou
tanza enrolado ó redor dun
bastidor de corcho (sirgo) ou
madeira (grádella). No extremo,
a liña ten un chumbo, e un ou
varios anzós.
Palangre: Está formada por
unha liña nai na que se empatan
outros máis curtos nos que
van pendurados os anzós.
O palangre pode ser de fondo,
para a captura de especies
como a pescada ou o congro; ou
de superficie, para a pesca de
especies peláxicas como o atún,
o marraxo ou o peixe espada.
!

32
Curricán: O curricán é a arte
que se emprega na Mariña de
Lugo para a pesca do bonito.
Suxéitanse unhas longas varas
ós costados do barco, das cales
van enganchadas os sedais, ou
brazolas, e ós seus extremos
os anzós. Esta arte traballa
á cacea, é dicir, co barco en
movimento. Ata fai pouco tempo,
o engado facíase con folla de
maíz blaqueada, e peiteada
con cepillos de aramio para
convertela en hebras.
Poteras: Está formado por un
chumbo, recuberto con fíos de
cores, e rematado pola súa
parte inferior cunha coroa de
pequenos anzós. Úsase para a
captura de luras ou calamares.
!
Para a captura do polbo e
dalgún marisco, empréganse as
NASAS. Son unha especie de
gaiolas ou trampas, provistas
dunha abertura ou boca en
forma de funil, que facilita a
entrada da presa e impide a súa
saída. Están feitas de materiais
diversos, principalmente de
madeira, vimbio ou metal.
A súa forma varía en función
da especie a capturar (nécora,
langosta, camarón, faneca,
polbo, etc.). É unha arte
de fondo.
!

33
Ademais da pesca, o
MARISQUEO é outra das
actividades relevantes do
sector. O marisqueo pódese
realizar a pe ou desde unha
embarcación (marisqueo a flote).
A continuación pasaremos a
describir algúns dos aparellos
empregados nesta actividade:
Sacho: semellante ó que se
emprega na agricultura, Server
para remover a area na busca
da ameixa, chirla, etc.
Angazo: especie de rastrelo
que se emprega para a recollida
de berberecho, ameixa,
coquina, etc.
Rasqueta: é como unha
espátula que serve para
arrancar da rocha os percebes
ou os mexilóns.
Rastro: emprégase desde unha
embarcación para a captura
de ameixa, berberechos, etc.
Está composto por un rastrelo
ó que se lle engade un copo
de rede, e todo o conxunto vai
unido a unha vara dunha medida
axeitada á profundidade que se
queira traballar.
Raño e gancha: semellante
ó rastro, pero substitúen o copo
por unha rella metálica. Son
máis lixeiros e resultan máis
fáciles de manexar.
Can ou endeño: arte de
arrastre, xa que debido ó seu
maior tamaño ten que botarse á
auga e logo vai sendo arrastrado
pola embarcación. Está
permitido en fondos superiores a
20 m. úsase para especies como
a vieira ou a ameixa.
!

34
Existen tamén algúns aparellos
auxiliares, útiles tanto para a
pesca como para o marisqueo:
Trueiro: formado por unha vara
á que vai unido un aro ó que se
lle incorpora unha bolsa de rede.
Tina ou espello: caixa de
madeira cun cristal no fondo
que permite ver o fondo mariño
a curta distancia (ata 3 m.).
úsase na captura de centola ou
do ourizo.
Bicheiro: vara cun gancho
de ferro nun dos extremos
que serve tanto para a pesca
como para enganchar cabos ou
acercar a embarcación a terra.
!

35

36
SALA CATRO:
Os restos óseos das baleas son
as protagonistas desta sala. Foron
recollidos nas inmediacións das
praias de San Cibrao, en especial
na de Cubelas, nas que se
procesaban os cetáceos cazados
nos ss.XVI-XVII.
Xa no s.XX, a caza da balea
volveu a ser unha fonte de
recursos destacada para a
economía de local. A familia
Massó, unha das principais
sagas conserveiras de
Galicia, instalaron unha das
súas factorías baleeiras en
Morás (Xove).
OS CAZADORES DE BALEAS
A caza da balea xa está
documentada nos portos
vascos desde o s. XII. No s.
XIV, unha crise nas capturas,
fixo que os baleeiros vascos,
especialmente guipuscoanos
e viscainos, tivesen que
buscar novos asentamentos,
nun principio temporais,
circunstancia que fixo que esta
tradición se fose desprazando
progresivamente ó longo da
cornixa cantábrica.
En Galicia, a industria baleeira
tivo o seu apoxeo entre os ss.
XVI e XVII. As bases baleeiras
de meirande importancia
localizábanse na Mariña Lucense,
nos portos de Rinlo, Foz, Nois,
Burela, San Cibrao e Bares.
No litoral atlántico, sólo os portos
de Caión e Malpica desenvolveron
con éxito esta pesquería.
O sistema de caza tamén foi
importado da tradición vasca:
“Mátanas da seguinte maneira:
sóbese unha atalaia á punta
dunha serra que cae sobre o
mar e de alí ven de lonxe saltar
gran cantidade de auga para
arriba facendo moita escuma,
e cando a balea ten a metade
do corpo fóra da auga, a atalaia
dá aviso ós mariñeiros, os cales
armando as súas barcas e
poñendo dentro moita cantidade
de cordas e nos cabos atados
uns dardos arpoados vanse
a elas, e tirándolles como se
senten feridas van logo moi
bravas mar a dentro; levando

37
metidos aqueles arpóns e os
pescadores dándolles sempre
corda séguenas ata que xa
desangradas e perdida aquela
furia tráenas tirando delas ata
terra, onde facendo grandes
lumes sacan delas moito aceite”.
(Bartolomé Sagrario de
Molina, Ldo. Molina, Descrición
del Reino de Galicia y de las
cosas notables del)
As mandas de cetáceos,
principalmente a balea
vasca (Eubalaena glacialis
ou Eubalaena Biscayensis),
abeirábanse polo Cantábrico no
seu roteiro migratorio desde o
Atlántico Norte, entre os meses
de outubro e marzo. Nesta
época, a frota, integrada por
unha chalupa principal e outras
auxiliares, tiñan o aparello
preparado para saír ó mar en
canto o atalieiro dese aviso de
balea. As chalupas galegas
medían entre 6 e 8,5 m. de
eslora e portaban dous paus
coas súas correspondentes
velas. A tripulación estaba
composta por oito ou nove
homes. O animal era
enganchado cun arpón de ferro,
coa punta en forma de frecha.
Para esgotala acometíana coas
sangradeiras ou chabolíns,
semellantes ó arpón pero coa
folla lanceolada, destinadas a
desangrar ó animal. Ámbolos
aparellos ían atados a unha
estacha (corda de cánabo).
Unha vez morta, a balea era
trincada (atada) entre varias
embarcacións e levada ata
terra para o seu despezamento.
Para tal fin usábanse diferentes
tipos de coitelos (trinchante,
coitelos de man, machetas,
coitelos a dous fíos, etc.).
A graxa da balea ou saín
era derretida xeralmente na
mesma praia ou nas súas
proximidades, en grandes
caldeiras, para despois ser
envasada en barricas para a súa
comercialización. O aceite obtido
empregábase como combustible
para as lámpadas ou para o
carenado das embarcacións.
Co tempo fóronselle atopando
novos usos:

38
facíase margarina, xabóns,
vernices, empregábase en
perfumería e en farmacia, etc.
Coas barbas da balea, ou
fanóns, facíanse variñas para
paraugas, corsés ou abanos,
para os escanciadores de
viño, bucinas, etc. Da cabeza
do cachalote (Physeter
macrocephalus) extráese o
espermaceti ou esperma de
balea, un fluído que antigamente
se usaba como aceite de buxías
e na actualidade serve para a
elaboración de cosméticos e
productos farmacéuticos.
En portos coma os de San
Cibrao, Foz ou Burela, na primeira
metade do s. XVII, a industria
baleeira deu lugar a un productivo
intercambio comercial co resto da
área cantábrica, chegando incluso
ata Francia.
Entre finais do s. XVII e
principios do XVIII produciuse
a decadencia definitiva da caza
da balea nas nosas costas. Non
sería ata 1965 cando as baleas
voltarían a cobrar protagonismo
na vida de San Cibrao, cando a
empresa conserveira Massó
instalou unha das súas factorías
no Portiño de Morás (Xove).
A factoría contaba cunhas
modernas instalacións que
permitían o completo procesado
da balea, para a obtención e
envasado de aceites e fariñas,
e tamén para a preparación
da carne para o consumo.
As capturas efectuábanse
desde barcos baleeiros, coma o
“Carrumeiro” ou o “Cabo Moras”,
con canóns arpoeiros armados
na súa proa.
Pechou as súas portas no 1976,
pouco antes da declaración da
moratoria internacional á caza
comercial de baleas (1986).
Hoxe en día, eses terreos están
ocupados pola factoría Alcoa, un
dos piares básicos da economía
da zona.

39

Hojas para a3 (1)

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

La actualidad más candente (14)

Similar a Hojas para a3 (1)

Similar a Hojas para a3 (1) (20)

Más de Encarna Lago

Más de Encarna Lago (20)

Hojas para a3 (1)