SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 139
Descargar para leer sin conexión
1
jawaritanaka
Palliri, wakicht’iri:
Félix Layme Pairumani
2012
2
© 1994 Félix Layme Pairumani
1ra. Edición 1994 MEC–UNICEF y
2da. Edición 1996 MEC
3ra. Edición electrónica 2012
flpjayma@yahoo.com
www.aymara.ucb,educ.bo
www.aymara.es.tl
www.jayma.es.tl
www.fotosaymaras.es.tl
www.cultura-aymara.blogspot.com
3Utjirinaka
MAYÏRI PANKA ……..9
Jawaritanaka
1 Chullpampi mä jaqimpi
2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri
3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama
4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 ¡Way way karisä!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna
PAYÏRI PANKA ……..91
Jila sullkanaka
1 Pani jila sullkanaka
2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi
3 Parurimpi kimsa yuqalla
wawanakampi
5 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita
Muru imillana sarnaqäwipa
7 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna
KIMSÏRI PANKA ……..53
Urtimalana sarnaqatpa
1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna
2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa
kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna
7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna
8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa
aljarxatayna
9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa
akhama sarakiwa
4
5
Qalltañataki
¿Kunasa?
Akaxa walja jawarinaka ukhamaraki llaksa apartaykiri,
muspkaña qillqata pankawa. Amtaña jani
amtkañanakawa qillqata, ukata JAWARITANAKA sasa,
aka pankaxa sutiyata. Jawariñaxa, nayra pachaxa,
mayniru jani ukaxa mä qawqhaniru, kuna sarnaqatsa,
luratsa, yatiyawsa arxayañataynawa. Jichhaxa
kuñtunaka kuñtaña satakïxiwa.
¿Kunanakanisa?
Aka pankanxa: larkañanaka, muspkañanaka,
amuyasiñanaka, yatiñanaka, jawariñanakawa utji. Aka
pankanxa markasana nayra pacha sarnaqatanakasa
arusitanakasa, ukatsa lup’itanakasawa qillqata.
Ukhamaraki, kuna jamach’inakana, laq’unakata
jaqjama sarnaqatapawa utji. Ukatsa juk’ampi uraqisata
yatxatañanaka, amuyasiñanakawa utjarakiwa.
6Aka qillqatanakaxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa,
ukata uñxatt’apxañasa.
¿Kunjamata luratasa?
Aka pankaxa Pakaji, Umasuyu, Yunkasa, Aruma
suyunakana sarnaqkasa, khaya 1982 marata
jichhakama, pallthapisa qillqatawa. Jilïri tatanakaru,
mamanakaru ist’asa, aruqiri makinampi aruqayasa,
qillqaqasa ukata suma wakicht’ayatawa. Ukatsa
yaqhipanakaxa qillqt’irinakana qillqatapa jikisa, jani
ukaxa qillqt’ayasa, qillqaqt’anitawa utji.
Yaqhipanakaxa nayra pacha achachilanakana
amuyupa ist’asa mayni jilatanakana qillqt’atawa. Uka
nayra pacha jawaritanakaxa markata markana mayja
mayjawa, awichanakasa achilanakasa aka
jawaritanakxa mayja mayja yatipxi. Ukhamaxa,
jumaxa, markamana akhama jani ukaxa aka pachpa
jawarinaka, achilanakasaru awichunakasaru, tatasaru
ukhamaraki mamasaru parliri ist’arakismawa.
¿Kunatakisa? ¿Khititakisa?
Aka pankaxa uñaña qillqaña suma yatintañatakiwa,
wali uñaña jichunuqtañatakiwa. Jiwasaxa markasana
yatitapa wali kusa qillqaña yatintañasatakiwa.
7Markasana amuyupa yäqañatakiwa, juk’ampi
yatxatasa amuyt’añatakiwa. Markanakasata juk’ampi
lup’ipxañsatakiwa.
Aka pankaxa yatiñuta wawanakaru, waynanakaru,
tawaqunakaru, taqi jaqinakaru chiqancht’atawa.
Ukhamaraki yatichirinakataki, mä wali yatxatirisa
uñxatt’arakispawa, kuna janixa.
¿Akhama qillqatanakaxa yaqhaxa utjiti?
Nayrasa jichhakamasa janiwa akhama aymara
aruta JAWARITANAKA qillqata, jiwasana jasaki
uñxatt’añataki, suma k’acha qillqt’ata, suma
wakicht’ataxa utjkiti. Mä qawqhasa utjchixa
jupanakatakjama qillqt’atakiwa, janiwa waranqa
uñañjamäkisa, yaqhipaxa wali yatxatiri jaqinakataki,
ukata ancha ch’imi qillqanakani qillqt’atanakaxa
utjarakiwa, ukaxa janiwa jiwasaru yatichañatakïkiti,
jani ukaxa markasata jupanakana yatxatañpataki
qillqt’atakiwa. Ukatsa kuna juk’a jawaritanaka
qillqatasa mä maya, taqichaqana ch’iqxatakiwa utji, pä
aruta yatichäñatakixa inasa, akata qhiphana, utjxchini.
Jiwasana qillqañasaxa waliwa utji, ukatsa
achilanakasaru, awichanakasaru ist’añasawa wakisi.
Chiqpachasa, jilpachaxa chuymani jaqinakakiwa
jawarinakxa juk’ampi yatipxi.
8Ukata jichhaxa aymara qillqata wali sartayañataki
akhama wakicht’anipxtha. Jumanakaxa
qillqapxarakma, uka nayaxa suyt’askapxsma.
Félix Layme Pairumani
9
Jawaritanaka
MAYÏRI PANKA
10
Utjirinaka
1 Chullpampi mä jaqimpi
2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri
3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama
4 Alma marka
5 Uyuni Chullpa
6 Paskuwa khuchhxa irpasxani
7 Lunthatanakaru jaqxattatayna
8 ¡Way way karisä!
9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna
10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna
11
Chullpampi mä jaqimpi
Mä jaqiwa saratayna, sipï. Arumt’xchi,
ch‘amakt’ayasxchi. Ukäkaxa mä axsaräsiñchaqächi,
ukata:
—Kawkharusa qurpacht’äsiristha— sasa, arumaxa
janï kawkharusa puriñjamäkchiti. Ukata arumaxa mä
michawa qhananitayna, sï:
— Khä michaxa qhanasinkarakisä, uka utanixa
qurpachchitanixa— sasa jaqixa makatxatayna, sï. Asta
liq’chi, liq’chi, ukata mä awichaxa k’umsunitayna, sï:
— ¡Khitisa!— sasa:
— Nayäthwa. Mama, qurpachayasiña muntha, quli
mama arumt’anthwa— sasa.
— ¡Ay! Yuqajaxaya qhurüchixa.
12— Asta mama, mä akch’itarukisaya qurpacht’ita.
— Ukhamaxa mä jiska k’uchurusa
qurpacht’awaychimaya, mantanmaya— sasa.
Uka jaqiruxa janiya ikixa puritapäkitixa,
mayjjamakïtapaya. Ukata awichaxa ikintawayxchi.
Arumaruxa mä waynaxa mantt’anitayna, sï.
— Mamita, mamita, jichhaxa qharayp’üchini,
jurpayp’üchini, ukjawa irpst’anixa, machaqa yuxch’xa
puriyasinïwa, puriyasinïwa, akaruxa warmi
puriyasinïw— sataynawa, sï.
— Supaya, jumaxa ukäki juchasktaxa, awkimasa
ukhamata jiwixa, wali yuqalla sarnaqäta— sasawa
taykaxa tuqinuqatayna, ukata jichhaxa:
—Janiwa yastächixaya, inamayawa kunampisa
qullaskapxi. Ukatsa utapana mä qullaxa nayataki
utjaskipï, uta kirana luriphuntiwa utji, janiwa
amuyaskapxiti. Yasta jichhaxa tawaquna ukwa saräxa,
puriyaniwa, puriyanipï— sasawa mistuwatayna.
Ukjaxa jaqixa amuyxatapaya, uka arumaxa
khununtataynawa.
13Qhipha arumirjaxa sartchi, mä qarqa k’uchunaki
qhantatxatayna, sï.
— ¿Asta kunjamaraki qhantatsthti?, jichha
arumaxa ukataqraksa jaqixa parlasixa— sasa. Ukata
jichhaxa kayu t’aqt’atayna. Kayutata uñasa uñasa
jutawaychi, chullpa waynana kayupaxa jach’ataynawa.
Asta täta, khunuruxa wali jach’a takt’ata, asta
jalkämiwa, uka jaqixa, khununxa jutatayna, sï.
— ¿Kawkharusa akaxa sarpachaxa?, jichhaxa
arktä— sasa. ¿Lisu jaqïtaparakiya, janichä?, asta kayu
t’aqt’asa arktanchi, qhanawa mä utaru kayuxa
puritayna, sï.
Ukata jichhaxa uka utaru makatchi.
— Tata, wisitt’amimaya quli tata— sasa.
— Janiwa kuna wisitsa nayaxa munkthti,
qullayasitäthwa, janiwa kuna wisitsa munirïkthti—
sasa, janiwa katuqaña munkataynati, sï.
— Quli tata, mä jayp’uksaya qurpacht’awayita, quli
tata— sasa.
14— Usurinïthwa, nayaxa janiwa… ¡Ya!
Mantanikimsaya— sasa wali thithitawa katuqatayna,
sï.
— Ukhama usurinïthwa, jumacha amuyt’askirïta,
quli tata janipiniwa qullt’aña chiqt’xapxkthti, kunaraki
kamachpacha— sasa, q’ala yastawa wayxasitakïtayna,
yasta janikipiniwa walïkataynati, sï.
— Awira naya..., kukita jichhaxa apasinima—
sasakiwa satayna. Ukjaxa uka jaqixa janiwa kuka
uñañsa akhulliñsa yatkataynati, qullirïkataynasa.
Chullpa waynaru arusitapa ist’asakï jupaxa qulliri
tukutaynaxa.
— ¿Kunäpachasa?. Akaxa awichitarakisä— sakiwa
satayna, sï.
— Kuna chiqacha, jumaxa yusana wawapäskta,
awira amuyt’arapikitaya— sasa.
— Ukapinïskiwa, ¡Jää ukapiniskiwa! Awira karaju
¿Janiti kuna qullanakamasa utjki? Jichha akana kukaxa
qullamaxa utjaskiwa sakipï— saskakitaynawa, sï.
— Janipinixaya, akataqxaya qullanaka
thaqhtxapsthxa.
15— Janiwa, mä qullamaxa utjaskiwa. ¿Janiti
luriphuntimaxa utjkixa?— sakitaynawa, sï.
— Luriphunti, awira thaqhtanï— yasta luriphunti
uta kirana katjatayna, sï.
— Akapi qullaxa, aka karajutakiwa, wallxtayanma,
mä phukhuru wallxtayanma, ukata umantayañäni,
wañsurakiñäni.
— ¡Ya!— sasawa jaqixa wallxtayanitayna.
— Jichhaxa umantayañäni. Umantaskakima,
umantaskakima— sasa asta wañsurakchi. Maya chika
arumaxa waq’aqxatayna, asta q’ala qhipäxata
nayräxata q’ala churi uma jalayxatayna, sï.
Qhipha qhantatixa yasta kusaki, tawaquxa
k’umaraki.
— Awira, ¿Jichhaxa kamstasa?— sasa, amukiwa
qullatapata mä waka churawayxatayna, sakchï.
(Arusiri: Quintín Pairumani, 1.982, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).
16
17
Tiptitiri jani ukaxa Qutquri
Tiptiriwa mä arumaxa thakhnama umata
sarantaskatayna, patrunaru layqantaniwäsawa
jach’ata jayulisa sarantaskatayna.
— Uchantatawa,
uskuntatawa,
jani anu anu p’iqi,
jani anu anu thujsa,
turasnilluki turasnillu,
uwasaki uwasa— sasa kantt'asisa.
Uka ist’asinxa, jaqinakaxa jank’akiwa, katjasina isi
lluch’supxatayna, q’ala chichiki, sï.
Ukata Tiptirixa arnaqaschi, thakhi saririnakaru
khiwnaqaschi.
18— Tatanaka ¡Jutapxma! ¡Tatanaka jutpxma!— sasa.
Mä thakhi sariri jaqixa jalxatatayna, kuna wali
t’aqhipiniwa Tiptirixa achikt’asitayna.
— Tata, jaqiwa isija lluch’sutu, lik’inisktawa,
lik’imampiya qullt’awayita— sasa.
Uka thakhi sariri jaqixa wali t’aqhi jaqïtaynawa—
juyra apjt’asinï— sasa saraskatayna, ukata jaqi
masipata khuyapt’ayasisa lik’impi jusq’urt’atayna.
— Jumaxa tata, “qullirïthwa” sasawa, patruna uka
jichhaxa saräta, yatirïthwa saskakitawa, katri
manqhana anuru layqantatawa, saskakitawa. Jichhaxa
mantiyumampiya janxatt’awayita— sataynawa sï.
Iyawa sasa imxatt’chi. Juk’ampjaru mantiyu jantchi
ukata Tiptirikiwa thuqhtawayxatayna.
— Jaya sarkasa, uka jaqixa, maya amuyt’asisa
kuttaniwayatayna, asta patrunana ukaru purintchi.
— Yatirïsktacha tata— sasa patrunaxa satayna.
— Jïsa yatirïskthwa—, sasa asta kuka
uñantkakitaynawa, sï.
19— Jaqina uñtätarakitasä, layqantatätawa, anu
jiwatampi wayuntatätawa— sataynawa sï, uka jaqixa
Tiptirina yaticht’ataxa.
— Jichhax anu jiwataxa apsuñätawa, ukjawa
waliptätaxa— sischi.
— Qawqhsa qulläwmata churakimawa
qullt’akitaya— sasa patrunaxa sischi.
Ukhamawa katri manqhata anu jiwatxa allsxatayna.
Uka t’aqhi jaqixa, wali qullatapatxa, qullqsa juyranaksa
patrunata katuqasiwätayna, sï.
(Arusiri: Petronila Copa de Laime, 1982ni, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).
20
21
Tunka payani wiskhu
mirq’intañkama
Nayra pachaxa, mä t’aqhi jaqiwa, quta thiyana
utjirïtayna, uka jaqixa qutata challwa katusirïtayna, mä
arumaxa uka jaqixa quta inkantumpiwa
jikthaptatayna:
— Tata, wali ch’amaraksa tuktaxä, t’aqhiñana
sarnaqatamatxa, nayawa jumaru yanapt’äma, jumaxa
nayaru mä wawa churitäta, jumana kunasa wallq’ixa
utjapunpachawa ukana wawapa churitata—
sataynawa.
T’aqhi jaqixa utaparu kutt’xasinxa walpini
lup’itayna. Warmiparuwa yatiyatayna, t’aqhi jaqixa
wali lup’isaxa amuyt’ataynawa:
—Anujarakisa wallq’ïskixa, anu qalluya churäxa—
sasa, qhiphüruxa wasitata jikisipxatayna, ukana quta
inkantuxa satayna:
22—Qharüruxa wampumaruxa alwawa jutäta,
nayawa qamiriptayäskama— sataynawa.
Qhiphüruxa, wampuparu sarataynawa, purisaxa
wampupanxa qurikamaki uñxatarakitayna, niyapuniwa
uka jaqixa ukjarpachasa t’ukutayna. Ukatxa t’aqhi
jaqixa walja quriniwa utaparu kutinxatayna.
Uka qurimpixa wali qamirïxataynawa. Ukhama jaya
sarnaqkämixa, uka quta inkantumpi amtatxa
armasxataynawa.
Mä uruxa uka jaqixa samkana uñjatayna, quta
inkantuxa samkanxa sarakikitaynawa:
— Kunaya wallq’ïchi ukana wawapa
churapunitatawa— sataynawa, ukjakiwa jaqixa
sartasinxa lup’irakkitayna:
— Janirakisa anuxa wawachxitixa, warmijakirakisa
wali jach’a usurïxixa— sasa, urunakasa phaxsisanakasa
jalaskakitaynawa, mä uruxa, warmipaxa
wawanïxataynawa, jaqixa “ukaxa samkakïchixaya”,
sasa armt’xataynawa.
Mä uruxa, uka jaqixa mayjakiwa sarnaqxatayna.
Uka arumaxa samkarakkitaynawa, samkanxa
sataynawa:
23— Qharüruxa wawama irpanïta, nayaruwa
churxitäta, nayaxa tunka payani maranïxani ukjawa
khithanxäma— sasa, qhiphüruxa uka jaqixa
mayjakipuniwa sarnaqxatayna.
Uka arumaxa wawapa qutaru irpxapunitaynawa,
qutanxa mayaki wawaxa chhaqhtawayxatayna.
Uka jaqixa juk’ampiwa qamirïxatayna, taqi
kunanïxataynawa, uywanakapasa juyranakapasa
walt'atäxataynawa. Ukhamaraki pachasa wali
jayäxataynawa, niyawa tunka payani maräxatayna.
Mä rinkituwa utaparu purinxatayna:
— Nayaxa yuqamäthwa— sasa, mamapaxa q’aya
katuqatayna, yuqapaxa, janiwa kunsa munirïkataynati.
Ukatxa sataynawa:
— Nayaxa mä ch’amaka utanaki utjastha— sasa,
mamapasa tatapasa wali muspapxatayna.
— Wawa ispilma ayasiwayma— sasawa tatapaxa
satayna, mamapaxa phusphura churawayatayna.
Yuqapaxa utjawiparuwa sarxatayna. Utjawiparuxa
chika arumawa puritayna, ukata nina nakhtayatayna,
ukana mä k’ajkiri wali jiwaki uñtani warmi,
24ikiskiriruwa, uñxatxatayna. Waynaxa ispilmampiwa
uka warmiru ch’aqxatayatayna, k’ajkiri k’acha warmixa
sarthapisa jacht’asisawa sarawayxatayna:
— Jichhaxa nayaxa sarxthwa, ch’amakpacharuwa
sarxtha— sasawa sarxatayna.
Waynaxa laqawa kutt’anitayna, mamaparu
tataparu jikxatasaxa:
— Jumanakapiniwa ispilmxa churapxistaxa, k’ajkiri
warmiwa nayaru uywasiskitäna, jichhaxa
t’ijunukuwayxiwa.
— “Kawkhanti ch’amakt’kitani, arumt’akitani
ukjaruwa sarxäxa” sasawa sarxi. ¿Kawkhäpachasa
ukachaqaxa?— sasawa waynaxa jiskt’atayna.
Ukata tatapaxa satayna:
— ¿Jumaxa ukaru sarañti munta?
— Saya— sataynawa.
— Ukhamaxa tunka payani wiskhu lurarapïma, mä
tupu akumpi ukata jumaxa uka k’ajkiri warmi
jikiñkamawa saräta— sataynawa.
25Waynaxa tunka payani wiskhuni mä tupu akuniwa
sarxatayna.
Thakhinxa waynaxa wali t’aqhisitayna, niyawa mä
wiskhuxa tukusxatayna, saraskakitaynawa, niyawa
suxta wiskhunakaxa tukusxatayna. Niya tunka payani
wiskhunaka tukuntxasaxa, phaxsina mamampiwa
jikisitayna, ukaruxa jiskht’atayna:
— ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka
payani wiskhu tukuntkä ukjaxa? Phaxsina mamaxa
janiwa yatkataynati:
— Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, phaxsina
mamapaxa waynaruxa qullqi lamanampiwa
k’ampxatatayna, wawaparuwa jawsatayna ukata
jiskht’atayna:
— ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka
payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— sasa, Phaxsina
wawapaxa:
— Janiwa yatkthti— sataynawa. Waynaxa
ukhamakiwa sarxatayna. Yaqhachaqanxa intina
mamapampiwa jikisitayna, ukaruwa jiskht’atayna:
26— Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka
payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— Intina mamapaxa
janiwa yatkataynati:
— Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, intina
mamapaxa waynaruxa quri watiyampirakiwa
k’ampxatatayna, ukata wawaparu jawsanisa
jiskht’atayna:
— Jumaxa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka
payani wiskhu tukuntkä ukxa uñt’tati?— Intixa
janirakiwa unt’kataynati, waynaxa ukhamakirakiwa
sarxatayna.
Mächaqanxa jamach’inakampiwa jikisitayna,
jamach’inakasa janipuniwa uñt’kataynati.
Mächaqanxa mä asnuwa jiwataskatayna, uka asnu
jiwatxa jupawa katuntasxatayna. Uka aycha manq’ani
jamach’inakaruxa wali achikt’asitayna,
jamach’inakaruxa «asnu aycha churäma»
sarakitaynawa, jamach’ixa janiwa uñt’kataynati.
Qamaqiruwa jiskht’arakitayna, janiwa qamaqisa
uñt’kataynati. Ukhamatxa asnu jiwata aychsa
tukuntxataynawa. P’iqikiwa mä jisk’a aychanakampi
jilt’xatayna, ukhamarusa, jiskht’añatakixa, mä jach’a
chhiqhani jamach’ikiwa utjxatayna.
27Uka jach’a chhiqhani jamach’iruxa waynaxa
walpuni achikt’asitayna.
—¿Jumacha uñt’asktha, kawkhasa ch’amakt’kitani,
arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?—
sasa, ukata jach’a chhiqhani jamach’ixa, satayna:
— Jisa nayaxa uñt’thwa, jichhakiwa ukachaqata
jutaskthxa— sataynawa. Ukata waynaxa
achikt’asitayna:
—Ukaruya q’ipita, quli tata— sataynawa.
— Nayraqataxa tunka payani iwisanaka,
manq’asiñajataki, nayaru churañamaxa— sataynawa,
waynaxa k’uchikirakiwa tunka payani iwisa
antayanitayna. Ukhamata waynaruxa jach’a chhiqhani
jamach’ixa q’ipiwayatayna.
Mayata mayata jach’a chhiqhani jamach’ixa
iwisanakxa manq’antxatayna. Niyawa tunka payani
iwisanakxa tukuntxatayna, qhipharuxa waynaxa
janiwa kawkhatsa aycha apsuña yatkxataynati, jach’a
jamach’ixa manq’xa mayirakkitaynawa, waynaxa
lankhu charapata aycha kharsusisawa churatayna.
Wali, niyawa purxapxatayna.
Wayna sapakiwa ukachaqaruxa qhiphartxatayna,
ukjanxa mä utarakiwa utjatayna, ukanxa mä warmiwa
28qamatayna, ukarurakiwa jiskht’atayna, ukata warmixa
uñacht’ayasa satayna:
— Ukachiqaxa q’ala inkantatawa, aka pä q’ullu
k’awna churawayäma, ukampiwa jaqt’äta,
ukhamarusa khä patanxa asirunakawa utji, uka
jiwarayätaxa mantätawa, ukatxa k’isirmitaruwa
tukuñama— sataynawa.
Waynaxa asirunakxa jiwarayataynawa, k’isirmitaru
tukusaxa mantataynawa, ukatxa k’ajkiri warmiru mä
jach’a apumpi uñjatayna, uka apuruxa q’ullu
k’awnampi jaqt’asawa jiwayatayna, uka markaxa jani
inkantatäkxchiti, k’ajkiri warmimpi jikisxataynawa.
Ukata mä qawqha urunakata uka k’ajkiri warmixa
jiwxataynawa. Waynaxa wali jachatayna. Kutiniña
amtxatayna, ukata jach’a chhiqhani jamach’iruwa
thaqhatayna.
Utaru purxañäni ukjawa qarwa iwisanaka churäma
sataynawa. Jach’a chhiqhani jamach’ixa
q’ipinxataynawa. Utaparu purxataynawa, utapanxa
tatapasa mamapasa q’ala awkili, taykali janq’u
p’iqïxataynawa. Waynaxa wali muspatayna.
(Qillqiwa: Alberto Justo Fernández Canaviri, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
29
Alma marka
Mä chacha warmiwa wali suma jani tuqisisa jani
nuwasisa taqi kunani wali munasisa qamasipxatayna.
Ukata mä uruxa warmiwa jiwxatayna, chachapaxa
janipuniwa kunjamatsa warmiparuxa armañxa
yatxkataynati, walpuni jachatayna, ukhama uñjasaxa
mä marka masipaxa akhama amuyt’ayatayna.
—¿Kunatsa wali jachaskta? Jani llakiskxamti inti
jalantaru warmimampi jikisiri sarma, jupaxa alma
markankaspachawa— sasa, uka ist’asaxa —iyawa—
sasawa alma markaru jalxaruwayatayna.
Purisaxa chiqapuniwa warmipampixa jikisxatayna,
warmixa satäynawa.
—¿Kunarusa jutt’a? nayaxa chachanïxthwa— sasa,
arumaruxa almana chachapasa purirakitaynawa, ukata
ratitukiwa patät’i manqharu jakkiri chachxa
imantatayna, ukaruwa ikxatayna, qhipharmanthixa
almana chachapaxa sataynawa:
—¿Kunasa?, ch’uqi ch’uqiwa thujsi.
30Alwata alma chachaxa irnaqiri sarxirïtayna,
ukjakiwa patät’i manqhata mistutayna, uka alma
utankkasinxa walpuni muspatayna, taqi yänakapawa
ukankxatayna.
Alma warmixa mä inkuñaruwa risjata t’ant’anaka
chint’atayna, wawanakataki apma sasa. Chachaxa uka
risata t’ant’anaka uñjasaxa walpuni muspatayna. “Uka
t’ant’anaka almaxa katuqirïtaynasa” sasa.
—Utaru sarxam! wawanakampi utjasiri, janiwa
nayaxa kuttankxiristhti, jumaxa kasarasxätawa,
Rusawra tawaqumpiwa jaqichasxäta, jupaxa
nayjamarakiwa— sasa.
Chachaxa markaparu purisinxa chiqapuniwa uka
tawaqumpi kasarasxatayna, ukjakiwa juk’ata, juk’ata
warmiparu armxatayna.
(Qillqiwa: Fañy Pardo Chura, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
31
Uyuni Chullpa
Nayra awkichunakaxa utjataynapï, aka
Palayatuqina waljawa utji chullpa utaxa, aka Kaxalla
Uma ukansa utjakiraki. Aka jilatana utapansa
utjakiraki. Jälla ukanakanxa markpachawa chullpa
laqayanakaxa utjaski.
Nayraxa akana phisqha awkichunaka apstha, ukaxa
awkiñaruwa uñstatayna, mä awtumpi paskasawa
uñjatayna. Jalla ukata «kunaraki» sasawa
uñantatayna, ukanxa wila warasjamakiwa k’ajarpayi,
siwa, nayra pachaxa ukanxa jintili qullqiwa utjiri siwa,
mä janq’u qarwampiwa jaqurpayatayna, uka
awkichuru, awira waxt’añäni, sasina.
Ukatxa kanturaruwa awisatayna, kanturaxa
kuraruwa awisxatayna, kuraxa uka thaqhiriwa
taninitayna, «janiwa jumaruxa uñstkiristamti,
wawamaruwa uñstani» sasa. Nayaxa mä qarwa
sullumpiwa amtaytha, ukata awkichuxa chiqapuni
janiwa uñstkituti.
32Uka awkichuxa janiwa jichhaxa sarkxiti, ukatxa
nänakaxa allsupxtha, ukana juyra takirañanakawa
utjatayna, sawu lawanakasa utjatayna,
chuwallanakasa utjatayna, ukana jichhakamasa
achilanakaxa chukuntratäskiwa.
Ukallanakxa mä kajunallaru apthapitäskiwa,
jichhaxa ukankaskiwa, janiwa apskapxiti.
Ukana awkichunakaxa chukt’arata,
ukhampachäskiwa, uka awkichunakaxa wali
jach’anakätaynawa, nayaxa kayullañampiwa
tupt’astha, nayatsa juk’ampi jach’anakätaynawa,
wawanakapaxa ukhamaraki(1)
.
Chullpanakawa qamapxirïtayna, siwa,
yaqhipanakaxa jiwasjama jaqinaksa jikipxataynawa,
ukatxa wali usuyiriwa, siwa. Ukaxa jiwayiri kunawa
siwa. Mayni maxt’ituxa ukhama allirïnwa, ukatxa
jupaxa jiwxiwa, quri kusasanaka apsutayna, janiwa
waxt’aykataynati, ukata jiwxatayna, siwa.
Nayra pachanxa ukachaqanakaxa wali yäqatänwa,
janiwa llawq’añäkänti, jichhaxa janiwa ukhamäkxiti,
Pacha Mamata amtassna ukawa walïspa(2)
.
Nayraxa umaxa jawsatänwa, sakiriwa, jichhaxa
janiwa ukhamäkxiti. Nayraxa taqi kunawa sumïri,
33jichhaxa jaqinakaxa janiwa uywirirusa, Mika Taykarusa
amtkxiti. Jichhaxa, kunatsa t’aqhisipxakthwa. Jichha
jaqinakaxa janiwa kunatsa amtasxapxkiti, janiwa
khitisa amtirixa utjkxiti, amuyataxa uka
hermanonakawa armasiyaski, kunaya utjchi. Janiwa
jallkxiti, uywanakasa tukusxakiwa, wallkhakiwa taqi
kunasa, kunaya kamachchi janiwa yatkthti, jichhaxa
yamasa yapunakaxa q’alawa wañantki.
Tunuparusa nänakaxa amtasipxirïthwa,
past’ayasipxirïthwa, kuna wari sullumpisa, taqi
ukanakaxa jichhaxa chhaqata. Jani amtataxa kunaraki
utjkaspaxa. Jichhaxa jaqinakatakixa t’iñiñjamakïxiwa(3)
.
(Arusirinaka: (1) Juan Morales Ayawiri, (2) Dionicio Velez de Ayaviri, (3) Eulogia de
Huanca. Grabación y transcripción: Ignacio Apaza, MUSEF, recop. FLP).
34
35
Paskuwa khuchxa irpasxani
Mä sunsuta arxayt’äma. Mä taykawa mä sunsu
yuqapampi utjirïtayna. Mä jach’a khuchhi
uywasipxatayna, ukata taykaxa yuqaparu jiwallataki
satayna:
—Aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani. Paskuna
Paskuxa irpasxani, jichhaxa nayaxa khuchhi manq’a
thaqhtiriwa saräxa, jichhaxa jumaxa khuchhi
uñch’ukkäta,— sasawa taykaxa chuyma pisi yuqaparu
satayna.
—Iyawa,— sasa yuqapaxa khuchhi uñch’ukitayna.
Ukhamaruwa mä jaqixa sart’arakitayna.
—Jisk’a waynuchu,— sasa.
—Tiyuy!
Ukata uka jaqixa saytana:
36—Khuchhimaxa ukja sumarakisä, kusa lik’irakisä,—
sasa.
—Saya, mamajaxa, aka khuchhxa, «Paskuwa
irpasxani», siwa, «Paskuna Paskuxa irpasxani» siwa—
sataynawa. Uka jaqixa lunthatätapaya, ukata satayna:
—Aä, nayaxa jichhaxa khuchhiruwa jutthxa, nayapï
Paskuthxa,— sasa.
—Aä, ukhamaxa, jumaxa Paskusta ukaxa,
irpasiwayxmaya,— sasa.
—Aä, jichhaxa janiya kuna chinuñsa
apasinitäthixa,— sasa.
—Aä, naya wiska mayt’awayäma,— sasa wiska
iqsunitayna, khuchhi chinuntawayatayna, ukhama
khuchhi lunthataru irpxarayxatayna. Mamapaxa
jayp’jaruxa pampata jutkchi, ukaruxa jaltawayasa
awisiri jalatayna.
—Mamita, yasta Paskuxa Puriwa, khuchhxa
irpasiwayxiwa,— sasawa jikxatatayna, taykaxa wali
thithita:
—¿Kuna Paskuraki khuchhi irpasiñapasti?
37—Jumaxa Paskuwa khuchhi irpasxani saraktasä,
ukata jichhaxa Pasküthwa jischixaya.
—Karaju! Sunsu, kuna Paskusa khuchhi
irpasiñapa,— utaru purchi, utana khuchhixa
chhaqhata, pachpata sunsuruxa jawq’anuqatayna,
ukata:
—¿Kamacharakixa?¿kamacharakïxa? — sasa,
jachaqt’asirakchi, taykaxa wawanirakïchi ukata
sararakitayna:
—Jichhaxa khuchhi thaqhtanï, aka wawa jachanixa
ichtkätawa—nayaxa khuchhi thaqhtanï.
—Iyawa— sasa, pachpata wawaxa, ukäka taykaxa
sarkïpanwa jachxarakitayna. P’iqita jusq’utayna.
—Amukim!, amuki, amuki, amuki,— sasawa
jusq’utayna, wawa phuju katt’xatayna, ukata:
—¡Ay! Aka mamitaxa, akataqiraksa p’iqiru
jinq’ichayataynaxä, ukatpiniya wawaxa jachixa—
pachpata awuja apaqanisa wawa phuju p’itjxatayna,
yasta wawa jiwt’ayxataynawa, siwa, jiwata wawa
ikintayasina:
38—Ukhama wawaxa ikt’xakiwa, jichhaxa
ikt’awayxakiwa— sasa wawa jiwayxatayna. Mamapaxa
jutchi, ukata mamaparu jalxatatatayna, sï.
—Mamita, jumaxa uka taqiraksa wawaru
jinq’ichayatätaxa, wawaxa jila jachi, uka jinq’i p’itjtha,
ukata yasta pachpata wawaxa ikt’awayxakiwa— sasa.
Taykaxa wali t’iñita jawq’anuqarakikchi.
—Jumana saparatusa kuñtumampiki, asta sapa
kutisa kuñtumampikixä— sasa, ukhamakiwa
imt’ayasxarakitayna.
Ukata jach’a khuchita sintisikipinchi, ukata:
—Nayaxa sarakipinï, thaqhtanikipinï, inacha
katusinkä,— sasa— jumaxa uta apthapt’aniwayxäta,
uta punku suma llawt’aniwayxäta, lunthatampiraki uta
apsuyaskarakisma,— sasa utaru jaytawayatayna. (...).
(Arusiri: Tomás Condori; aruqiri: Luisa Apaza Palli, 1987; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
39
Punkuwa lunthatanakaru
jalxattatayna
Mä sunsu yuqani warmiwa sarnaqirïtayna,
t’aqhipiniwa qapjt’asisa sawjt’asisa yuqaparuxa
uywirïtayna. Ukata jayp’uxa parlt’asiwäpxchi.
—Nayaxa alwata sarawayäxa, jumaxa qhantatixa
uka phukhunaka suma warkurt’aniwayxäta, uta punku
llawi apanxätawa, llawi ayaqaniwayxätawa— sasa.
—Iyawa— sasaya qhantatixa apthapiskchi,
phukhunaka ch’ina t’uxt’askamawa warkurt’atayna.
Ukatxa uta punku llawxa khakhsuwayxarakchi, utaxa
qaqaki ukhama jaytawayxatayna. Kawkharu
sitasitapxpachaya, ukjata taykaxa suyaskchi, uka uruxa
yuqapaxa uta punkusa q’ipt’ata sarawayxchi, asta
q’ala qarjata saraskchi, taykaxa uñch’ukinchi,
chhaqhata, chhaqhata, ukata jichhaxa ukhamä,
sarantaskchi, taykaxa uñjchi:
40—¿Kunsa khä wawaxa q’ipinpacha?— sasa— kuna
q’ipt’atarakïpacha, khäxa ukch’ataqi q’ipt’atarakisä—
jalasina jikxatchi, asta uta punkusa q’ipt’ataki
jutaskchi.
—¡Ay! täta, aka wawaxa, ¡ay! täta,...— kulirata
taykaxa qhathipinitaynawa.
—Ukaxa uta punku llawixa.
—¡Kuna!, ¿nayaxa uka jissmati? ¿Nayasti uta punku
jissmati kunaraki?, uta llawi, qallu llawi,
llawt’aniwayxätawa jissmaxaya. ¡Uta punkuxa
qaqakipachachixay! ¿Akasti kuna ipirakipacha?— sasa
taykaxa kulirata qhathitapaxa. Jayp’untxchi, ukäkaru
arumt’awayxchi, kuna kamachaña ukhama, ukata
jichhaxa pachparukiwa ikiña amtxapxatayna, ukäwjaxa
ancha parkjamarakichi, q’awa q’awachi, kawki
thayarakïchi.
—¿Jichhaxa kawkharuraki ikt’awayxañanisti?, uka
q’awarukiya ikt’awayxchiñäni— sasa, uka q’awa
k’uchjaru wakicht’äsipxchi, ukata:
—Janipiniwa jumaxa wat’atatasïtati— sasa—
thayjistaspawa aka uta punkumpi kayutuqita
itkatt’asiñäni— sasa.
41—Iyawa— sasa ikisipxkchi, ukata maya ipi waynaxa,
arumaxa sartchi, maya wat’atatasxchi.
—¡Aä!— sasa much’arasxchi.
—¡Yuqalla chhuy! kunsa wat’atastha, janiwa
wat’atatasïtati saraksmasä,— sasa— uta punkuxa
q’ala jalantawayi, ¿jichhaxa kamacharakiñänisti?— uta
punkuxa q’awa manqharu chhaqhantawayxchi.
—¡Tank! tank! tank! tank! tank!,— ukata maya uka
sunsu waynaxa thuqthapiwayatayna, uta punkuruwa
arkaskixa, sï.
—¡Mamit! kat! kat! kat!, ¡mamit! kat! kat! kat!,
¡mamit! kat! kat! kat!,— sasawa q’awa manqha uta
punku qhiphapxa chhaqhantawätayna. Ukata jichhaxa
uka q’awa manqhanxa, wali tiji warankataynawa, uka
tijinxa lunthatanakaxa walja qullqi jakhuskapxatayna,
sï. Ukhama tuxunkiri arnaqasiri lunthatanakaxa
ist’apxatayna:
—¿Kunasa ukaxa mantantani!, kunäpachasa!?,—
sasa qullqsa q’ala aparpäsiwäsa lunthatanakaxa
chhukhtxapxatayna, sï. Qullqi jakhuñasa allqasiwayata,
iskapa chut’xapxchi.
42—¡Kat! kat! kat!,— sasa uka ipi waynaxa
arkantaskchi, ukana lunthata pataruwa punkuxa
jalantatayna, sï. Uka ipi waynaxa uta punku kalltchi.
—¿Akaxa kunäpachasa?— qullqixa täta,
qullqikamakiwa apnuqataskatayna, sï. Ukxa asta
uñxatchi— aka apasiristha— sasa, janikiya suma
qullqxa uñt’atapäkitixa, kuna sunsu luqhïpachachixaya,
ukatxa uka qullqxa janiwa kunaru apasiniñsa
yatkataynati, sï. Ukana janq’u, q’illu walja qullqipiniwa
utjatayna, sï. Ukata sunsuxa amuyt’asirakchiya.
—Aka pantaluna apst’asï, ukaru winariristha—
ukata pantaluna apst’aschi, uka ch’ulla pantaluna
picht’chi, ukata ch’ullaraki picht’arakchi, paypacha
picht’chi, ukaruya uka qullqinaka winantchi,
maysarusa winantarakchi, uka pä charpacharu
winantchi, asta picht’arakikchi, ukhamä, ukata uka
winantata kachsuyanitaynaxa, sï. Kallachi pataru
kachxatäsiniwaychi, täta jathipini apsunitaynaxa, sï.
—¿Mamita akaxa kunäpachasa?— taykaru
q’ipkatatayna.
—Kunasa, ¿kawkisa utapunkuxa?— sasa
tuqirakikchi, ukata uñxatxapxchi, taykaxa amukipiniwa
uñxatatayna, janixaya sunsu luqhi waynaxa qullqi
uñt’atpäkitixa, taykaxa suma uñxatchi.
43—Akaxa qullqirakisä, kunjamataraki uka
apsuntasti?.
—Uka manqhana jichhaxa utjaskakiwa— jischi—
kutintächa?,— sasa. Janiya taykaxa kutintañapa
munkatapatixa.
—Q’ipisxakiñäni, jani kutintkamti, utaruki
sarxañäni, jani uñtasisa sarxañäni,— sasa,
q’ipxarusiwäsa sarxapxatayna, sï. Asta taykaxa
lup’irakchi, musparakchi.
—¿Kunaraki akaru uñstpachaxa?, ¿Qullqäpachati?
¿Janicha qullqïkpacha?— sasa chuyma manqhapana
lup’chi. Utana suma mayampsa uñxataskakchi, asta
ukch’a qullqikamaki, janq’unaka, q’illunaka ukhama,
ukata wali kusisipxatayna.
Nayraxa t’aqhipiniwa, qapjasisa sawjasisa
sarnaqapxirïtayna, sï. Jichhaxa ukjata taqi kuna
alasxapxchi, walja manq’añanaka, taqi yänaka utaru
chhijnuqapxchi, qamiriwa kuttawayxapxatayna, sï.
Ukhamakiwa nayraxa pasirïtayna.
(Arusiri: Teodora Juana Sanga, San Andrés de Machaca; aruqiri: Felicidad Marina
Sanga, 1986; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
44
¡Way Way Karisa!
Mä maraxa, mä yunkasa sariri tatawa suxta
mulanakani pä anuni ukhama Yunkasa saratayna.
Ch’arkhinakasa, chalunanakasa khumt’atawa Yunkasa
saratayna.
Niya wali jaya sarkatayna, ukhamata niyarakiwa
chika urüxatayna. Samarañchaqaruwa puritayna,
samarañchaqanakaxa uñt’atarakirïtaynawa. Ukata
mulanakani, anunakasa ant’asita ukhama wasitata
sarantawätayna. Ukhama sarkämixa niyarakiwa
jayp’untxatayna, ukjarukiwa ikt’awayxapxatayna.
Uka sariri tataxa anunakapampixa jaqi
masipampjamawa parlasirïtayna. Qhipharmanthixa
wali willjtata sarantarakkitayna. Wasitata mä
samarañchaqaru purintarakkitayna, niya pusi uruwa
ukhama saratayna. Samart’añkamaxa anunakapaxa
janiwa ukankxataynati, samart’awäsaxa jani
45anunikiwa, wasitata mulanakaru khumxatawäsaxa,
sarawayxatayna. Ukhama sapakiwa wasära qullu
qullunaka saraskatayna, ukata jupaxa janiwa
amuyaskataynati, pani jaqinakawa arkaskatayna, uka
jaqinakaxa lunthatätaynawa.
—¡Chhuy! ¡Jumaxa jiwañamawa!— sasawa uka pä
lunthatanakaxa chhukxatapxatayna. Sariri tataxa
janiwa kamacht’añsa yatkataynati, ukata wali
lunthatanakaru achikt’asitayna.
—Janiki jiwayapxistati, taqpacha khumuntata
mulanakajasa, jumanakankaniwa! ¡Wawanakajasa
uñjasiñästxaya!
—¡Janiwa jumaxa jiwañamapuniwa,
ch’atapxitasmawa!— sasa lunthatanakaxa
jiwayañatakiwa sariri tataru uñkatapxatayna. Mä
juk’ampsa lunthatanakaru achikkakitaynawa, ukata
janipuni munxapxïpana satayna:
—Tatanaka ukhamaxa, niyakixaya
jiwayxapxchitätaxa, nayaxa kimsa kuti kunkt’asiwäña
muntha, janikiya «janiwa» sapxkistati.
Lunthatanakaxa jupanakpura uñkatt’asisinxa
«iyawa» sasawa kunkasiyapxatayna:
46—Ukhamaxa kunkt’asimaya, khitiraki aka wasära
qullunakana ist’kätamxa— sasa wali larusipxatayna.
Sariri tataxa laqapuniwa wali ch’amampi
kunkt’asitayna:
—¡Tumay Karisää! ¡Janikiya jiwayapxistati, kimspini
kunkt’asiwayaña munthxa!
—¡Jank’aki kunkt’asim! ¡Sarxañapxthwa!— sasawa
lunthatanakaxa tuqitayna. Ukata wasitata
kunkt’asitayna.
—¡Way Way Karisää!— sasawa taqi ch’amampi
art’atayna.
Ukata uka pä anunakaxa, sutinakapa ist’asina,
chhukhnuqanitayna. Janira kimsa kunkt’askïpana
anunakaxa lunthatanaka q’ala mayni mayniru
manq’anuqatayna, ukkañkamaxa sariri tataxa laqawa
chikuti puntaru mä qala ch’uqkatatayna, ukampi
jawq’kämiwa lunthatanakaru jiwarayatayna.
Ukhamata sariri tataxa jiwañata qhispiwayasa Yunkasa
mulanakani, anunakani ukhama wasitata
sarantawayxatayna.
(Qillqiri; Victor Ruben Acarapi Callizaya; Jayma Archivo, 1983; wakichiri: FLP)
47
Jukumarixa tawaqu
q'ipisxatayna
Nayra pachaxa tata kuraxa mä
sirwintanitaynawa, ukata mä uruxa tata kuraxa isi
t'axsuriwa jawiraru khithatayna. Sirwintaxa jawirana
t'axsuskatayna, ukana mä jukumariwa qarqata
saraqanitayna. Ukhama t'axskiriruwa amparata
katthapiwäsina, kallachi patxaru jaqxatasiwasa uka
qarqa putuparu sirwintaruxa q'ipisxatayna.
Uka qarqa putu manqhiruwa jach'a qalampi
atintxatayna, ukata manq'a thaqhiri jaya sarañatakiwa,
mä jach'a qalampi atintawayxatayna. Jukumarikiwa
uka qalxa jiktirïtayna, uka qalaxa sinti jathitaynawa.
Mä maranakatxa wawaniwa tawaquxa
uñstxarakitayna, wawanakapaxa pä jisk'a yuqallanaka
ukhamätaynawa. Uka jukumari yuqallanakaxa
48laqakiwa jilsxarakitaynawa, ukatxa wali ch'amaniwa
tukxapxatayna, uka jukumari yuqallanakaxa
mamaparu akhama sapxataynawa:
—¿Mamita, jumaxa kawkhatsa juta?—
mamapaxa akhama sarakitayna:
—Nayaruxa tatamawa jawirana t'axsuskirïtha
ukhamata jamasata q'ipinitu— sasa. Ukana uka
jukumari yuqallanakaxa anqaru mistuña wali
munapxarakitayna. Ukata mamapaxa yuqallanakaru,
akhama sasa yatichatayna:
—Tatamaruxa naranjaruwa yunkasa khithañäni,
ukkañkamawa jiwasaxa anqaru mistupxañäni— sasa.
Ukata yunkasa sarañkamaxa mamapaxa tata kurana
ukaruwa yuqallanaka irpxatayna, tata kuraxa
yatiñutaruwa yuqallanakxa uskxatayna, ukata
sapüruwa yatiqiri khithirïtayna.
Yatiñutanxa uka jukumari yuqallanakaxa yaqha
yuqallanakaruxa, anatxayataxa, ch'akuskamakiwa
jiwarayxatayna, ukata tata kuraxa wali kuliratayna.
Tata kuraxa iglesiana jaqinakaru achikatayna, uka pä
yuqallanakaru jiwarayañapataki.
49Ukata uka jayp'uxa jaqinakaxa waljanipuniwa
iglesiaru aywthapipxatayna, ukata tata kuraxa akhama
sataynawa:
—Jisk'a yuqallanaka, iglesiana santunakaraki
chhqhaspa uñjiri sarapxam!— sasawa yuqallanaka
khitharpätayna. Ukata yuqallanakaxa iyawa sasa
sarxapxatayna.
Ukanxa uka pä jukumari yuqallanakaxa taqpacha
jaqinakaruwa ch'akuskamaki ikirayxatayna,
jiwarayxatayna, kutt'anxasinxa akhama tata kuraruxa
sapxatayna:
—Lunthatanakaxa waljapuniwa lunthatasiri
jutapxatayna, taqpachanirupuniwa jiwarayanipxtha—
sasa. Ukata tata kuraxa wali kuliratapuniwa uñjiri
jalatayna, purisinxa walja jaqinaka jiwarata uñjasinxa
jupamppachawa t'ukusa jiwxarakitayna.
(Contó: Anónimo, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).
50
Sunkumallaxa tawaqsa
q'ipisxirïtaynawa
Nayra pachaxa Sunkumallaxa mä thanthalli
wuru qalluru uñtatawa Aqu k'uchuna utjatayna,
sasawa, Aqu Aquni markankirinakaxa parlapxirïtayna.
Sunkumallaxa arumanakakiwa sarnaqirïtayna,
iwija awatirinakaxa, jayp'unakaxa, utaru purisaxa
q'ipsa qaputsa uta anqaru apnuqt'asisakiwa utaru
mantawayxirïtayna, ukatxa arumirjaxa uka yänaka
chhaqhata ukhamäxiriwa, siwa. ¿Khitisa
apasxirïpacha? Achachilanakasa awichanakasa
"Sunkumallaya apasxpachaxa", sapxirïtaynawa.
Yaqhipa imilla tawaqunakasa chhaqhxakirïtaynawa,
iwijanakasa wallpanakasa ukhamaraki.
Ancha kulirkaña ukhamäxataynawa, siwa. Ukata
jaqinakaxa taqini "Sunkumallaru suyxataña"
amtapxatayna. Mä arumawa, niya chika past'awa,
ch'amaka taypita, uwijasa acht'ata, q'ipisa pukt'asita
ukhama Sunkumallaxa mistunisa purinitayna.
Pachpatwa jaqinakaxa sustuki arktapxatayna, ukatxa
51mä jach'a t'uxurukiwa Sunkumallaxa
mantawayxatayna. Ukatxa taqpacha jaqinakawa
qalanakampi aqunakampi, q'ala uka t'uxxa jani
mistkaya pirqantapxatayna.
Ukata Sunkumallaxa jani mayampitakiwa
chhaqhtawayxatayna.
Jichhürunakanxa uka t'uxuxa qhanawa
pirqantatäski, ukata Sunkumalla satapiniwa
ukachaqaxa.
(Patrocinio Chura Zegarra, 1996 /Archivo JAYMA, recopilación FLP).
52
53
Jila sullkanaka
www.foro.univision.com
PAYÏRI PANKA
54
1 Pani jila sullkanaka
2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi
3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi
4 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita
5 Muru imillana sarnaqäwipa
6 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna
55
Pani jila sullkanaka
Pä wajcha yuqalla wawanakawa mä markana
qamatayna. Jilapaxa sullkaparu sinti uñisirïtayna.
Jilïrixa irnaqiriwa sarirïtayna, sullkaparu janiwa irpaña
munirïkataynati. Ukata sullkapaxa «irpxita» sawa wali
jachxayirïtayna.
Jilapaxa sullka irpkamayxa yaqha jaqi irpirïtayna.
Sullkaparuxa yaqha thakhiruwa uñtäwayirïtayna.
— Ukachaqnama saräta, ukata anchhitawa
jikxatanïma, nayaxa qhiphata jutä— sasa, sullkapxa
ch’umiruwa uñtäwayasa sarxirïtayna. Ukata uka
ch’umina janiwa kawksaru saratsa uka jisk’a yuqallaxa
yatxirïkataynati.
Arumt’xataynawa, uka ch’umi manqhana mä
awiyunjamawa mayaki jisk’a yuqallaru jalakipatayna,
chhiqhani k’isimirataynawa, k’isimiranakawa ukjana
56nuwarasiskatayna. Yuqallaxa wali jachasisawa ukana
k’isimiranakaru manq’a churatayna.
Ukata Kunturiwa ukhamaru puritayna, ukata
yuqallaru satayna:
— ¿Yuqallitu, kunatsa jachaskta?— sasa, ukata
yuqallaxa satayna:
— Jilajawa akhama maysaru uñtayitu, ukata
jichhaxa chhaqhxthxa, jupäpana jachaskta— sasa,
ukaruwa Kunturixa satayna:
— Nayawa yanapt’äma, jani jachkamti, nayawa
jilama sarki ukaru q’ipxäma— sasawa Kunturixa
q’iptawayatayna. Jilapa sarki uka utaruxa nayraqata
puriyxatayna. Jilapaxa janirawa purkataynati. Sullkaxa
nayra purxatayna.
Sullkaxa Mallku ukana wali suma irnaqxatayna,
jilapaxa qhipha uruwa puriskatayna. Yuqallaru uñjasa
wali musparatayna, ukata jilapaxa sullkaparu
jiskhitayna.
— ¿Kunjamatsa jumaxa nayraqata purinxtaxa?—
sataynawa. Janira arskïpana, uka yaqha jaqimpi,
sullkaru nuwjapxatayna.
57— Jichhaxa aka yuqalla alisnukuyañäni.
¿Kunjamatsa purinpachaxa? Jiwasana lurañasa
apaqistaspa— sapxataynawa.
Ukata k’arintapxatayna.
— «Mallkuxa uka yapunaksa luraña yatkiti, jayra
Mallku, nayaxa mä arumasa wastawa q’ala
chaqsurapiristhxa» — sasawa yuqallaxa parlaski,
sasawa k’arintapxatayna.
Ukata Mallkuxa yuqallaru jawsayatayna.
— Chiqati ukhama parlaskta?— sasa.
— Kunpini jani parlkthi— sataynawa, ukata
Mallkuxa satayna:
—Jani jichha aruma ch’umi chaqskäta ukaxa,
arumanthixa ukhama parlatamata jiwayayämawa—
sataynawa, yuqallaxa wali jachatayna.
Ukata ch’umina yuqallaxa wali wararitayna, ukjaru
pani jaqiwa uñstanitayna, ukaxa
k’isimiranakataynawa.
— ¿Kunatsa yuqalla jachaskta?— sapxataynawa.
58— Jilajawa nayaru k’arintitu, ukata jachasktha—
sasawa yatiyatayna.
— Jani jachkamti, nänakawa yanapt’apxäma,
antisasa Mallkuna phayiriparu, «qharuruwa
jiwayxapxitani» sasa, mirinta walja phayayanma, ukata
mirintayapxitäta, jichha arumasa wastawa pä tunka
phisqani tupu chaqsuñäni— sataynawa, sï.
Uka arumaxa Mallkuna phayiriparuwa:
— Qharuruwa jiwayxapxitani, «jiwañatakixa
mirintasiwätawa»— sapxituwa, jichhaxa mirinta
phayarapita— sasawa tawaquru mirinta
phayayatayna.
Arumirjatakixa k’isimiranakaxa q’ala chaqsxatayna,
uka arumirjapachawa yuqallaxa Mallkuna uka
saratayna:
— Q’ala chaqsxthxa— sasa.
Mallkuxa uka wajcha wawaruxa wali
q’ayachatayna. Ukata jichhaxa jilapaxa mistunitayna:
— Kawkita sullkajaxa chaqskanixa, jichhaxa
jiwayxaniwa— sasa wali kusisitayna.
59Yuqallana q’ala chaqsutapa yatisaxa jilapaxa wali
muspatayna. Mayampi k’arintasa sullkaparu jachayaña
amtapxarakikchi.
— «Mallkuna phuchhaparu khitisa wawachaykiti,
nayaxa mä arumasa wastawa wawachayiristhxa»,
sasawa yuqallaxa parlaski— sasa k’arintapxatayna.
Ukata Mallkuxa satayna.
—¡Chhü! ¿Chiqati mayampi ukhama parlaskta?
Phuchhajaru jichha arumpachawa wawachayataxa,
janiti wawachaykataxa arumanthixa
jiwayayamawa— sataynawa. Ukata yuqallaxa:
— Akhama k’arintapxitu— sasa wali jachatayna.
Tawaquxa utaruwa irpantxatayna.
— ¿Kunatsa ukhama parltaxa?, kawkita jumaxa
jichha arumpachaxa wawachaykitätaxa— sasa.
— Janiwa kunsa nayaxa parlkthti, k’arintapxituwa—
sataynawa. Ukata tawaquxa yuqallaru satayna.
— Wat’añajata ikintanma— sasa, yuqallaxa wali
jachatayna, tawaquxa ikxataynawa. Chika arumaxa
Kunturiwa puritayna.
60— Nayawa jumaru q’ipiniri juchanithxa, ukata
jichhaxa nayawa yanapt’äma, jani jachkamti—
sataynawa.
— Jichhaxa jumaxa tawaquru ikkataskakïtawa—
sasa. Tawaquxa q’ala ikitäxataynawa, ukhamata
tawaquru kayu ayatatayasa jichha yurita wawa
Kunturixa ichuntatayna, tawaquxa wawanikiwa
qhantatxatayna, ukata tawaquxa satayna:
—Chiqarakisa wawanïxatatxä, janchijatxaya
yurkchi— sasa wawa q’ayachthapisxatayna. Ukjaxa
yuqallaxa Mallku jawsiriwa saratayna:
— Phuchhamaxa wawanïxiwa—sasa. Uñjatayna,
ukata Mallkuxa yuqallaru wali q’ayachatayna:
Jichha uruta khuysaruxa nayalantixätawa, jumawa
Mallküxata—sataynawa. Jilapaxa masipampi ancha
jachapxatayna.
Ukata jilaparu pichirita uskxatayna, uka maynï
jaqiru khuchhi putu pichiri uksxarakitayna.
(Contó: Mario Rodriguez, en 1984, Tacacoma, prov. Larecaja; grabación: Félix Layme
Pairumani y Vitaliano Huanca; transc. Juana Vásquez 1984, INEL, recopilación: FLP).
61
Layqa taykalimpi wajcha
wawanakampi
Mä pachaxa mä chacha warmiwa, kimsa yuqalla
wawani, utjasipxatayna, ukata jachañaru
purxapxatayna, tatapasa mamapasa jiwxataynawa.
Iñunakaxa mä marawa sinti llakita qamapxatayna.
Mä uruxa janiwa manq’añaxa utjkxataynati, jilïrixa
manq’aña sullkanakataki jikxatiriwa saratayna. Ukata
mä tataru «kunsa lurt’arapikïmawa» sasa wali
achikt’asitayna, ukhama achikasïpanxa laqakiwa
yanapiritaki katuqatayna.
Qarjtañkama irnaqasaxa, jayp’uxa, laqawa
kutt’anxatayna. Ukhama mä pusi uru sarkasinxa, mä
jayp’uxa, mä qamaqiwa thakhina jalakipatayna. Ukana
62mä qala irtasisawa, wali t’iñita, p’iqita chiqaki
jaqt’atayna.
Qamaqiruxa jakapächataynawa, ukana jiwayasa
kharsxatayna. Ukata arumt’xatayna,
ch’amakäxataynawa, waynuchuxa payxataynawa.
Ch’amakana sarkasaxa mä jisk’a micha qhanwa wali
jayaru uñjatayna, uka uñtasawa chiqaki saratayna,
tinkusa tinkusa uka utaru puritaynawa.
Uka utaru purisaxa wali arnaqatayna. Uka utata
awkilimpi taykalimpiwa mistunitayna. Waynuchuxa
qurpacht’äsiñataki wali achikt’asitayna.
—Jichha aruma qurpacht’akita— sasa. Ukata
awkilixa satayna:
—Jichha, chika arumaxa wisitanakajawa jutani,
jupanakaxa wali qhurunakawa— sasa janiwa
qurpachaña munkataynati. Waynuchu wali
achikt’asïpanxa kunjampachasa katuqapxataynawa:
—Ukhamaxa, jumaxa, mä jach’a kanasta manqhina
ch’ujukiwa ikïtaxa— sataynawa. Ukhamawa
waynuchuxa ikxatayna.
Ukata niyakirakiwa awkilina taykalina
wisitanakapaxa purintanipxtayna. Uka wisitanakapaxa
63janiwa jaqinaka kikpäkataynati, supayanakaru
uñtasitätaynawa. Purisaxa supayanakaxa ratukiwa
umaña qalltapxatayna, taykalimpi awkilimpixa
supayanaka chikawa wali umapxatayna, ukata mä
supayaxa satayna:
— ¿Kawkïrisa jiwasana urunakasaxa?— sasa, mayni
supayanakaxa mä arukiwa:
—Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,
wirnisa!— sasa wali qhuyphipxatayna.
Ukatxa uka taykalixa juk’ata juk’ata kanastankiri
waynuchuru jamasata umaña churatayna. Ukata mä
juk’atxa waynuchuxa umatäxataynawa. Uka
waynuchuxa supayanaka chikawa qhuyphitayna:
—Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!,
wirnisa!— sasa qhuyphitayna. Jayawa ukhama
supayanaka chika qhuyphitayna. Ukata mayana
jisxatayna:
—Martisa!, mirkurisa!, juywisa!, martisa!,
mirkurisa!, juywisa,...—sasa pantjasxatayna.
Supayanakaxa ukhama siri ist’asaxa wali
t’ipusipxatayna. Ukata mayaki katjasina takjapxatayna.
Tuqisa tuqisawa alisnukupxatayna. Waynuchuxa wali
64mulljatawa sarxatayna, willjtanxataynawa. Muspkiriki,
janiwa irnaqirisa sarkxataynati.
Ukhama muspkämixa jaya markaruwa, pä
sullkanakapampi sarxapxatayna. Ukhama sarxasaxa
manq’añatxa sinti t’aqhisipxatayna, markata marka
sarapxatayna, janiwa kunana irnaqañsa
jikipxkataynati.
Mä uruxa mä markaruwa sinti qarita, puripxatayna.
Ukaruwa mä taykalixa uka kimsa wawanakaru
jikxatatayna:
—Wawanaka ¿Kawkitsa jutapxta?— sataynawa.
—Nänakaxa wali jayata irnaqiri jutapxtha—
sapxataynawa.
—Nayaxa jumanakjama waynuchunaka yanapiritaki
thaqhaskthxa— sataynawa.
Ukhamatwa uka kimsa wajcha wawaxa taykalimpi
chika sarxapxatayna. Utaru purisaxa, taykalixa,
ratukiwa manq’a phayatayna.
Phaykasaxa taykalixa sapakiwa, janiya khitisa
ist’kchituti, sasa arusitayna:
65—Aka sunsu yuqallanakaxa janiwa akch’asa
amuyaskapxiti, jichhaxa akata janiwa mistkapxaniti,
jichhaxa mä juk’a manq’a phayt’ä, ukata
manq’antañataki mayata mayata jiwarayä— sasa, mä
jamasa k’uchuta anu p’iqi itsusisa wali manq’a
phayaña wakichatayna.
Ukxa jisk’a sullka yuqallawa uñjatayna, ukatxa
laqawa jilanakaparu yatiyatayna:
—Uka manq’a apankani ukxa janiwa
manq’apxkañäniti, uka taykalixa manq’aruxa anu p’iqi
ituntawayi— sasa q’ala awisanitayna.
Ukatxa wawanakaxa janiwa manq’apxkataynati,
taykalixa sinti t’iñitayna:
—Aka jayra yuqallanakaxa amuyasxapxati
kamacharaki, mäpita jiwarayä— sasa kuchillu qalaru
qaqutayna. Jisk’a yuqallaxa ratukiwa jilanakaparu
awisanitayna, ukata mä t’uxu jist’arasa
mistuwayxapxatayna. Taykali utaru sarkañapxkamaxa
yuqallanakaxa niyawa mä qullu pataru
chhukhsxapxatayna.
Taykalixa sinti t’iputayna, utata mä layqa wankara
itsusiniwäsina, yuqallanaka uñtata, wankara jawq’asa
arnaqatayna:
66—¡Jilïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa
ukatxa chiqapuniwa yuqallaxa jaquqtxatayna.
Ukxaruxa, wankara jawq’asisa:
—¡Taypïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa
arnaqatayna, ukata— jisk’a yuqallaxa janira juparu
arnaqankipana ratukiwa mä qalaru wiskampi
chinkatasitayna.
—¡Jisk’a yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa
inakiwa arnaqatayna, jisk’a yuqallaxa janiwa
jaquqtankataynati. Ukatxa, uka layqa taykalixa, sinti
t’iñitawa, wankara itnuqasiwayasa, uka qulluru:
—Uka jisk’a yuqalla jiwayanï— sasa jalatayna.
Ukkañkamaxa jisk’a yuqallaxa laqawa pachpa
wiskata warkuqtanisa wankara itnuqatäki ukjaruwa,
jalaqanxatayna. Ukata uka wankara ittasisawa:
—¡Layqa taykali, layqa taykali uka qulluta
jaquqtanim!!!— sasa arnaqatayna. Ukata chiqapuniwa
taykalixa jaquqtanisa jiwxatayna.
(Qillqiwa: Zenobio Yahuasi Moga, 1985, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
67
Parurimpi kimsa yuqalla
wawanakampi
Mä utana mä chacha warmiwa kimsa yuqalla
wawanakani utjasipxatayna. Pä jilïrita sipansa sullkawa
wali ch’ikhipinïtayna. Yuqallanakaruxa manq’atxa
janipiniwa jikt’aña yatkxapxataynati, ukata:
—Wawanakaxa ikiraskiwa, jiwasaxa phasa qhati
manq’t’asiwäñäni, phasa yuru wayuqanma.
—Nacha wayuqanixa— sullka ukaxa ratu jalaqanisa
wayuqanxarakikchi, ukata:
—Asta, aka wawanakaxa janipinixä,
kunarakïxpacha, kunjamataraki aka wawanakana
purakaparuxa jikt’añänixa— taykaxa jischi. Janirakiki
taykampi awkimpixa manq’t’asiyawaykchiti, ukata
jichhaxa awkimpi taykampixa parlasipxchi.
—Kamachxakiñäni— sasa, ukatxaya jichhaxa:
68—Ch’umirukipini ant’anxañäni— sasa.
—Chiqa ukarukipini ant’anxañäni— sasa, ukata
uksawa ch’umiruxa wawxa kimspacha ant’anxatayna,
sï. Uka sullka yuqallawa wali ch’ikhipinïtayna, siya.
Ch’umiru jaytaniwayxchi, ukata jichhaxa awkixa
kutt’aniwayxatayna, uka jisk’a ukaxa chimpt’asa
chimpt’asawa saratayna, siya. Jaytaniwätaxa janiwa
Parurimpi tupkataynati, pachpata:
—Nayaxa uñjsthxaya, jilatanaka
chimpt’aniwaystxaya— sasa, chiqaki utaru
purinxapxatayna, siya.
Ukata jichhaxa wasitata anxaruwätayna, siya.
Ukana Parurimpixa tupxatayna. Parurimpi tupasa
uksaxa:
—Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani,—
sasawa achachimpi awilampixa parlasipxatayna,
Parurixa kimsa yuqallanirakïchi, ukata ukampi chika
aychanaka manq’antaychi. Ukjawa sullkaxa satayna:
—Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani siwa,
janpiniwa ikipxätati—, sasawa jisk’a yuqalla lup’itayna,
siya.
69Yasta maykipa ikintaychi, manq’antataxa
yuqallanakaxa ikirawayxchi. Ukata Parurixa
mantantanisina ikikipata wawanakaparuxa, Paruri
qallunakaruxa, quri lluch’u lluch’urayxatayna. Jichhaxa
jisk’a sullka yuqallaxa janipiniwa ikkataynati, siya.
—Kamacharakiñäni: ¡Jilatanaka sartampxam!—
janipiniwa maynisa ist’kataynati, siya.
—¡Qhux! ¡qhax! ¡qhux! ¡qhax!— sasa achachi
yuqallanakaxa ikirakitaynawa, siya. Jichhaxa jisk’a
yuqallaxa Paruri qallunakata lluch’unaka apsutayna,
ikkiri jilanakaparu lluch’untaychi, ukata sullkaxa
lluch’untasisa ikita ikita tukt’awayxchi. Ukatxa achachi
Parurixa achasa ayt’ata mantanitayna.
—Q’ax!, q’ax!, q’ax!— asta kimspacha kunkata
achampi jisktaskamakiwa, Parurixa wawapaki p’iqi
iturawayxatayna, siya.
—¡Karaju! ¡Sapxapinsmaxaya sartapxamay!
¡Sartapxamay!— sasa sullkaxa achachi jilanakapa
takisa takisa sartayatayna, ukhama ikimachatpachawa
mistuwayxapxatayna, siya. Sarantawayxapxchi,
q’axatattanxchi, wallpaxa arxchi. Wallpa arutata
qhanjtakamawa Parurina utapxa uñch’ukiskapxchi.
70—Aä, ¿jichhaxa kamachañanisa?, ch’alla jawiraki
katupxsna, Parurixa jichhaxa arktanchistanixaya,
ch’alla jawiraru katuñänixa: Jumaxa jach’katäta,
nayaxa jach’katä, jupaxa jach’katani, janipuniwa
atipjayaskañäniti... ch’allampixa Paruriruxa
axskatayañäniwa— sasawa sarantasipxkatayna, siya.
Ukjana mä qhilla qulluwa utjatayna, ukjaruwa jisk’a
yuqallaxa liwitatxatayna, siya.
—¡A! Jilatanaka akaxa, akjaru... ukataraki
axsaräsiskapxäta.
Parurixa tatapiniwa kawallxata jalanitayna. Quri
sillani, quri wutasani, quri lluch’uni ukhamawa, siya.
Achachi Parurixa asta thuqhxatani, yasta sullka ukaxa:
—¡Jaw! ¡Jaw! ¡ Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡
Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡ Jaw!,—
qhillampkamawa ajanuta jach’katapxatayna, Parurxa
kawallu patata liwiqasina, qhillampi jach’kämi,
jiwayxapxatayna, siya.
—¡Karaju, ukaxaya jiwaytanwa! Sapxapinsmaxaya,
¿janicha?— achachi jiwayawäsina uksawa kawallu
irpxart’asiwäsa sarxapxatayna, siya.
71Jaya qurimpi k'achachata kawalluni sarxapxatayna.
Sullkaruxa walpini sallqjaña munapxatayna, siya.
Ukata achachinakaxa:
—Aka yuqalla jikimuchuñäni, jiwasakixaya qurimpi
sarxchiñänixa— , sasawa achachinakaxa
parlt'asipxatayna.
Ukata qamaqiwa iwisa qallu manq’askatayna, siya.
Ukata jisk’a yuqallaru sapxatayna.
—Khä qamaqita iwisqallu aparaniwayma, kankxaya
manq’awaychiñänixa— sasa inapiniwa
parlxayapxatayna, yuqallaxa janiwa aparaniña
munkataynati. Yasta sarantaskapxakchi. Sank’ayuxa
puquraskchi, k’usiwalluwa ukana täta phuqha.
—Yuqalla, khä k’usiwalluta sank’ayu
aparaniwayma!, khä sank’ayu k’ilaraniwayma ukata
uka manq’t’asiwaychiñäni— sasa, janirakikiwa
yuqallaxa uksa aparaniña munkataynati.
Ukxaruxa mä asinta utaruwa puripxatayna, ukana
patrunaxa irnaqañataki katuqchi. Ukata jichhaxa
achachi jilanakapaxa:
72—Aka yuqallaxa khä siñuritampi kasarasxiristha,
sasakiya parlchixa—, sasawa yuqallaruxa
k’arintxapxatayna, siya.
—Yuqalla karaju ¿Chiqapiniti phuchhaja
uñch’ukisktha? Karaju! yuqalla— sasawa jawq’jatayna,
jawq’jasaxa qurumi qurumi yuqallaruxa sarayatayna,
ukata mä juyrani utaruwa jist’antayna.
Ukch’añkamaxa achachinakaxa chhaqhata, quri
apxart’asiwayasa kawallumppacha chhaqhata,
sarxapxataynawa. Uka utanxa juyranakaxa täta
juphampi, qañawampi, ch’allampi chiktatawa
utjatayna. Ukaruwa patrunaxa mantatayna:
—Karaju!, siñurita uñch’ukstaxaya! Jichha arumaxa
aka juyranaka palljxäta, siñuritaru munstaxaya, aka
palljätaxa, siñuritampi kasaramawa—satayna, siya.
Ukhamawa yuqallaxa ikimaya, ukana micha
nakhtawayarakchi, jani tukkayataynawa, siya. Ukana
yuqalla jacht’asisa pallantaskatayna, ukjita ukjita
qutjaskatayna, janipiniwa... kunjamxaya wawaxa
k’utuskpachaxa, ukata jichhaxa k’usiwalluwa
mantatayna, siya.
—Wawa, ¿kunsa luraskta?
—Patrunaxa aka jupha ch’allata palljam! Situwa.
Jilanakajawa akhama jawq’ayitu—, yuqallaxa
73jacht’asisawa k’usiwalluru awisasitayna. Ukata
k’usiwalluxa satayna:
—Jumaxa winkusiskama wawa, nänakawa
palljxapxä,— sasawa satayna, ukata jichhaxa
k’usiwalluxa maysaru maysaru q’ala
qullt’awayxatayna, siya. Suma q’uma, juphaxa jupha,
qañawaxa qañawa, ch’allaxa anqankamaki.
Ukata jichhaxa patrunaxa arumaxa sarchi,
uñantchi, liju q’ala jaljtayata:
—¡Ay! ¿Aka wawaxa kunäxicha?— sasawa
patrunaxa musparatayna —¿Kunjamsa wawaxa
akataqti jaljtaxpacha?, ¿jichhaxa kamachäsa?
Siñuritampi kasarxakchixaya— sasa. Ukata patrunaxa
satayna:
—¡Jichhaxa,... siñuritampi ikintatawa!, niya
jaljtaystaxaya, jichhaxa wawa lurarakïtawa— sasa.
Ukata arumaruxa jisk’a yuqallampi siñuritampi
ikintayatayna, siya. Ukaruwa Tiwulawa saratayna:
—Wawa: ¿ jichhaxa kamstamsa?
—Siñuritampiwa ikintäta, situwa— sasa. Ukata
qamaqixa yuqallaru yatichatayna. Ukaruwa patrunaxa
jutatayna:
74—Siñurita, lurtamti?
—Saya lurituwa—, sasa, uñantki ukjaxa qamaqixa
uta llawi k’uchuna jipkatatäskatayna, ukata uksawa
mistuwayxatayna. Ukatxa patrunaxa kasarxapinchi.
Yuqallaxa asinta patrunäxataynawa. Achichi
jilanakapaxa wali taxta, manq’atsa jiwirjama ukhama
kutt’anxapxatayna, siya.
—Jumanakaxa ukhamxaya lurawäpxchistaxa,
jichhaxa khuchhi awatipxam!—, sasa, jilirinakaruxa
khuyapayasiñata, khuchi awatiyatayna. Ukch’akiwa
uka kuñtuxa.
(Arusiri: Francisco Laime Ajacopa, Jesús de Machaca; aruqiri: Astwaldur Astvaldsson,
jiskht’iri: Félix Layme P., 1991; qillqaqiri: Filomena Miranda Casas; wakichiri: FLP).
75
Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita
Yäqllaxa q’axu waynäxataynawa, ukatwa mä uruxa
patrunaxa, utana wali ch'ama laq'a qamaskasa,
yuqallaru jawsatayna:
—Jayra yuqalla, kuna kuñtsaya parlt'ita— sasina
satayna, ukata waynaxa akhama sasarakiwa satayna:
—Patruna, janiwa kuna kuñtujasa utjkituti—
sasina, satayna:
—¡Wa! Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtitaxa!— sasa
patrunaxa jischi, ukata waynaxa maya amuyt’asisa
patrunaru akhama sasa satayna:
—Jïsa, ukhamaxa, maya kuñtt’äma, wali
amuyt'äta— sasa kuñtatayna.
—Patruna, mä uruwa khaya qullu pata
saraskayätha, ukata uka qullu patanxa quriwa jach'a
76qalana atxatatäskatayna— sasina kuñtatayna. Uka
ist'asaxa patrunaxa wali mayampi mayampi waynaru
jiskhitayna, ukatxa qhipha arumarjixa, ukäkanaka
sarañatakiwa waynampi parlawayapxatayna.
Waynaxa:
—Walikiwa, sarañänisaya— sasawa patrunaruxa
satayna. Patrunaxa wali kusisitayna, ukhamaraki
waynana kuñtatapatsa lup’itayna.
Qulluru quri apsuri sarañatakixa, warmiparuwa
mirinta walja phayarayatayna. Uka arumaxa
patrunaruxa janiwa ikisa purkxataynati. Uka quriki
lup'iskatayna, wali sumanaka lup'itayna ukhamaraki
amtaratayna.
Ancha alwawa, waynaruxa uka qullu sarañataki
jariyatayna, waynaxa janiwa ratuki ikiñata sartañsa
munkataynati, wali jayrasitayna. Ukatxa mirintasa
apt'ata ukhama uru jurnala sarapxatayna.
Ukatxa mä jach’a qulluru purisinxa mä
qullumpsa makatasa makatasa qaritawa puripxatayna.
Patrunaxa wali qarjatäxataynawa, niya uka qulluru
purisinxa, ukhama qarjatpachasa, wali patrunaxa
kusisitayna:
77—Walja quriniyäwa— sasina, waynana jani
ist'kaya, chuyma manqhapana, satayna.
Purisinxa waynaxa inakiwa quri thaqhiri thaqhiri
tukutayna. Ukhama Iñaki thaqhkïpanxa, patrunaxa
wali waynataki kulirxatayna, waynaxa mä jani aptkaya
jach'a qala uñachayatayna.
—Akawjankänwa— sasina thaqhatayna, ukata
qhipharuxa waynaxa chuymapanxa larusiskataynawa.
Ukatwa patrunaruxa akhama sasawa arsxatayna:
—Patruna, janiwa chiqäkiti, k'ari kuñtukïchixaya,
k'ariki parlxayasksma, Jumarakisa "Kuna k'ari
kuñtuksaya kuñtita", sistaxä, ukata ukhama ukhama
k’ari kuñtu kuñtasksma— sasina satayna.
—Kamsta! ¡Ayyyy! ¡Karaju!— sasakiwa p'iqita
ñik'uta, pä amparampi, jiyt'asisa muyuki muyt'atayna.
Patrunaxa walpini kulirasitayna, jupa pachpa chuyma
pisita amuyasisaxa, janiwa waynaruxa kunsa
kamachaña yatkataynati.
Aka kuñtuxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa,
kuna parlañasa, kuna lurañasa wali amuyasisawa
lurañäspa, wali amuyt’atata, saskarakisä.
(Contó: Justino Chávez S., 1984, La Paz. Recopilación FLP)
78
79
Muru imillana sarnaqäwipa
Mä jach'a utanxa mä mansana aljiri mamawa
utjasitaynaxa, ñitampi ñitumpi mä jisk'a imillalla
markapata irpasinipxatayna. Uka imillallaxa janiwa
sutipaxa yatiskataynati, ukhamaruxa p'iqipaxa ch'iñi
phuqha ukhamätaynawa. Uka ñitapaxa q'ala ñik'utapa
yawirpayatayna, ukata muru imilla sasa
sutiyapxatayna.
Aka jisk'a imillallaxa k'isimirjamawa uta mantasa
mistusa sarnaqasirïtayna, jupaxa taqi kuna lurirïtayna.
Jupankataynawa kuna phayañasa, t'axsañasa, uta
apthapiñasa pichthapiñasa, janiwa ñitapaxa aliqa
sayt'asiñapxa uñjaña munirïkataynati, ratukiwa kuna
lurañanaksa churkatirïtayna, yaqhipa urunakaxa uka
imillaxa iki ch'irmisisawa sarnaqirïtayna.
Ukatxa ñitapaxa amistara jaqinakaparuxa wali
alawasirïtayna, sarakirïtaynawa:
80—Aka muru imillaxa ch'iqa amparajjamawa, jani
yanapkitaspa ukjaxa janiwa kuna lurañanaksa
tukuykiristhti.
—Ay! kusa yanaptamxa, ukata kunsa uka imilla
wawaru churätaxa?
—Nawirarana wali munkaña anatañaka churäxa.
Uka pachaxa muru imillaxa anatasiña wali
munirïtayna, ukhamarusa nawiraraxa niyawa
purinxatayna, ñitaxa taqi phamillaparuwa
jawsasirakitayna, wawanakaparuxa kunaymani
anatasiñanaka churarakitayna.
Muru imillaxa nayrapaxa jalartirjamawa uka
uñch'ukitayna, mä mamaxa uka uñjasaxa uka ñitaruxa
sarakitaynawa:
—¿Muru imillitamaruxa kunraki churätasti?
—Ja jay! Juparuxa mä suma anataña churäxa.
Uka ist'asaxa muru imillaxa wali kusisitawa ikiri
sarxirïtayna, uka arumaxa walipuniwa kunaymana
anatañanakampiwa sankasitayna.
Nawirara alwaxa muru imillaxa wali alwata
sartarakitayna, wat'añapanxa mä jach'a machaqa
81chikutiwa uskutaskatayna, wali kusisitawa ñitaparu
yatiyiri jalatayna:
—Ñita!, ñita!, Jesucritoxa aka chikuti nayatakixa
apayanitütu.
Ukjawa uka ñitapaxa jupa pacha p'inqasitayna.
¿Qawqhasa ukhama wajcha wawanakaxa
t'aqhisipxpacha? ¿Uka chikutixa uka imilla wawaru
jawq'añataki satäpachati, jani ukaxa ñitaru ñituru mä
uru Muru Imillana jawq'añapataki satäpachacha?
Janiwa kunasa ukhamakïkiti, taqi kunasa ayniwa, wali
amuyt’asisa sarnaqañawa.
Jumaxa ukhama wajcha wawanakana
t'aqhisitapxata qillqt'añamarakiwa, ukhamataki qhuru
jaqinakaxa wawanakaru t'aqhisiyatapata p'inqasxani…
(Contó: Elena Ticona, 1983, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).
82
83
Mä q'axu waynawa qutqurimpi
jikisitayna
Ukana jilïrixa wali qhirwanaka sarirïtayna. Sullkaxa
janikiwa janiki kawksa sarirïkataynati, ukhamawa
tayka chika iwija uñjaskirïtayna. Jilïrixa asta kawksa
sarchi sarchi sarchi ukhamata asta juyranaka
purt'ayanirïchi, ukhamawa siya.
Taykaparuxa utaparuwa irpasirïchi, ukana tunqu
palljaychi, taykaruxa janiwa tunqu waxt'irïkiti, siwa.
Jisk'a ch'imi jani kunataki sirwiri tunqunakaki
waxt'aniri sï. Asta jisk'a ch'imikpini waxt'irïchi, jilïri
yuqapaxa wali ukjataqi alakipasaxa yanasirïchi.
Sullka yuqallaxa qhirwa sarañaraki amtasxatayna,
ukana mayni kumpaña utjakirakiwa, sipï. Ukana
«sarañäni» sasa achikataparakiya. Ukata jichhaxa:
—Asnuki mayt'anisma, akja mantikaki
jikxatawayasma, asta mä jisk'a phukhu, mamita
84ukampixa tunqu jikxatanipuniwa— sasa, ukata
jichhaxa sarawayataynawa, sï. Jani mirintani, juk'a
phiriki apasitayna.
Ukata chika thakhina, niya mä payüru
sarkapxatayna, sï. Ukana samart’asa mirintasipxchi,
ukhama mirintaskiriruwa mä jisk'a yuqallaxa thakhina
arnaqasitayna.
—Thakhi saririnaka: ¡Jutapxam! ¡Jutapxam!—
sasakiwa ukana arnaqasitayna.
—¿Kunaraki khä taxta yuqallasti munpacha?
Mirintaskiriru arnaqasi, mirintasa utjkistuti— sasawa
satayna. Ukata phiri apxart'awäsawa saratayna, uka
thakhiru jikxatiri saratayna, uka mä yuqallakiwa jani
isini ukhama:
—Janiwa manq’a munkthti,… Mantikanïsktawa,
mantikamaki mä akjitsa waxt'itaxa, mantikamaki,…
nayawa maya wali amuyt'ayäma, mantikaki
waxt'itaxa— sasa, ukata uka yuqalla q'ipï ukjakama
irpatayna, ukana sayxatasa:
—Mantikampi jusq'st'ita, akjanakawa usutuxa.
Nayawa jumaru amuyt'ayäma, jumaxa wali
85qamirïxatawa, jichha amtkitätaxaya— sasa, ukhama
jusq'st'atayna.
—Jichhaxa mantiyumpi janxatt'ita— sasawa
mantiyumpi jisqhatt'ayasitayna. Mantiyumpi
tapxatasna,… ukata jantapxchi ukana qutqurikiwa
qunxatayna, jisk'a phuyu phuyuxa sartata, ukana yasta
qutqurixa suma parlxatayna, sï.
—Jichhaxa mä patrunawa usuntataxa,
mandonakawa sarnaqaski, yatirita yatiri, jumaruxa
yatirisktacha sätamwa. Jumaxa, jisa yatiriskthwa,
sätawa— sasa qutqurixa satayna.
Ukata jichhaxa sarapxchi sarapxchi, yasta qutqurxa
asnu pataru ichxatt'asiwayasna ukhamaya
sarapxataynaxa, ukata chiqapiniwa pani jaqixa
jutatayna, uka patrunana jaqinakapaxa
jutaskarakpachaya, ukaru jikxatasa satayna:
—Kamisaki tatanaka. Patrunajawa usuntata,
kukcha uñxatt'asipxkirïta,…
—¿Jichhaxa kamacharakïñänï…?— sarakitaynawa,
ukjaxa qutqurixa qutqur! qutqur! "saskakma,
saskakma" sasa sumaya yatichasinkatapaxa. Ukata
jichhaxa uka saririnakaxa sapxchi:
86
—Uñxatt'asipxkirïthpï— sasa.
—Awira kawkhima, akaxa kukaxa
uñxatt'akimaya,… ¿Kunata usutäpachasa?
—Ñanqhampirakisä, jaqina ñanqhatarakisä—
sasakakitaynaya.
Sarkasa sarkasa, mä kawkhana qunt'awayañasa
utjapinirakisa, ukana sumapcha patrunana
jaqinakapaxa jiskht'xataynaxa.
— ¿Yasta ñanqhxa jichhaxa apsusmati?— sasa,
qutqurixa "apsuristhwa sama" sasa wali
ch’isiqiskatayna, ukata jisxatayna.
—Saya, apsuristhwa— sasa, qutqurixa
ch’isiqiskakchi, "apsüwa satawa, apsüwa satawa" sasa.
Patrunana utaparuwa purxapxatayna, patrunana
jaqinakapaxa utaru chhukhuntawayiwa, sï. Jupanakaxa
patrunana utaparu mantañataki asnu jarart'asipxchi,
asnu jararkañkamawa qutqurixa q'ala parlxatayna:
"Paqu q'ara anuwa saskakitawa, janipuniwa
axsarkätati", sasa suma parlatayna sï, "ch'ijmaña
manqhankaskiwa, asta uraqi luqantasa
87apsuskakitawa", sätaynawa. "Uka ampara qutamaru
thusxatt'awayäma, jichhaxa anu apsxapxani ukata uka
amparampi patrunaru llamkht'äta, llamkht'askakïtawa,
ukhamata yasta patrunaxa walikïxani" sasa, uka
sawayasna uksaxa qutqurixa phurrrr!! Sasawa
thuqhst'awayxatayna, sï.
—Mä yatiriwa utjatayna, ukhama jichhaxa
jikxatanipxthwa, ukata yatirïthwa jischixaya, jaqina
munañapawa jistamwa, tata patruna…— sasa
patrunaru jaqinakapaxa sapxchi.
Ukata utänqaru mandonakaxa yatirinakxa
irpantapxatayna, ukana tukturanakaxa waljaniwa
ukana qunuratayna, médiconakaxa, larupxpachaya,
qullirinakaxa kuna jisk'a taxta jaqikïpachächi.
Ukata jichhaxa yatiri patruna ukaru
irpantapxatayna, patrunxa waynakïtayna. Kunjamti
qutqurixa jiskänxa ukhama saskakitaynawa, asta paqu
anu jiwataxa chiqapini ch'ijmañä uka katri manqhata
phat'susna waysxapxchi, ukata amparata patrunaru
yatirixa llamkht'atayna. Ukata jichhaxa patrunaxa
¡Qhaxxx! Jiwata ikt'awayxatayna. Mä ratuta patrunaxa
thuqhthapitayna, q'ala k'umaraki. Ukjawa
tukturanakaxa, jupa pura wali nayrasa allqakamakiwa
uñkatasipxatayna.
88
—¿Jichhasti? ¿Khitisa ukaxa? ¿Kunjama jaqisa
ukaxa?— asta patrunaxa sataynawa, sï.
—¿Khitipinisa ukaxa? Irpanirapita,
irptanirapipinita— satayna sï. Yasta arumirjaxa
patrunaxa ch'uqiki, q'ala k'umara.
Ukata ukhamakiwa qhipharmanthixa jisk'a q'ara
anu wayunipxixa, sï. Patrunaxa kusaki, wali lakasa
thayatawa uka tukturanakaxa muspatayna, sï. Uka
arumijaxa q'ala waynxa jariqt'ayatayna, ukatxa asinta
uta muytiri sarapxatayna, ch'uqixa ukjataqi
yapunakapiniwa achuntatayna, sakchï, tunquxaya
ukhamaraki, ukjaxa waynaxa kawalluru lat'añsa jani
yatkpachatixa, kawalluru lat'xatata ukhamawa
patrunaxa asintapa uñachayiri irpatayna, sï.
Ukata yasta ch'uqi llamayüki ukjawa utaru
jutxatayna sipï, mulxata mulxata kawallxatkamaki,
waljaniwa utaru tutuknuqxatayna. Ukata jichhaxa
utana mamapasa t'ijtxataynawa siya, asta:
—Wäääyyy! lunthatawaya— sasakiwa t'ijtxatayna,
siya.
—Mamitää!!— sasa kawallxata arktapxchi…
89Asta ch'uqi, tunqu, tunta, apt'ata tätpini jisk'a
sullkaxa purintxatayna sï, ukjaxa achachinakaxa wali
musparatayna. Patruna siñuritampiwa purxatayna
siya…
Ukjaruwa ukaxa tukuyixa.
(Contó: Francisco Laime Ajacopa, Titïri 22/09/81, grabac., transc. y recopilación: FLP).
90
91
Urtimalana sarnaqatpa
Foto: Eric Bauer
KIMSÏRI PANKA
Por
Félix Layme Pairumani
1996
92
Kamachi pirwa jakhu:
© Félix Layme Pairumani
1ra. Edición (electrónica): 2013
flpjayma@yahoo.com
www.aymara.ucb,educ.bo
www.aymara.es.tl
www.jayma.es.tl
www.fotosaymaras.es.tl
www.cultura-aymara.blogspot.com
93
Aka pankana utjirinaka
Uñaña qalltkasa
1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna
2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna
3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna
4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa
5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna
6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna
7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna
8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna
9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa akhama sarakiwa
94
95
Uñaña qalltkasa
Urtimalaxa mä tawaquna wawapätaynawa. Tatapa
mamapaxa, tawaquxa ukhama wawaniki uñstxïpanxa,
janiwa utapana uka wawaru uñjaña
munapxirïkataynati. Ancha wawaru uñisipxirïtayna,
ukhamaraki tawaqurusa wawanïpanxa utatsa
alisnukuña munapxirïtayna.
Ukata tawaquxa wawapxa, iwija awatiña wichhu
wichhu, pamparukiwa arumanakaxa
jaytaniwayirïtayna. Sapa jayp'uwa wawapxa
ñuñt'ayasa jaytayaniwayirïtayna. Ukata "mä uruxa
wawaxa sartxatayna, panqaranakaki ch'amuskatayna,
laqakiwa wawaxa jilsxatayna", siriwa, uka tawaquxa,
siwa.
Ukata qhiphatxa, Urtimalaxa jisk'a yuqalläxasaxa,
achilaparu kayu p'akkatatayna. Tawaquna
jachatampisa aruma aruma sapaki ikiyata amtampisa,
96uka jisk’a yuqallaxa, mä ch’ikhi ukhamaraki jucha
uñt’ayiri, qamiri sallqa jaqinakaru juchapa, qhulu
chuymapa pachpa jachapampi chulluchiri yatsutaynha.
Iñu wawanakaru, wajchaanakaru wali munasiri,
ukhama jaqiruwa tukxatayna, ukhamata jaqi jachayiri
ukhamaraki yanapiri tukxatayna.
Amuyapa phuqhañatakixa, amtanakapa
lurañatakixa, mä uruxa, awkiptirïtaynawa, yaqha uruxa
waynarurakiwa tukurïtayna, ukhama Urtimalaxa aka
askimpi ñanqha amuyumpi ch’allqhuntata pachaanxa
sarnaqawayatayna. Jichhaxa, jumaxa akana armaqata,
Urtimala kuyntunaka qillqt’asa apayanxañamawa.
Munsta ukaki, jani munkstaxa, jumamppachasa aka
pachana wiñaya armanukuta, qamañasa
jumankaskiwa.
Félix Layme Pairumani
97
I
Urtimalaxa qullqi yapu
aljantatayna
Mä uruxa uka apachita thakhi thiyana, panqarkiri
ch'uqi yapu qawaskatayna. Ukaruwa mä qamiri,
alakipa thakhi sariri, jaqixa jikxatatayna. Aruntasisaxa,
uka alakipa jaqixa ukata jiskht'atayna:
– Kuna ch'uqinïxpachächi ¿Kunatakisa juk'ampi
qawqataskaktaxa?– sasawa, mä alaakipiri ukatsa yatiri
yatiri tukuri jaqixa Urtimalaru satayna. Ukata
urtimalaxa satayna:
– Aka yapuxa ch'uqi yapjamakipï, janiwa
ukhamäkiti, aka yapuxa qullqi yapuwa, jani
qawkatataxa qullqixa allirtanxaspawa, lunthataxaya
llamaysxchispaxa– sasa, qawkatasjama qullqi, ch'uqi
98ali thiyata, willstayakitaynawa. Ukata uka alakipiri
jaqixa wali uka yapu alaña munt'xatayna:
– ¿Uka yapuma janiti aljkxitasma? Nayaxa
qullqinaka, aljaña yänakaja, uywanakaja
churawayxirismawa– sasawa Urtimalaru, uka alakipa,
wali munachi jaqixa, satayna. Ukata Urtimalaxa janiwa
munkataynati, ukata satayna:
– Kamisaraki jumaru aljxämaxa, kuna näruxa
ukaxaya manq'aychituxa, jani aka yapunïkxiristhxa
kawkhataraki qullqinïristhxa. ¿Kunsa nayaxa
luriristhxa, sitasmati?– sataynawa. Uka qamiri alakipa
jaqixa juk'ampi qullqi yapu alasiña munxatayna, ukata
satayna:
– Aka taqpacha aljaña yänakaja, ukata ukjpacha
qullqinakaja, taqpacha uywanaka churawayxäma–
sasa, wali Urtimalaru achikt'atayna. Ukhama
achikt'asawa uka alakipa qamiri jaqixa, «qullqi yapu
aljaña», Urtimalaru iyawsatayna:
– Ukhamaxa aljxämasaya, ukatsa wali suma
qawkatäta, wali uñjäta, wali umampisa qarpäta, uruya
arumawa uñjäta, jani ukhama uñjkäta ukaxa juk'akiwa
qullqixa achuqxaspa, ukatsa jani: «kutiyxita, janiwa
munxkthti» saskañampi, ukataraki «kutiyxita»
99saskitasma– sataynawa. Ukata uka munachi qamiri
alakipaxa wali kusisitawa iyawa sasa alatayna:
– Janipiniwa ukhama siskäti, ukatsa wali suma
nayaxa yapxa uñjaskäxa– sataynawa. Ukhamata
Urtimalaxa qullqi yapu aljawäsina sarawayxatayna.
Qamiri jaqixa anchawa umampi qarpatayna, wali
kusisitawa arumaya uru yapuru qunkatata
uñjaskatayna. Mä uruxa juk'ita irmuqt'ä, sasa, ch'uqi
aliru luqantatayna, ukata ch'uqiki irsxatayna, taqpacha
irmuratayna, ch'uqikamakpini irarxatayna. Janiwa
kuna qullqisa utjkataynati, asta uraqiruwa p'iqi
jawq'atayna, wali jach'ata jachatayna, wararïtayna,
q'asatayna. Jichhakamawa uka munachi alakipana
almapaxa Urtimalaru thaqhasa sarnaqaski, siwa.
Utjirinïkasaxa janiwa juk'ampi munaskañäkiti,
janiwa jaqina yäpasa munañäkiti, utjirïki ukasa
sarxiriwa, siwa.
100
101
II
Urtimalaxa jaqita qarwa
anaqatayna
Mä uruxa Urtimalaxa laqapiniwa thakhnama
sart'askatayna. Ukhama sarkasaxa mä qarwa ant'ata
sariri jaqiruwa thakhina jikxatatayna, ukata
aruntt'asaxa Urtimalaxa jiskht'atayna:
– ¿Tata kawksa jumaxa saraskta?– sasa, ukata
maynixa sarakitayna:
– Nayaxa qhirwaruwa, jayusa qarwaru khumt'ata
ukhama, sarasktha.
– Nayaxa qarwa anakiñsa yanapt'asa
sarasiwayksmawa, nayaxa uksarakiwa saraskthxa, aka
apachitanakana lunthatawa chhukhxatiri, siwa.
Paniniruxa janiwa lunthataxa chhukhxatkistaniti– sasa,
ukhamata wali parlt'asisawa sarasipxkatayna.
Ukata qarwaxa qhiphani nayraniwa saratayna,
yaqhipaxa tixi qarwanakaxa qhiphaki sarirïtayna, jila
102ch’amani qarwanakaxa wali laqawa atipa atipa
chhukhtasa chhukhtasa nayraqata sarxirïtayna. Ukata,
ipikurjama, Urtimalaxa uka qarwani jaqiru
amuyt'ayatayna.
– Qarwanakamaxa anchasa chhukhnaqixa,
qhiphani nayranisa sarixa, payaru t'aqjañäni, ukata
jani chhukhnaqxkaniti, nayapi chhukhnaqirinaka
anakïxa, jumapi k'achata saraskiri qarwanakxa
anakïnitaxa– sasa, wali suma amuyt'ayatayna, maynixa
chiqaya sasa, kusampuniwa amuyt'amaxa sasa, iyawa
sataynawa, ukhamata payaru qarwanakxa
t'aqxapxatayna.
Ukhama anakiskapxatayna, ukata niya
jayp'üxataynawa, Urtimalaxa lik’i qarwanakasa
ant’ata, juk'ata juk'ata, nayrt'awayxatayna. Maynixa
q'ipinirakïchi, ukana janiwa uka t'ukha qarwanaka
ant'ataxa jank'asa sarkataynati, inawa "!suyt'ita!,
!suyt'ita! " sasa, arnaqaskatayna. Intisa niyawa
jalantxatayna, Urtimalaxa qarwasawa thakhi
sarkamiru chhaqhtawayxatayna. Sinti jaya sarxatayna,
ch'amaka arumäxataynawa, ukata uka chikata t’ukha
qarwanakasa arumaxa janiwa sartaña munkxataynati,
ukhamakiwa uka jak'anakana, ch'usa anaqa
utachatjamaru, ikt'awayxatayna.
103Arumirjaxa, laqawa sarantawayatayna, ukata
jiskht'asa jiskht'asa saratayna, yaqhipaxa janiwa
uñjkataynati, jaqhipaxa suma uñjatayna:
– Ää, mä jaqixa jalkamikisa, wali kusa millu,
ch'umphi, uqi, janq'u, ch'iyara qarwanaka anakiskänxa,
inasa ukächi, wali jayankxiwa, janiwa jikxatkasmati,
kawki jayankxpachächï– sataynawa.
Ukata ukhamakiwa qhirwaru purisaxa wali llakita
jutawayxatayna. Jichhakamawa uka qarwani jaqina
ajayupaxa qarwa thaqhaski, siwa.
Janiwa ina ipikjama kunampisa khitimpisa
yanapäma sataxa yanapäsiñakiti, yanapaña
munirjamäpansa, waliwa amuyt'asiña, ¿kunatsa
yanapt'aña munpachïstu? ¿Kuna munasasa
yanappachïstu? Ukatsa sumawa chuymasa
jiskht'asiñasa.
104
105
III
Urtimalaxa jaqiru phukhu
t'unarasiyatayna
Ukhamarakiwa mä uruxa Urtimalaxa
sarantaskatayna. Khuysata mä jaqixa khumuntata
asnusa ant'ata uñstanitayna, ukata Urtimalampi niya
pasjtasiñampïkasa mä juk'a parlt'apxatayna:
– ¿Tata kawksa sart'awayäta?– sasawa, Urtimalaxa
uka jaqiruxa jiskht'atayna:
– Nayaxa markaruwa phukhunaka aljiri saraskthxa–
sataynawa. Ukata Urtimalaxa amuyt'ayatayna:
– Ukch'ataqinaka khumusktaxa, markanxa janiwa
phukhunakataki alaxa utjkiti, antisasa jik'illitatakiwa
alaxa wali kusapini, q'ala t'unarawayxma, jichha wayka
jik'illitanaka aljaniwayxätaxa– sataynawa. Ukata
chiqaya sasa, uka jaqixa ipikjama q'ala phukhunaka
t'unarawayxatayna.
106– Tata, ukhamaxa t'unaraña yanapt'awayita– sasa
Urtimalampi kunawa t'unaraña yanapt'äsitayna. Ukata
jik'illitanaka ch'iphantapxatayna, ukhamawa
jik'illitanaka khumxatawayasa, uka jaqixa marka
qhathuru, sarantawayxatayna. Urtimalasa ukhama
lurayawäsaxa ukhamakirakiwa sarañaptuqiru
sarawayxatayna.
Uka jaqixa markaru purintataynawa, kawkipiniwa
jik'illitanaka apnuqt'asisa, qunt'atayna. Jaqinakaxa
phukhunakächiya sasa, phukhunaka alasiri,
jikxatapxatayna:
– Kuna aka jaqixa luqhïpachawa! ¿Kuna khitiraki
jik'illita alätamsti? Nänakaxa machaqa phukhunaka
munapxthxa,...– taqisa ukhama sapxatayna. Ukjakiwa
uka jaqixa maynina sallqjatapa amuyasitayna, ukata
jachaqt'asiniwäsa, wali t'iphutawa jutawayxatayna.
Urtimala thaqhiri kuttaniwayxatayna, jichhakamasa
uka jaqina jañayupaxa Urtimalaru thaqhaskakiwa,
siwa.
Janiwa ina jani amuyt'asisaxa kunasa lurjañakïkiti,
kimsa amuyt'asisawa kunasa luraña.
107IV
Urtimalaxa jaqiru jachayasa
kusisiña thaqharakitaynawa
Mä jaqiwa thakhina ancha jachaskatayna.
– Warmisa, wawasa ¿kamsarakpachïtani?
Janipiniya jichhaxa utajaruxa purkxchïti, uñtämawa
sarawayxäxa ¿Akaxa nayatakixa kunarakïpacha?
Utajaru kamsasaraki puriristhxa, kawksaruraki jichhaxa
saräxa– sasa, jik'uni jik'uni jacht'asisaya saraskchïna,
utaptuqiru sarirjamaraki janjamaraki, ukhama.
Uka chika thakhina mä jaqixa suykatakirakïchi.
– ¿Walti aljt'aniwayta?– sasa.
– Janiwa asta kuna, mä jaqiwa ukhama
«k'allanatakiwa kusaxa» sasa, tukjasiyitu. Janipiniwa,
phukhu p’akiratxa, kuna qhillaña chuwatakisa
munirjamäpxkiti, inakiwa jik’illitanakxa jacht'asisa
willtaniwaytha. Kamsasaraki utajaru purxpachayäxa,
janipuniwa waliru puriwaykthti. Uka supaya jaqixa
ukhama lurjasiyitu, nayaxa chiqaya sasakiwa phukhu
108p’akthapisa apthxa– sasa. Jaqixa khuyañapiniwa jik'uni
jik'uni jachatayna.
–¡Ay ampi!, kuna kamisaraki jaqixa,... ¿Ukhama
lurasiytamsti? Ukxa jani wali lurtamxa. ¡Chhuy! Karaju
jichhärmaxa mä khathankita thuqht'aysna, uka
amuyt'ayirisma, jani jachxamti, awira ukampi nayaxa
chuymacht'äma– sasa jischi.
– ¿Ukata ukaxa walïspati?
– Chiqapini walïspapï.
– Ukhamacha chiqa walïspa– sasa.
– Chiqpachapï, kuna janiwa nayaxa sawkasksmati,
yasta mä khathankatakpi thuqht'snaxa– sasa.
–Ukata jichhaxa jumaxa ukjata sarasma. Nayaxa
akjata suykirismapï, jichhaxa uksäxa sarawayäta, uka
khuysäxa muytaniwayäta, uka sirka khuysäxa pasäta,
ukata utanakawa uksäxana utji, ukata uka utanirupi
arnaqaniwayätaxa: «Jichha arumaxa qullqi silwistri,
quri silwistrimpi apayanitani, siw!, ¡Pirutixa sasawa,
si!», sasawa säta– sasawa, yatichawayatayna.
– Iyawa, awira akjata suykitätapï, sarawayä– sasa
satayna.
109– Ukhamaxa sart'amaya, nayaxa akjankkäpï– sasa.
Chiqpachapini utaxa uñstakirakchi, ukata:
– ¡Qullqi silwistrimpi, quri silwistrimpi ukhama
apayanitani siw! Pirutixa ukhama siw!– sasa uka
utaniru arnaqaniwaychi:
– Khitisa ukhama sï!!– sasa sanchi, ukata:
– ¡Pirutiwa sï!– sasa saniwaychi, ukata ukanxa:
– Iyaw!!– sasa sanchi, ukjata laqa jutawayxchi.
– Jichhaxa art'aniwaythwa, ukata jutawaythwa–
sasa, ukana maynixa suykatarakïchi, jichhaxa pay!
Karaju jichhaxa wiska, wiskanakawa wakichaña,
wiskanaka pustuchasïta, jichhaxa kunxaya
thuqhuychiñäni. Khathankkata, khathankkata,
khathankkata, khathankkata, khathankkata
thuqhuñänixa, kunanakaya mistunchini ukata khathar!
sasa sani, apurapiniwa jumaxa khatharpayäta, asta
wali thuqhuntañäni, kunanakaya uñstanchini, asta
sïqikiwa thuqhuñänixa, khathar! Jiskani ukjaxa
impiñupiniwa jumaxa khatharpayätaxa– sasa
yatichawätayna, ukata chiqapiniwa:
– Khathankkata, khathankkata, khathankkata,
khathankkata, khathankkata täta asta phuqhapiniwa
110apthaptanxatayna– sï, kunaymanapiniwa:
jamach'inaka, warinaka, p'isaqanaka, wisk'achanaka,
tarukanaka kunanakapinïchi, kunaymanapiniwa
apthaptanxatayna, siwa. Kunanakapinïchixa, asta täta
phuqha apthaptanxatayna, asta jupaxa khathar! jischi
ukata jupaxa kunkatkama khatharpaychi,
chinurpayatayna ...
Ukata asta maya kharirpayiri, lik'ikamaki
kharirxatayna, ukata chacharunxa täta, chacharunaxa
chacharunapini, aychaxa aychapini. Ukana
jamach'inakaxa jilt'xchi:
– Aka jamach'inaka Tiwularu churasiwaykañäni–
sasa jamach'inakxa churawayxapxchi, ukata jichhaxa:
– Ukanakasa apt’ata kutt'awayxma, jichhaxa
kusisita sarawayxma– sasa khitxarakchi, mayampi
aptaniri kutt'anirakikchi, janiwa tuksunkataynati,
sakchï.
Ukakxaya yatiraksthxa.
Kunata jachañasa janiwa inïrikataynati, jani
khitisa yanapt'ankistuxa, jiwasaru jachayirisa chijiru
purirakispawa.
(Contó: Gregorio Ajacopa (Alias: Janq'u Riwuchu), Titiri Prov. Ingavi, 1980, grabación,
transcripción y recopilación: FLP).
111
V
Urtimalaxa juyra khumuntata
asnunaka jaqita anaqatayna
Urtimalaxa, nayra pachaxa qamirinakaru wali
sallqjirïtayna. Ukhamawa mä uruxa, walja asnunakani,
mulanakani arirunakaxa Surät'a markaru
sarantaskatayna. Jupanakaxa kimsanitaynawa, ukata
suxta asnuta ch'uñu tunqumpi turkiri khumupxatayna.
Urtimalaxa khumuntata uywanakasa ant'ata
sarirwa uñjatayna. Ukata qarwa thaxa kustalanakaru
winaratayna, ukhamarakiwa jupaxa suxta asnuru
khumuntawayasa laqa, uka jaqinaka qhiphapa,
sarantawätayna.
112Uka nayraqata Surät'a sariri jaqinakaruxa niyawa
jikxatatayna, ukhama samart'kïpanxa, Urtimalaxa
ukhamarakiwa purintatayna, ukata kawkhanti
samart'apxkataynaxa, ukjarurakiwa Urtimalaxa
samart'atayna. Uka jayp'u sujsthapixa, uka jaqinakaxa
wali kuñtunaka parlt'asipxatayna. Ukana wali qarirata
ikiwayxapxatayna.
– Arumanthixa, janiri willjtankïpana nayaxa
sarxañäthwa, ukhamaxa ikkt'awayxañäni– sasa,
samart'apxatayna. Ukata Urtimalaxa niyaki chika
arumaxa pasxchi ukjaxa sarantxañataki wali
wakiyasxatayna:
– Nayaxa sarantkäwa– sasa, uka jaqinaka
ikiräwayasa, sarantxatayna. Jupaxa ch'uñu khumunaka
khumuntasiwäsa sarantawayxatayna. Thaxa
khumunakakwa mayninakatakixa jaytawayxatayna.
Ukhamawa Urtimalaxa yaqhatuquru
sarawayxatayna. Ukata qhantatixa, mayninakaxa
sartapxatayna, janira suma amuyaskasawa
sarxarupxatayna, kustalanakaxa niya kikpakïchixaya,
ch'amaka ch'amakana uka khumunaka
khumuntasiwäsa sarxapxatayna.
Surät'a markaruwa purintapxatayna, ukata
tunquch’uñumpi turkaniñataki kustalanaka
113jararapxatayna, ukjakiwa jupanakaxa
amuyasipxatayna. Thaxa khumunakaki jupanakaxa
jararasxapxatayna, janiwa ch'uñu khumunakaxa
mayasa utjkxataynati, uka kimsa jilanakaxa wali
thithipxatayna, Urtimala katxä sasa, asta
qaripxataynawa.
Janiwa khitimpisa ina q'asq’asisa parlthapiñakïkiti,
wali amuyt'asisawa jani uñt’ata jaqimpi parlaña,
¿kuna munasasa jaqixa jiwasaru jak'achistu? Khitisa
janiwa ukhama jikxat'kistaspati.
(Contó: Silvestre Ayala (de Prov. Pacajes), grabó: Luisa Apaza Pally, 1987, Transc. y
recopilación: FLP).
114
115VI
Urtimalaxa mä alakipa
jaqiruwa jachayatayna
Maya yatirakthpi. Jichhaxa mayampi
Urtimalxatarakki kuñtt'awayäma.
Mä Urtimalawa utjatayna sipï, wali lisupini ukhama,
aka jawira aynachana sarnaqirïtayna. Qamiri
jaqinakaruxa apaqasa, t'aqhi janqinakaru apxatiri
ukhamïriwa, sipï.
Ukata jichhaxa mä jaqiwa wali alakipiri
qamirïtayna, sipï. Uka jaqixa mä qhuyaruwa
alakipañanaka apt’ata sarirïtayna. Ukata uka thakhina
Urtimalaxa jikxatt'atayna.
– Jilata, ¿janiti irpawaykitasma?
– Janiwa nayaxa jayra jaqinakxa irpnaqirïkthti,
nayaxa alakipañampiwa sarnaqastha, ukata wali
qullqinïthwa, wali waranqa waranqa qullqinïthxa.
116– Ay! nayaxa t'aqhikïthwa– sasawa, Urtimalaxa uka
jaqiru jikxatt'atayna, ukata qamirixa satayna:
– Janiwa kuna thakhina chikacht'asiri jaqsa
munirïkthti, sapakiwa saraskirïthxa– sasa.
– Iyawa, ukhamaxa akxaruna jikist'arakiñäni,
sarawayxä– sasawa, sarawayxatayna. Khurichaqana
uka qamiri jaqiru suyantatayna, siwa. Mä mulani, wali
kust'ata mulani, ukata satayna:
– Tata: ¿Kawkirusa saraskta?
– Nayaxa alakipirïthwa, jichhaxa akhama qaritawa
alakipiri sarasktha.
– Ay! sarnaqasaxa ch'ama tuktaxa, antisasa aka
mulajampi uywanakamampi turkasiwayxañäni.
– Janiwa, nayaxa alakipasiri jichüsthxaya.
– Jumanxa aliqa uywakïchixaya, ukatsa jumaxa
saraskta jutaskta, ukhamaxaya qariskstaxa, nayana aka
mulajaxa qullqi kakachiriwa, jumaxa ch'ina patataki
p’aqt'ätaxa, ukata maya qullqi phinart'arapïtamxa–
sasa.
– Awira, ¿uñjaña muntati?– sasawa satayna.
117– Awira p'aqantma!– sasawa satayna, ukata
jichhaxa maya mularu ch'ina patata ch'ink, ch'ink,
ch'ink, ch'ink sasawa p'aqantt'atayna, ukhamata
chhullx, chhullx, chhullxtasa qullqi mulaxa,
kakachatayna.
– ¡Chiqasä!, janipiniwa alakipasiñanxa ukhama
qullqixa uñxatañäkiti...
– Awira, juma p’aqantt'ma– sasa, ukhamawa
jichhaxa p’aqantatayna, kipkakiraki qullqi mulaxa
kakachatayna. Ukata jichhaxa:
– ¡Ya! Ukhamaxa... jichhaxa turkasiwayxañäni,
¿ukata ukaruxa irxatämati, kunjamänicha?
– Janï, uka uywanakmampikï, ukampiki
turkasiwäñänixa.
– Iyawa– sasa.
– Akxaruna, jikisirakiñäni, jichhaxa wali
qamasxätaxa, jichha amtkitätaxaya– sasa.
– Iyawa– sasawa uywanaka qamirixa
churawayxatayna, mulanaka khumuntatpacha
Urtimalaru anxaräwayxatayna.
118Qamirixa wakiskiri yänakapa uka qullqi kakachiri
mularuwa khumt'asiwayxatayna. Ukana sarxchi,
saraskchi, saraskchi ukata:
– Awira jichhaxa, warmijaru uñacht'ayañataki,
qullqi wastata kakacht'äwayä– sasa maya ch'ina
patata mularu maya t'al, t'al, t'al sasa liq'intantatayna,
ukata maya mulaxa tulx, tulx, tulx, sasakiwa
allthaptawayxatayna, janiwa muläkxataynati, siwa.
Qamiriruxa q'ala, jani kunani tukjawayxatayna.
– Ay! Aka supaya jaqi, ¿kunasa akaxa pasitu?– sasa,
ch'akha allitattataki uñxatxatayna.
Ukata qamirixa ancha jachatayna, ina jachaki
jachatayna, mä jaqiru juk’ata juk’ata qullqi lunthatirina
jachapaxa janiwa Urtimalaruxa kamachkataynasa,
chiqa mä t’aqhisirina jachapakiwa Urtimalaruxa
jachayarakispänxa.
Janiwa jaqiruxa jisk'achañäkiti, janirakiwa
munachïñäkisa, janiwa kunasa jani chiqjamäkïpanxa
mäpita liwxattañäkiti.
(Contó: Petronila Huasco, natural de Laja, grabación: María Andrea Quisbert, 1987,
transcripción y recopilación: FLP).
119
VII
Urtimalaxa tiwularuwa
thaqhatayna
Mä jaqiwa utjatayna, Urtimala sata, jupaxa,
taqichaqana sarnaqasa, ñanqha jaqinakaruwa
sallqjirïtayna.
Urtimalaxa, tiwulanakana sarnaqatapa,
uywanakaru sallqjasa katutapa yatitayna, ukhama
jupaxa sallqjaña yatkasasa, Tiwulata juk'ampi sallqjaña
yatiqaña amtatayna. Ukata Tiwulanakana utapa
thaqhiri saratayna.
Urtimalaxa mä jisk'a uywa awatiri yuqallaruwa
jikxatatayna, ukata jiskht'atayna:
– Jisk'a wawa, mayaya jiskht'asïma: ¿Kawkhankisa
Tiwulana utapaxa? Tiwulampiwa jikisiña muntha–
sasa, uka uywa awatiri jisk'a yuqallaxa awisataynawa:
120– Tiwulana utapaxa, khä amsta jawira k’uchunkiwa,
jichhaxa ukana ikiskpachawa, uruxa ikiskiriwa,
arumakiwa saraqaniri, arumakiwa jikisipxasmaxa–
sasawa, jisk'a yuqallaxa satayna. Ukata Urtimalaxa
satayna:
– Jani ukhama samti, chiqpacha sita, kamisasa
uruxa ikinixa, arumaki sarnaqanixa– sataynawa. Ukata
jisk'a yuqallaxa satayna:
– Chiqapuniwa. Uruxa ikiskapuniriwa, arumaxaya
lunthatirixa saraqanirïchixa– sasa. Urtimalaxa janiwa
suma amuykataynati, jupaxa jayata jutirïtaynawa.
– Kamisasa uruxa ikinixa, antisa uñjanipinï
¿Kawkhankisa utapaxa?– sasawa wasitata suma
jiskht'atayna:
– Khä, amstaru jawirnama makataskakïtawa, uka
qullu k'uchu jawiraru puriñkama, ukankiwa–
sataynawa. Ukhama uñtayataxa, uka jawirnamawa
Urtimalaxa makatawätayna. Uka qarqa amstaru
jak'achasaxa, qhurqhurwa amuyatayna, uka qarqa
jawira k’uchuxa janiwa laqa makatañjama
ukhamäkataynati, wali sayata qarqakätaynawa. Ukata
jupaxa qarqa jak'aru makatasawa qhurqhuri aliqata
isch'ukitayna. Ukatxa ukhama qhurqhuni qhurqhuni
121ikiraskiri ist'aniwayasinxa ukhamakiwa Urtimalaxa
kutiqanxatayna.
Ukata Urtimalaxa juk'ampi taqi jaqinakaru
jiskhiskakitaynawa:
– ¿Kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?– sasa,
jaqinakaxa, kunjamti jisk'a awatiri yuqallaxa
jiskataynaxa, kikpakiraki sapxatayna. Ukata Urtimalaxa
mä yatiri jaqiruwa jiskht'atayna:
– Tata, ¿kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?
Tiwulampiwa jikisiña muntha– sasa, yatirixa
sataynawa:
– Uruxa janiwa jikxatkasmati, arumanakakiwa
jikxatasmaxa, mä aruma sarma. Putu punkuparu
purisaxa Tiwulasa kikpakiwa waqaqt'asïta. Ukata
Tiwulaxa mistuniniwa– sasawa amuyt'ayatayna.
Ukata Urtimalaxa waqaqiña yant'atayna. Jupaxa
qhuru aruni jaqïtaynawa, janiwa tiwuljama
waqaqt'kataynati, ukana uruya arumawa,
yatiqañkama, tiwulanakjama waqaqï sasa, wali
yanatayna. Ukata yatiqasaxa mä arumawa tiwularu
wisitiri saratayna. Purisinxa putu anqäxatwa
waqaqitayna. Mä qawqha tiwulanakaxa
122ukäkanakanwa aywinaqaskatayna, laqaq tiwulanaka
chhukhthapinïpanxa Urtimalaxa sataynawa:
– Tiwula, jumampi sarnaqaña munasawa arumata
juttha– sasa. Tiwulaxa, tiwulanakana jilïripaxa,
utaparuwa irpantatayna. Ukanxa Urtimalaxa satayna:
– Mä amtampiwa juttha, taqiwjanwa jumatxa
parlapxitu, kunjamatsa uwijanakaru iyawa sayakta,
uka yatichayasiña muntha, nayaxa jumjamäñaraki
munthxa. Nayaxa jumjama sallqjirirakïthwa, ukata
ukaxa jaqitakikiwa, jaqiruxa kunjamatsa iyawa
sayakipunthwa. Nayaxa iwijaru sallqjä sasa yanthxa,
uka pachaxa janiwa sallqjaña yatxkthti. Jumanakaxa
wali kusapuni iwija chhukht'ayanipxtaxä, ukhama
yatiqaña munthxa– sataynawa. Ukata Tiwulaxa,
chuymapana amuyt'atayna: «Nayaxa jupata jaqiru
sallqjaña yatiqarakiristha ukasti» sasa, uka satayna:
– Jinchu chiqapa jinchunïsmaxa, ukhamaraki jach'a
wich'inkhani ukhamäsmaxa, ratukiwa iwija
chhukht'ayanismaxa, janiwa kuna ch'amsa tukkasmati.
Juma nänakjama tukuñmatakixa wali ch'amäspawa.
Kunjamsa nänakaxa lurapxthxa uka uñjaña munstaxa,
nänakampi chika sarnaqxañamawa– satayanawa.
Urtimalaxa uka ist'asinxa wali kusisitayna, jupaxa
ukarupiniwa saraskatayna, ukata satayna:
123– Nayaxa jumanakampi sarnaqañpini munthxa–
sataynawa, tiwulanakasa Urtimalaru uñkatasaxa wali
kusisipxatayna. Mä thuqhuña wakiyaña amtapxatayna.
Ukanxa Urtimalaruxa uwija lip'ichimpiwa, iwijasa
kikpaki isthapiyapxatayna. Jach'a iwijaru uñtatawa
wich'inkhasa ayxarusita thuqhuyapxatayna, wali
kupiru ch'iqaru muyt’atayna, thuqhusaxa p’iqsa
muytayasitaynawa.
Ukhama thuqhkasinxa tiwulanakaxa uksata aksata
anatasipxatayna, mä iwijarjamawa anatapxatayna.
Mayni Tiwulaxa kunkata thuqhkatasinxa kunkata
wayllunk'usitayna, maynixa qhiphäxata
thuqhkatasinxa jinchu t'uruqaña yanarakitayna.
Urtimalaxa samaqkiriwa qarjtxata liwinaqtxatayna.
Mayni jani kunsa yatiyata Tiwulaxa Urtimalaru
chiqpacha t'urt'añatakiwa kunkata thuqhkatxatayna.
Urtimalaxa jank'akiwa kampanilla apsusisa
chilinktayatayna, tiwulanakaxa laqawa wararisisa
chhukhsuwayxatayna.
Tiwulana utapaxa ch'usakïxataynawa, Urtimala
sapakiwa ukankxatayna…
Yaqhana qamasapa yatiqañasa walïkiti, jaqina
sarnaqatapa yatxapayañasa kusäkiti, kuna yatiqañasa
ch'amawa, janiwa inapiniki mayjäktanti, ukata
jiwaspachäñawa nayraqataxa waranqa.
124
125
VIII
Urtimalaxa patrunana
khuchhipa aljarxatayna
Amxasiri, ukhamarusa Qilqt’iriraki : Cristobal Condoreno
Unanchiri: Awicha Brigida Tarqui
Aka jawarixa, jachaña urunakata ukhamaraki laru
k’ajaraña urunakata amtasiña uñanchayi. Sawkasiña
pachanakata amtaskasina arxayt’anipxäma.
Ukhamawa mä jaqixa taqi kunaru tukt’iri utjatayna,
sipï, jaqinakaru kusisiyiri ukhamaraki uka ñanqhachiri
jaqinakaru jachayarakiri ukhamätaynawa. Uka uruxa
wali thayätaynawa, sipï.
Uka uruxa aylluna jakirinakatakixa intixa
jalsuskataynawa, sipï, ukhamarusa asinta utanixa urt’a
phaxsi uñjasaxa wali larusitayña. Janiwa patrunaxa
amuyaskataynati, ina luqhiki larusitayna, phaxsixa
jalanttuqiruwa chhaqhantaskatayna.
126Ukana thakhnama sarkasina, tata Urtimalaxa tata
Antuñumpi mä qullu patana jikist’apxatayna. Ukjana
jaqi qamañawa utjatayna. Ukana parlthapipxatayna.
– ¿Tata Antuñu kunsa qhamiyaskta?
–Tata Piruti, mulljistawa… Ay! patrunana
phuchapawa sintipuni chuyma kusisiyitu. Ay! chuyma
manqhajarusa uywasxakiristha.
– Waliki, nayawa uka patrunaru kust’ayaskäxa,
jumaxa akjata sumpuni qhamiyanitäta.
Tata Antuñuxa wali k’uchiwa Urtimalaru, lakapasa
ukch’a kharkatatjama ukhama, uñch’ukiskatayna.
Asinta utaxa mä jisk’a quntunkataynawa. Ukhamarusa
uka Asanqiri juqhusa wali ch’uxñawa qhananitayna.
Tata Urtimalaxa niyawa asinta utaru q’ipisitupani,
khuchhi awatiriru uñtasita, purt’askatayna. Patrunaxa
khuchhinaka awatiñpataki anxarayatayna.
Ukhamawa Urtimalaxa, ancha awkiru tukuta,
ayqusisa, qimillanaka khuchhiru maq’ayiri
anakiskatayna.
Niya chika urüxataynawa. Ukatawa mä wirajuchanaka
alirixa Urtimalaru jikxatasa parlxayatayna.
127– Tata, uka wiraxuchanakmaya aljawayxita…
– Iyawa, ukata nayaxa wich’inkhitanakapa imasiñataki
kharirt’asiwayxäwa, wali munata
wiraxuchanakächixay!
– Ya– sasa.
Ukhamawa tata Urtimalaxakhuchhi aljantasaxa,
khuchhi alakipa sarxïpana, uka kharirata
wich’inkhanaka juqhuru junuratayna, ukhama
chillarawayasaxa mäkirakiwa patrunaru yatiyiri laqa
t’ijutayna.
– Patruna khuchhinakamawa juqhuru
chhaqharawayxi, patruna khuchhinakawa juqhuru
chhukhuntawayxi!...
– ¿Que dice? ¿Cómo? ¡Vamos rápido!
Ukatxa mäkirakiwa patrunampi Urtimalampixa
Asanqiri juqhuru chhukhupxatayna. Ukatxa
juqhuwjitaru Patruna irpxatt’asawa Urtimalaxa
k’arxayaskatayna.
– Patruna, ukjata suyt’ma… Nayawa uka
khhuchhinakxa wich’inkatkama wayuräxa…
– ¡Apúrate! ¡Jálale por las colas!…
–Todas se han roto…
128– ¡Ya! hijo… Anda a casa y traes pala y pico, las dos
pero apúrate!
Ukhamawa urtimalaxa laqapuniwa Patrunana utapa
t’ijuskatayna, Patrunana utaparu purisinxa patrunana
warmiparu yatiyatayna.
– Patrunaxa: phuchhajampiru warmijampiru
churt’anirapita, situwa, sataynawa.
– ¡Oh! ¡Oh! ¡No! ¡Cómo pues!
Ukhama sataynawa. Utata anqaru warminaka
irpsunisa Patrunaru arnaqatayna…
– A las dos ¿No ve? Patrón…
– ¡Sí! rápido ¡Apúrate!
–Ukhama, ukaxaya, panpachaniru saskapinchixaya–
sasa, jank’akiya utaru warminaka wayuntawätayna.
Ukhama sasawa, warminakaru irpantasa
churt’atayna…
Patrunaxa inapini suyjasaxa, wal puni phiñasitayna,
Urtimalaxa chhaqhatäxïpanxa, laqawa uraru
jalawayatayna, Urtimalaruxa warmiparu lurjaskiri
katuratayna.
129Patrunaxa katxasinxa, riyatanakampiwa
ñach’antatayna, ukata ch’iphantataynawa, mä
quqaruwa q’ipjama, phichhkatañataki, warkkatatayna.
Ukata patrunaxa warmipampi phuchhapampi nina
phañanaka aptiri sarkañkamaxa.
Tata Antuñuxa, qhamiykasa qhamiykasaxa, Urtimala
chaqhatäxipana, ukäka saratayna, ukata tata Pirutiru
uñjatayna.
–Tata Urtimala: ¿Kunatsa ukham ñach’katapxma?
– ¡Ay! tata Antuñu… Patrunawa akhama
ñach’katitu, phuchhajampi kasarasma, situwa…
Nayaxa janiwa kasarasiña munkthti, ukata akhama
warkkatitu… Jumacha Patrunana phuchhapampi
kasarasiña munaskasma…
– ¡Kuna janixa! Nayaxa phuchhapa wali
munaskthxa, ukhamaxa nayaxa laqa jararäma, ukata
nayaruwa mäki warkkatxitäta…
Ukama sasawa laqa jararatayna, ukamawa jupalanti
Tiwularu ñach’antatayna, ukatxa
warkkatawayxatayna. Wali k’uchipuniwa tata
Antuñuxa Patrunana jutañapa suyantatayna.
130Urtimala iskapxatatxa, Patrunaxa jawq’aña
chikutipasa qiwt’atawa purintatayna. Ukata tata
Antuñurukiwa uñjxatayna.
– ¡Kunarusa tukuskma, kikpaki jiwayaskämaxa!
Tiwulaxa Patruna chikutini purinïpanxa, chuyma
manqhapana, satayna: “mä qawqha
jawq’ant’akitpana, ukata mayaki iyawa sisxäxa”,
ukhama amuyasaxa Tiwulaxa mä qawqha jawq’anta
amukiwa katuqasitayna.
Mayampi jawq’antchi, mayampi jisktchi, kutini
kutini, ukata Antuñuxa arsxatayna.
– Phuchamampi kasarasxäwa, phuchhamampi
kasarasiskakpuniwa…
–¡Jä! ¡kamsta!
Juk’ampi jawq’jatayna, anchpuni Antuñuru
jawq’jxatayna, jawq’a jawq’a kutini kutini, ukata
Antuñuxa qamaqiru tukt’awayxatayna…
– ¡Waq! waq! waq! waq!…
Ukat patrunaxa ukhamakiwa uka jakapachjata
pampa anuru jaranukxatayna. Ukhamawa uka uruxa
mäkipawayxatayna… intisa jalantawayxatayna.
131Patrunaxa ukhamakiwa sayaqawayxatayna… wali
muspata, nayrapsa jalstarirjama, jiwäñcha wixchiliskiri
qamaqi uñtata.
Ukhamawa tata Urtimalaxa patrunaru
sawkasitayna, uka pachaxa qamaqixa jaqiruwa
tukxirïtayna, ukata awichanakaxa ukhama kuñtunaka
ist’asinxa ukaxa «jawaripï», sasakiwa sapxiri.
Urtimalaxa janiwa qamaqiru tuktkiti, jani sasinxa
Tiwulawa jaqiru tuku.
132
133
IX
Urtimala: Ukata mä kuñtunxa
akhama sarakiwa
Nayaxa Urtimalana kuñtupa kuñtt'arakïma. Naruxa
akhama kuñtapxarakitu. Mä jaqiwa Urtimala sata
utjatayna, qamiri jaqinakaru wali jachayirïtayna. Ukxa
wali qamiri nayra patrunanakaruwa, ukhamawa
jachayirïtayna. Janiwa jani kunani t'aqhi jaqinakaruxa
jachayirïkataynati, jachaychisa ukhamaraki kusisiyiri,
siwa.
Mä uruxa, mä mich’a, jaqiru ch’ama ch’irwiri
patrunana ukaruwa purïtayna, ukana irnaqirithwa
katuqayasitayna.
134– Jumaxa khuchhi awatirïyätawa– sasawa
patrunaxa pataka pä tunkani khuchhi, awatiñpataki,
anxarayatayna.
Ukata ukhamawa awatkatayna awatkatayna, ukata
mä uruxa khuchhi juqhuru awatiri anxarasiwayasa
saratayna. Ukaruwa mä khuchhi mañasuxa
jikxatt'atayna.
– Khuchhima aljarawayxita– sasa.
– Kuna janisti ¡Yastasay! Ukata wich'inkhanaka
mururasiwayxäwa– sasa.
– Mururasiwayxmaya– sasa uka khuchhi mañasuxa
q'ala khuchhinakxa alasiwayxatayna. Urtimalaxa, q'ala
aljarawäñataki khuchhi wich'inkhaki
kharirawayxatayna.
Ukata mä jach'a juqhuwa utjatayna. Uka juqhuxa
jani sayt'kaya, sayt'ataxa yasta q'ala ñiq'irjama
supuntañätaynawa, Urtimalaxa uka juqhuruwa pataka
pä tunkani wich'inkhanakxa junurxatayna. Ukata
patruna uka jalatayna, wali qaritapiniwa:
– Ja!, ja!, ja!... Patruna, patruna, mayawa, mayawa,
mayawa...– sasa samaqisawa puritayna.
135– Kunasa! ¿Kuna sistasa?
– Khuchhiw!... Khuchhiwa q'ala juqhuru
mantawayxi, sinijaruwa chhaqharawayxi.
– Kawkhim!...– sasa sustuki patrunaxa uñjiri
t'ijsuwayatayna, khuchhi awatirixa qhiphapata
ukhama chhukhupxatayna. Ukata juqhuru purisaxa:
– Akaxay! Awira wich'inkhata qatatsü sasa jiyt'ä–
sasa, jiyt’chi, ukata wich’inkhakiwa t’aqstanxatayna.
– Ay! chiqasä, wich'inkhaxa t'aqaqtanxisä.
– Ukjpachapiniwa chhaqhantawayxi,
wich'inkhanaka jakht'askakma, taqpacha
khuchhipiniwa mantawayxi– sasa.
– Chiqasä– sasa patrunaxa amukiwa
musparxatayna. Ukjaxa Urtimalaxa, chuyma
manqhapana larusiskataynawa. Jupawa ukjaxa
khuchhi aljarasa wich'inkhanaka juqhuru
junuraskatayna.
Ukata patrunampi, jani kuna awatiña utjxïpana,
alisiyasxatayna.
Yaqha juchani patrunana ukaru sararakikitaynawa,
ukana ukhamarakiki luratayna. Ukata yaqha, jaqiru
136ch’ama ch’irwiri patrunana uka sararakkitaynawa,
ukana patrunaru warmipampacha
phuchhapamppacha aparxatayna.
Mich'a qamirixa kunjamtsa apt'akipuniwa.
(Contó: Doña Alicia de la localidad de Río Abajo, grabación: Rosario Navarro Chávez,
transcripción y recopilación: FLP).
137
Félix Layme Pairumani
Doctor Honoris Causa, UCB/2005
Premio Mundial: Hiroshima
Foundation for peace and culture,
Stockolm, January 1998. “Por su labor
en pro de la equidad lingüística,
rescate de la lengua aymara, por sus
esfuerzos pioneros para transformar
los postulados del plurilingüísmo en
una realidad cotidiana y por apoyar a
la conservación de su legado
cultural”.
– Catedrático de Lengua y Cultura
Aymara de la Universidad Católica
Boliviana (1984 al presente).
– Ex-Docente de la Lengua Aymara
de la UMSA, La Paz, 1983 – 1988.
– Investigador del Instituto Nacional
de Estudios Lingüísticos (INEL) del
entonces IBC, 1983 -1989.
– Fundador y Director del
Suplemento Trilingüe "Kimsa Pacha"
del periódico "La Prensa".
– Encargado del suplemento de
lenguas indígenas “Jayma” en el
Matutino Católico "Presencia",
(2000- 2001).
– Técnico del Proyecto de Educación
Intercultural y Bilingüe (EIB)
Convenio MEC–UNICEF, 1989-1992.
Autor de más de una treintena de
libros en lengua aymara y castellano,
entre ellos de literatura e
instrumentos lingüísticos, publicados
por el Ministerio de Educación y el
Unicef.
Asistió a varios eventos
internacionales: Estocolmo–Suecia
(1998). Berlín–Alemania (1992).
Amsterdam – Holanda (1988). París –
Francia (1984).
Profesor: Egresado de Warisata
1971. Secundaria en Colegio
Nacional “Gualberto Villarroel” y
Tiwanaku.
Formación autodidacta. Nacido en
1949, en Titïri del cantón Jesús de
Machaca, Provincia Ingavi–La Paz.
www.aymara.ucb.edu.bo
flpjayma@yahoo.com
138
139

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICA
CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICACLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICA
CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICAMOVINFANCIA Raul Gomez
 
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.Marly Rodriguez
 
Juegos de equilibrio para niños
Juegos de equilibrio para niñosJuegos de equilibrio para niños
Juegos de equilibrio para niñoswww.plazatoy.com
 
Sesiones de educación física del área de expresión corporal
Sesiones de educación física del área de expresión corporalSesiones de educación física del área de expresión corporal
Sesiones de educación física del área de expresión corporalMaraGarca303
 
¡5 planes de clase de educación física!
¡5 planes de clase de educación física!¡5 planes de clase de educación física!
¡5 planes de clase de educación física!kariferny
 
Competencias y capacidades del área de educación fisica
Competencias y capacidades del área de educación fisicaCompetencias y capacidades del área de educación fisica
Competencias y capacidades del área de educación fisicaSantos Davalos
 
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdf
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdfEvaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdf
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdfparnasu
 
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidad
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidadPsicomotricidad ludo-motricidad-corporeidad
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidadcristobalfabian
 
Poesia a mi colegio
Poesia a mi colegioPoesia a mi colegio
Poesia a mi colegiolis minaya
 
Croquis de mi casa y colegio presentación
Croquis de mi casa y colegio   presentaciónCroquis de mi casa y colegio   presentación
Croquis de mi casa y colegio presentaciónEmili Mera Ponce
 
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmica
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmicaNº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmica
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmicaJose Fajardo Mesias
 
Ejercicios de equilibrio en grupo
Ejercicios de equilibrio en grupoEjercicios de equilibrio en grupo
Ejercicios de equilibrio en grupoAnabel Cornago
 
Unidad didáctica de acrosport
Unidad didáctica de acrosportUnidad didáctica de acrosport
Unidad didáctica de acrosportrobertoruano1180
 

La actualidad más candente (20)

Las vocales
Las vocalesLas vocales
Las vocales
 
Sesiones de Educación Física Desarrollado
Sesiones de Educación Física DesarrolladoSesiones de Educación Física Desarrollado
Sesiones de Educación Física Desarrollado
 
CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICA
CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICACLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICA
CLASE 2 Y 3 Modelos DIDACTICOS EN EDUCACION FISICA
 
Juegos tradicionales del perú
Juegos tradicionales del perúJuegos tradicionales del perú
Juegos tradicionales del perú
 
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.
Unidad 1 - Educación Física 3.° de primaria.
 
Juegos de equilibrio para niños
Juegos de equilibrio para niñosJuegos de equilibrio para niños
Juegos de equilibrio para niños
 
Brigadistas
BrigadistasBrigadistas
Brigadistas
 
Sesiones de educación física del área de expresión corporal
Sesiones de educación física del área de expresión corporalSesiones de educación física del área de expresión corporal
Sesiones de educación física del área de expresión corporal
 
¡5 planes de clase de educación física!
¡5 planes de clase de educación física!¡5 planes de clase de educación física!
¡5 planes de clase de educación física!
 
Corporeidad
CorporeidadCorporeidad
Corporeidad
 
Competencias y capacidades del área de educación fisica
Competencias y capacidades del área de educación fisicaCompetencias y capacidades del área de educación fisica
Competencias y capacidades del área de educación fisica
 
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdf
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdfEvaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdf
Evaluación Diagnostica De Educación Física 2022-convertido.pdf
 
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidad
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidadPsicomotricidad ludo-motricidad-corporeidad
Psicomotricidad ludo-motricidad-corporeidad
 
Poesia a mi colegio
Poesia a mi colegioPoesia a mi colegio
Poesia a mi colegio
 
Croquis de mi casa y colegio presentación
Croquis de mi casa y colegio   presentaciónCroquis de mi casa y colegio   presentación
Croquis de mi casa y colegio presentación
 
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmica
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmicaNº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmica
Nº 1 sesion de aprendisaje gimnasia educativa y ritmica
 
Cancionero para jardín de niños.
Cancionero para jardín de niños.Cancionero para jardín de niños.
Cancionero para jardín de niños.
 
Clase media luna
Clase media lunaClase media luna
Clase media luna
 
Ejercicios de equilibrio en grupo
Ejercicios de equilibrio en grupoEjercicios de equilibrio en grupo
Ejercicios de equilibrio en grupo
 
Unidad didáctica de acrosport
Unidad didáctica de acrosportUnidad didáctica de acrosport
Unidad didáctica de acrosport
 

Destacado

Con ojos aymaras vol. 2
Con ojos aymaras vol.  2Con ojos aymaras vol.  2
Con ojos aymaras vol. 2Jayma Bolivia
 
Program sms menggunakan java ria
Program sms menggunakan java riaProgram sms menggunakan java ria
Program sms menggunakan java riayayaria
 
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...helderoliveira85
 
Capps vacation
Capps vacationCapps vacation
Capps vacationmtcapps
 
Info server dan info client
Info server dan info clientInfo server dan info client
Info server dan info clientyayaria
 
Herbology review HiH
Herbology review HiHHerbology review HiH
Herbology review HiHlouise searle
 
Chatting dengan beberapa pc laptop
Chatting dengan beberapa pc laptopChatting dengan beberapa pc laptop
Chatting dengan beberapa pc laptopyayaria
 
The ABC of IoT
The ABC of IoTThe ABC of IoT
The ABC of IoTcprojector
 
Browsing (1)
Browsing (1)Browsing (1)
Browsing (1)yayaria
 

Destacado (18)

Cuento ema y aymara
Cuento ema y aymaraCuento ema y aymara
Cuento ema y aymara
 
Con ojos aymaras vol. 2
Con ojos aymaras vol.  2Con ojos aymaras vol.  2
Con ojos aymaras vol. 2
 
Program sms menggunakan java ria
Program sms menggunakan java riaProgram sms menggunakan java ria
Program sms menggunakan java ria
 
Mosa book es-de
Mosa book es-deMosa book es-de
Mosa book es-de
 
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...
Apostilaadministracao aplicada-a-seguranca-no-trabalho-150317074308-conversio...
 
Tugas 1
Tugas 1Tugas 1
Tugas 1
 
Asap methodology
Asap methodologyAsap methodology
Asap methodology
 
Capps vacation
Capps vacationCapps vacation
Capps vacation
 
Muaz
MuazMuaz
Muaz
 
Sustainable transport
Sustainable transportSustainable transport
Sustainable transport
 
Waxraninaka pdf
Waxraninaka pdfWaxraninaka pdf
Waxraninaka pdf
 
Sinha_WhitePaper
Sinha_WhitePaperSinha_WhitePaper
Sinha_WhitePaper
 
Info server dan info client
Info server dan info clientInfo server dan info client
Info server dan info client
 
Herbology review HiH
Herbology review HiHHerbology review HiH
Herbology review HiH
 
Chatting dengan beberapa pc laptop
Chatting dengan beberapa pc laptopChatting dengan beberapa pc laptop
Chatting dengan beberapa pc laptop
 
The ABC of IoT
The ABC of IoTThe ABC of IoT
The ABC of IoT
 
instalar google drive en windows
instalar google drive en windowsinstalar google drive en windows
instalar google drive en windows
 
Browsing (1)
Browsing (1)Browsing (1)
Browsing (1)
 

Último

أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....
أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....
أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....سمير بسيوني
 
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ، راپورتا مێژوی ، ژ...
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ،    راپورتا مێژوی ، ژ...، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ،    راپورتا مێژوی ، ژ...
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ، راپورتا مێژوی ، ژ...Idrees.Hishyar
 
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...Nguyen Thanh Tu Collection
 
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...Nguyen Thanh Tu Collection
 
French Revolution (फ्रेंच राज्यक्रांती)
French Revolution  (फ्रेंच राज्यक्रांती)French Revolution  (फ्रेंच राज्यक्रांती)
French Revolution (फ्रेंच राज्यक्रांती)Shankar Aware
 
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...Nguyen Thanh Tu Collection
 

Último (6)

أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....
أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....
أَسَانِيدُ كُتُبِ وَأُصُولِ النَّشْرِ لِابْنِ الْجَزَرِيِّ وَالْوَصْلُ بِهَا....
 
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ، راپورتا مێژوی ، ژ...
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ،    راپورتا مێژوی ، ژ...، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ،    راپورتا مێژوی ، ژ...
، ژیانا ئینگلیزا ب کوردی ، ئینگلیزەکان ، راپورتی کوردی ، راپورتا مێژوی ، ژ...
 
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
 
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
 
French Revolution (फ्रेंच राज्यक्रांती)
French Revolution  (फ्रेंच राज्यक्रांती)French Revolution  (फ्रेंच राज्यक्रांती)
French Revolution (फ्रेंच राज्यक्रांती)
 
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
 

19 Jawaritanaka (cuentos aymaras)

  • 2. 2 © 1994 Félix Layme Pairumani 1ra. Edición 1994 MEC–UNICEF y 2da. Edición 1996 MEC 3ra. Edición electrónica 2012 flpjayma@yahoo.com www.aymara.ucb,educ.bo www.aymara.es.tl www.jayma.es.tl www.fotosaymaras.es.tl www.cultura-aymara.blogspot.com
  • 3. 3Utjirinaka MAYÏRI PANKA ……..9 Jawaritanaka 1 Chullpampi mä jaqimpi 2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri 3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama 4 Alma marka 5 Uyuni Chullpa 6 Paskuwa khuchhxa irpasxani 7 Lunthatanakaru jaqxattatayna 8 ¡Way way karisä! 9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna 10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna PAYÏRI PANKA ……..91 Jila sullkanaka 1 Pani jila sullkanaka 2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi 3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi 5 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita Muru imillana sarnaqäwipa 7 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna KIMSÏRI PANKA ……..53 Urtimalana sarnaqatpa 1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna 2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna 3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna 4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa 5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna 6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna 7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna 8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna 9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa akhama sarakiwa
  • 4. 4
  • 5. 5 Qalltañataki ¿Kunasa? Akaxa walja jawarinaka ukhamaraki llaksa apartaykiri, muspkaña qillqata pankawa. Amtaña jani amtkañanakawa qillqata, ukata JAWARITANAKA sasa, aka pankaxa sutiyata. Jawariñaxa, nayra pachaxa, mayniru jani ukaxa mä qawqhaniru, kuna sarnaqatsa, luratsa, yatiyawsa arxayañataynawa. Jichhaxa kuñtunaka kuñtaña satakïxiwa. ¿Kunanakanisa? Aka pankanxa: larkañanaka, muspkañanaka, amuyasiñanaka, yatiñanaka, jawariñanakawa utji. Aka pankanxa markasana nayra pacha sarnaqatanakasa arusitanakasa, ukatsa lup’itanakasawa qillqata. Ukhamaraki, kuna jamach’inakana, laq’unakata jaqjama sarnaqatapawa utji. Ukatsa juk’ampi uraqisata yatxatañanaka, amuyasiñanakawa utjarakiwa.
  • 6. 6Aka qillqatanakaxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa, ukata uñxatt’apxañasa. ¿Kunjamata luratasa? Aka pankaxa Pakaji, Umasuyu, Yunkasa, Aruma suyunakana sarnaqkasa, khaya 1982 marata jichhakama, pallthapisa qillqatawa. Jilïri tatanakaru, mamanakaru ist’asa, aruqiri makinampi aruqayasa, qillqaqasa ukata suma wakicht’ayatawa. Ukatsa yaqhipanakaxa qillqt’irinakana qillqatapa jikisa, jani ukaxa qillqt’ayasa, qillqaqt’anitawa utji. Yaqhipanakaxa nayra pacha achachilanakana amuyupa ist’asa mayni jilatanakana qillqt’atawa. Uka nayra pacha jawaritanakaxa markata markana mayja mayjawa, awichanakasa achilanakasa aka jawaritanakxa mayja mayja yatipxi. Ukhamaxa, jumaxa, markamana akhama jani ukaxa aka pachpa jawarinaka, achilanakasaru awichunakasaru, tatasaru ukhamaraki mamasaru parliri ist’arakismawa. ¿Kunatakisa? ¿Khititakisa? Aka pankaxa uñaña qillqaña suma yatintañatakiwa, wali uñaña jichunuqtañatakiwa. Jiwasaxa markasana yatitapa wali kusa qillqaña yatintañasatakiwa.
  • 7. 7Markasana amuyupa yäqañatakiwa, juk’ampi yatxatasa amuyt’añatakiwa. Markanakasata juk’ampi lup’ipxañsatakiwa. Aka pankaxa yatiñuta wawanakaru, waynanakaru, tawaqunakaru, taqi jaqinakaru chiqancht’atawa. Ukhamaraki yatichirinakataki, mä wali yatxatirisa uñxatt’arakispawa, kuna janixa. ¿Akhama qillqatanakaxa yaqhaxa utjiti? Nayrasa jichhakamasa janiwa akhama aymara aruta JAWARITANAKA qillqata, jiwasana jasaki uñxatt’añataki, suma k’acha qillqt’ata, suma wakicht’ataxa utjkiti. Mä qawqhasa utjchixa jupanakatakjama qillqt’atakiwa, janiwa waranqa uñañjamäkisa, yaqhipaxa wali yatxatiri jaqinakataki, ukata ancha ch’imi qillqanakani qillqt’atanakaxa utjarakiwa, ukaxa janiwa jiwasaru yatichañatakïkiti, jani ukaxa markasata jupanakana yatxatañpataki qillqt’atakiwa. Ukatsa kuna juk’a jawaritanaka qillqatasa mä maya, taqichaqana ch’iqxatakiwa utji, pä aruta yatichäñatakixa inasa, akata qhiphana, utjxchini. Jiwasana qillqañasaxa waliwa utji, ukatsa achilanakasaru, awichanakasaru ist’añasawa wakisi. Chiqpachasa, jilpachaxa chuymani jaqinakakiwa jawarinakxa juk’ampi yatipxi.
  • 8. 8Ukata jichhaxa aymara qillqata wali sartayañataki akhama wakicht’anipxtha. Jumanakaxa qillqapxarakma, uka nayaxa suyt’askapxsma. Félix Layme Pairumani
  • 10. 10 Utjirinaka 1 Chullpampi mä jaqimpi 2 Tiptiri jani ukaxa Qutquri 3 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama 4 Alma marka 5 Uyuni Chullpa 6 Paskuwa khuchhxa irpasxani 7 Lunthatanakaru jaqxattatayna 8 ¡Way way karisä! 9 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna 10 Sunkumallaxa tawaqu q’ipisxatayna
  • 11. 11 Chullpampi mä jaqimpi Mä jaqiwa saratayna, sipï. Arumt’xchi, ch‘amakt’ayasxchi. Ukäkaxa mä axsaräsiñchaqächi, ukata: —Kawkharusa qurpacht’äsiristha— sasa, arumaxa janï kawkharusa puriñjamäkchiti. Ukata arumaxa mä michawa qhananitayna, sï: — Khä michaxa qhanasinkarakisä, uka utanixa qurpachchitanixa— sasa jaqixa makatxatayna, sï. Asta liq’chi, liq’chi, ukata mä awichaxa k’umsunitayna, sï: — ¡Khitisa!— sasa: — Nayäthwa. Mama, qurpachayasiña muntha, quli mama arumt’anthwa— sasa. — ¡Ay! Yuqajaxaya qhurüchixa.
  • 12. 12— Asta mama, mä akch’itarukisaya qurpacht’ita. — Ukhamaxa mä jiska k’uchurusa qurpacht’awaychimaya, mantanmaya— sasa. Uka jaqiruxa janiya ikixa puritapäkitixa, mayjjamakïtapaya. Ukata awichaxa ikintawayxchi. Arumaruxa mä waynaxa mantt’anitayna, sï. — Mamita, mamita, jichhaxa qharayp’üchini, jurpayp’üchini, ukjawa irpst’anixa, machaqa yuxch’xa puriyasinïwa, puriyasinïwa, akaruxa warmi puriyasinïw— sataynawa, sï. — Supaya, jumaxa ukäki juchasktaxa, awkimasa ukhamata jiwixa, wali yuqalla sarnaqäta— sasawa taykaxa tuqinuqatayna, ukata jichhaxa: —Janiwa yastächixaya, inamayawa kunampisa qullaskapxi. Ukatsa utapana mä qullaxa nayataki utjaskipï, uta kirana luriphuntiwa utji, janiwa amuyaskapxiti. Yasta jichhaxa tawaquna ukwa saräxa, puriyaniwa, puriyanipï— sasawa mistuwatayna. Ukjaxa jaqixa amuyxatapaya, uka arumaxa khununtataynawa.
  • 13. 13Qhipha arumirjaxa sartchi, mä qarqa k’uchunaki qhantatxatayna, sï. — ¿Asta kunjamaraki qhantatsthti?, jichha arumaxa ukataqraksa jaqixa parlasixa— sasa. Ukata jichhaxa kayu t’aqt’atayna. Kayutata uñasa uñasa jutawaychi, chullpa waynana kayupaxa jach’ataynawa. Asta täta, khunuruxa wali jach’a takt’ata, asta jalkämiwa, uka jaqixa, khununxa jutatayna, sï. — ¿Kawkharusa akaxa sarpachaxa?, jichhaxa arktä— sasa. ¿Lisu jaqïtaparakiya, janichä?, asta kayu t’aqt’asa arktanchi, qhanawa mä utaru kayuxa puritayna, sï. Ukata jichhaxa uka utaru makatchi. — Tata, wisitt’amimaya quli tata— sasa. — Janiwa kuna wisitsa nayaxa munkthti, qullayasitäthwa, janiwa kuna wisitsa munirïkthti— sasa, janiwa katuqaña munkataynati, sï. — Quli tata, mä jayp’uksaya qurpacht’awayita, quli tata— sasa.
  • 14. 14— Usurinïthwa, nayaxa janiwa… ¡Ya! Mantanikimsaya— sasa wali thithitawa katuqatayna, sï. — Ukhama usurinïthwa, jumacha amuyt’askirïta, quli tata janipiniwa qullt’aña chiqt’xapxkthti, kunaraki kamachpacha— sasa, q’ala yastawa wayxasitakïtayna, yasta janikipiniwa walïkataynati, sï. — Awira naya..., kukita jichhaxa apasinima— sasakiwa satayna. Ukjaxa uka jaqixa janiwa kuka uñañsa akhulliñsa yatkataynati, qullirïkataynasa. Chullpa waynaru arusitapa ist’asakï jupaxa qulliri tukutaynaxa. — ¿Kunäpachasa?. Akaxa awichitarakisä— sakiwa satayna, sï. — Kuna chiqacha, jumaxa yusana wawapäskta, awira amuyt’arapikitaya— sasa. — Ukapinïskiwa, ¡Jää ukapiniskiwa! Awira karaju ¿Janiti kuna qullanakamasa utjki? Jichha akana kukaxa qullamaxa utjaskiwa sakipï— saskakitaynawa, sï. — Janipinixaya, akataqxaya qullanaka thaqhtxapsthxa.
  • 15. 15— Janiwa, mä qullamaxa utjaskiwa. ¿Janiti luriphuntimaxa utjkixa?— sakitaynawa, sï. — Luriphunti, awira thaqhtanï— yasta luriphunti uta kirana katjatayna, sï. — Akapi qullaxa, aka karajutakiwa, wallxtayanma, mä phukhuru wallxtayanma, ukata umantayañäni, wañsurakiñäni. — ¡Ya!— sasawa jaqixa wallxtayanitayna. — Jichhaxa umantayañäni. Umantaskakima, umantaskakima— sasa asta wañsurakchi. Maya chika arumaxa waq’aqxatayna, asta q’ala qhipäxata nayräxata q’ala churi uma jalayxatayna, sï. Qhipha qhantatixa yasta kusaki, tawaquxa k’umaraki. — Awira, ¿Jichhaxa kamstasa?— sasa, amukiwa qullatapata mä waka churawayxatayna, sakchï. (Arusiri: Quintín Pairumani, 1.982, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).
  • 16. 16
  • 17. 17 Tiptitiri jani ukaxa Qutquri Tiptiriwa mä arumaxa thakhnama umata sarantaskatayna, patrunaru layqantaniwäsawa jach’ata jayulisa sarantaskatayna. — Uchantatawa, uskuntatawa, jani anu anu p’iqi, jani anu anu thujsa, turasnilluki turasnillu, uwasaki uwasa— sasa kantt'asisa. Uka ist’asinxa, jaqinakaxa jank’akiwa, katjasina isi lluch’supxatayna, q’ala chichiki, sï. Ukata Tiptirixa arnaqaschi, thakhi saririnakaru khiwnaqaschi.
  • 18. 18— Tatanaka ¡Jutapxma! ¡Tatanaka jutpxma!— sasa. Mä thakhi sariri jaqixa jalxatatayna, kuna wali t’aqhipiniwa Tiptirixa achikt’asitayna. — Tata, jaqiwa isija lluch’sutu, lik’inisktawa, lik’imampiya qullt’awayita— sasa. Uka thakhi sariri jaqixa wali t’aqhi jaqïtaynawa— juyra apjt’asinï— sasa saraskatayna, ukata jaqi masipata khuyapt’ayasisa lik’impi jusq’urt’atayna. — Jumaxa tata, “qullirïthwa” sasawa, patruna uka jichhaxa saräta, yatirïthwa saskakitawa, katri manqhana anuru layqantatawa, saskakitawa. Jichhaxa mantiyumampiya janxatt’awayita— sataynawa sï. Iyawa sasa imxatt’chi. Juk’ampjaru mantiyu jantchi ukata Tiptirikiwa thuqhtawayxatayna. — Jaya sarkasa, uka jaqixa, maya amuyt’asisa kuttaniwayatayna, asta patrunana ukaru purintchi. — Yatirïsktacha tata— sasa patrunaxa satayna. — Jïsa yatirïskthwa—, sasa asta kuka uñantkakitaynawa, sï.
  • 19. 19— Jaqina uñtätarakitasä, layqantatätawa, anu jiwatampi wayuntatätawa— sataynawa sï, uka jaqixa Tiptirina yaticht’ataxa. — Jichhax anu jiwataxa apsuñätawa, ukjawa waliptätaxa— sischi. — Qawqhsa qulläwmata churakimawa qullt’akitaya— sasa patrunaxa sischi. Ukhamawa katri manqhata anu jiwatxa allsxatayna. Uka t’aqhi jaqixa, wali qullatapatxa, qullqsa juyranaksa patrunata katuqasiwätayna, sï. (Arusiri: Petronila Copa de Laime, 1982ni, aruqiri, qillqaqiri, wakichiri: FLP).
  • 20. 20
  • 21. 21 Tunka payani wiskhu mirq’intañkama Nayra pachaxa, mä t’aqhi jaqiwa, quta thiyana utjirïtayna, uka jaqixa qutata challwa katusirïtayna, mä arumaxa uka jaqixa quta inkantumpiwa jikthaptatayna: — Tata, wali ch’amaraksa tuktaxä, t’aqhiñana sarnaqatamatxa, nayawa jumaru yanapt’äma, jumaxa nayaru mä wawa churitäta, jumana kunasa wallq’ixa utjapunpachawa ukana wawapa churitata— sataynawa. T’aqhi jaqixa utaparu kutt’xasinxa walpini lup’itayna. Warmiparuwa yatiyatayna, t’aqhi jaqixa wali lup’isaxa amuyt’ataynawa: —Anujarakisa wallq’ïskixa, anu qalluya churäxa— sasa, qhiphüruxa wasitata jikisipxatayna, ukana quta inkantuxa satayna:
  • 22. 22—Qharüruxa wampumaruxa alwawa jutäta, nayawa qamiriptayäskama— sataynawa. Qhiphüruxa, wampuparu sarataynawa, purisaxa wampupanxa qurikamaki uñxatarakitayna, niyapuniwa uka jaqixa ukjarpachasa t’ukutayna. Ukatxa t’aqhi jaqixa walja quriniwa utaparu kutinxatayna. Uka qurimpixa wali qamirïxataynawa. Ukhama jaya sarnaqkämixa, uka quta inkantumpi amtatxa armasxataynawa. Mä uruxa uka jaqixa samkana uñjatayna, quta inkantuxa samkanxa sarakikitaynawa: — Kunaya wallq’ïchi ukana wawapa churapunitatawa— sataynawa, ukjakiwa jaqixa sartasinxa lup’irakkitayna: — Janirakisa anuxa wawachxitixa, warmijakirakisa wali jach’a usurïxixa— sasa, urunakasa phaxsisanakasa jalaskakitaynawa, mä uruxa, warmipaxa wawanïxataynawa, jaqixa “ukaxa samkakïchixaya”, sasa armt’xataynawa. Mä uruxa, uka jaqixa mayjakiwa sarnaqxatayna. Uka arumaxa samkarakkitaynawa, samkanxa sataynawa:
  • 23. 23— Qharüruxa wawama irpanïta, nayaruwa churxitäta, nayaxa tunka payani maranïxani ukjawa khithanxäma— sasa, qhiphüruxa uka jaqixa mayjakipuniwa sarnaqxatayna. Uka arumaxa wawapa qutaru irpxapunitaynawa, qutanxa mayaki wawaxa chhaqhtawayxatayna. Uka jaqixa juk’ampiwa qamirïxatayna, taqi kunanïxataynawa, uywanakapasa juyranakapasa walt'atäxataynawa. Ukhamaraki pachasa wali jayäxataynawa, niyawa tunka payani maräxatayna. Mä rinkituwa utaparu purinxatayna: — Nayaxa yuqamäthwa— sasa, mamapaxa q’aya katuqatayna, yuqapaxa, janiwa kunsa munirïkataynati. Ukatxa sataynawa: — Nayaxa mä ch’amaka utanaki utjastha— sasa, mamapasa tatapasa wali muspapxatayna. — Wawa ispilma ayasiwayma— sasawa tatapaxa satayna, mamapaxa phusphura churawayatayna. Yuqapaxa utjawiparuwa sarxatayna. Utjawiparuxa chika arumawa puritayna, ukata nina nakhtayatayna, ukana mä k’ajkiri wali jiwaki uñtani warmi,
  • 24. 24ikiskiriruwa, uñxatxatayna. Waynaxa ispilmampiwa uka warmiru ch’aqxatayatayna, k’ajkiri k’acha warmixa sarthapisa jacht’asisawa sarawayxatayna: — Jichhaxa nayaxa sarxthwa, ch’amakpacharuwa sarxtha— sasawa sarxatayna. Waynaxa laqawa kutt’anitayna, mamaparu tataparu jikxatasaxa: — Jumanakapiniwa ispilmxa churapxistaxa, k’ajkiri warmiwa nayaru uywasiskitäna, jichhaxa t’ijunukuwayxiwa. — “Kawkhanti ch’amakt’kitani, arumt’akitani ukjaruwa sarxäxa” sasawa sarxi. ¿Kawkhäpachasa ukachaqaxa?— sasawa waynaxa jiskt’atayna. Ukata tatapaxa satayna: — ¿Jumaxa ukaru sarañti munta? — Saya— sataynawa. — Ukhamaxa tunka payani wiskhu lurarapïma, mä tupu akumpi ukata jumaxa uka k’ajkiri warmi jikiñkamawa saräta— sataynawa.
  • 25. 25Waynaxa tunka payani wiskhuni mä tupu akuniwa sarxatayna. Thakhinxa waynaxa wali t’aqhisitayna, niyawa mä wiskhuxa tukusxatayna, saraskakitaynawa, niyawa suxta wiskhunakaxa tukusxatayna. Niya tunka payani wiskhunaka tukuntxasaxa, phaxsina mamampiwa jikisitayna, ukaruxa jiskht’atayna: — ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa? Phaxsina mamaxa janiwa yatkataynati: — Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, phaxsina mamapaxa waynaruxa qullqi lamanampiwa k’ampxatatayna, wawaparuwa jawsatayna ukata jiskht’atayna: — ¿Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— sasa, Phaxsina wawapaxa: — Janiwa yatkthti— sataynawa. Waynaxa ukhamakiwa sarxatayna. Yaqhachaqanxa intina mamapampiwa jikisitayna, ukaruwa jiskht’atayna:
  • 26. 26— Kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— Intina mamapaxa janiwa yatkataynati: — Wawajawa uñt’pacha— sataynawa, intina mamapaxa waynaruxa quri watiyampirakiwa k’ampxatatayna, ukata wawaparu jawsanisa jiskht’atayna: — Jumaxa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukxa uñt’tati?— Intixa janirakiwa unt’kataynati, waynaxa ukhamakirakiwa sarxatayna. Mächaqanxa jamach’inakampiwa jikisitayna, jamach’inakasa janipuniwa uñt’kataynati. Mächaqanxa mä asnuwa jiwataskatayna, uka asnu jiwatxa jupawa katuntasxatayna. Uka aycha manq’ani jamach’inakaruxa wali achikt’asitayna, jamach’inakaruxa «asnu aycha churäma» sarakitaynawa, jamach’ixa janiwa uñt’kataynati. Qamaqiruwa jiskht’arakitayna, janiwa qamaqisa uñt’kataynati. Ukhamatxa asnu jiwata aychsa tukuntxataynawa. P’iqikiwa mä jisk’a aychanakampi jilt’xatayna, ukhamarusa, jiskht’añatakixa, mä jach’a chhiqhani jamach’ikiwa utjxatayna.
  • 27. 27Uka jach’a chhiqhani jamach’iruxa waynaxa walpuni achikt’asitayna. —¿Jumacha uñt’asktha, kawkhasa ch’amakt’kitani, arumt’kitani, tunka payani wiskhu tukuntkä ukjaxa?— sasa, ukata jach’a chhiqhani jamach’ixa, satayna: — Jisa nayaxa uñt’thwa, jichhakiwa ukachaqata jutaskthxa— sataynawa. Ukata waynaxa achikt’asitayna: —Ukaruya q’ipita, quli tata— sataynawa. — Nayraqataxa tunka payani iwisanaka, manq’asiñajataki, nayaru churañamaxa— sataynawa, waynaxa k’uchikirakiwa tunka payani iwisa antayanitayna. Ukhamata waynaruxa jach’a chhiqhani jamach’ixa q’ipiwayatayna. Mayata mayata jach’a chhiqhani jamach’ixa iwisanakxa manq’antxatayna. Niyawa tunka payani iwisanakxa tukuntxatayna, qhipharuxa waynaxa janiwa kawkhatsa aycha apsuña yatkxataynati, jach’a jamach’ixa manq’xa mayirakkitaynawa, waynaxa lankhu charapata aycha kharsusisawa churatayna. Wali, niyawa purxapxatayna. Wayna sapakiwa ukachaqaruxa qhiphartxatayna, ukjanxa mä utarakiwa utjatayna, ukanxa mä warmiwa
  • 28. 28qamatayna, ukarurakiwa jiskht’atayna, ukata warmixa uñacht’ayasa satayna: — Ukachiqaxa q’ala inkantatawa, aka pä q’ullu k’awna churawayäma, ukampiwa jaqt’äta, ukhamarusa khä patanxa asirunakawa utji, uka jiwarayätaxa mantätawa, ukatxa k’isirmitaruwa tukuñama— sataynawa. Waynaxa asirunakxa jiwarayataynawa, k’isirmitaru tukusaxa mantataynawa, ukatxa k’ajkiri warmiru mä jach’a apumpi uñjatayna, uka apuruxa q’ullu k’awnampi jaqt’asawa jiwayatayna, uka markaxa jani inkantatäkxchiti, k’ajkiri warmimpi jikisxataynawa. Ukata mä qawqha urunakata uka k’ajkiri warmixa jiwxataynawa. Waynaxa wali jachatayna. Kutiniña amtxatayna, ukata jach’a chhiqhani jamach’iruwa thaqhatayna. Utaru purxañäni ukjawa qarwa iwisanaka churäma sataynawa. Jach’a chhiqhani jamach’ixa q’ipinxataynawa. Utaparu purxataynawa, utapanxa tatapasa mamapasa q’ala awkili, taykali janq’u p’iqïxataynawa. Waynaxa wali muspatayna. (Qillqiwa: Alberto Justo Fernández Canaviri, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
  • 29. 29 Alma marka Mä chacha warmiwa wali suma jani tuqisisa jani nuwasisa taqi kunani wali munasisa qamasipxatayna. Ukata mä uruxa warmiwa jiwxatayna, chachapaxa janipuniwa kunjamatsa warmiparuxa armañxa yatxkataynati, walpuni jachatayna, ukhama uñjasaxa mä marka masipaxa akhama amuyt’ayatayna. —¿Kunatsa wali jachaskta? Jani llakiskxamti inti jalantaru warmimampi jikisiri sarma, jupaxa alma markankaspachawa— sasa, uka ist’asaxa —iyawa— sasawa alma markaru jalxaruwayatayna. Purisaxa chiqapuniwa warmipampixa jikisxatayna, warmixa satäynawa. —¿Kunarusa jutt’a? nayaxa chachanïxthwa— sasa, arumaruxa almana chachapasa purirakitaynawa, ukata ratitukiwa patät’i manqharu jakkiri chachxa imantatayna, ukaruwa ikxatayna, qhipharmanthixa almana chachapaxa sataynawa: —¿Kunasa?, ch’uqi ch’uqiwa thujsi.
  • 30. 30Alwata alma chachaxa irnaqiri sarxirïtayna, ukjakiwa patät’i manqhata mistutayna, uka alma utankkasinxa walpuni muspatayna, taqi yänakapawa ukankxatayna. Alma warmixa mä inkuñaruwa risjata t’ant’anaka chint’atayna, wawanakataki apma sasa. Chachaxa uka risata t’ant’anaka uñjasaxa walpuni muspatayna. “Uka t’ant’anaka almaxa katuqirïtaynasa” sasa. —Utaru sarxam! wawanakampi utjasiri, janiwa nayaxa kuttankxiristhti, jumaxa kasarasxätawa, Rusawra tawaqumpiwa jaqichasxäta, jupaxa nayjamarakiwa— sasa. Chachaxa markaparu purisinxa chiqapuniwa uka tawaqumpi kasarasxatayna, ukjakiwa juk’ata, juk’ata warmiparu armxatayna. (Qillqiwa: Fañy Pardo Chura, 1983, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
  • 31. 31 Uyuni Chullpa Nayra awkichunakaxa utjataynapï, aka Palayatuqina waljawa utji chullpa utaxa, aka Kaxalla Uma ukansa utjakiraki. Aka jilatana utapansa utjakiraki. Jälla ukanakanxa markpachawa chullpa laqayanakaxa utjaski. Nayraxa akana phisqha awkichunaka apstha, ukaxa awkiñaruwa uñstatayna, mä awtumpi paskasawa uñjatayna. Jalla ukata «kunaraki» sasawa uñantatayna, ukanxa wila warasjamakiwa k’ajarpayi, siwa, nayra pachaxa ukanxa jintili qullqiwa utjiri siwa, mä janq’u qarwampiwa jaqurpayatayna, uka awkichuru, awira waxt’añäni, sasina. Ukatxa kanturaruwa awisatayna, kanturaxa kuraruwa awisxatayna, kuraxa uka thaqhiriwa taninitayna, «janiwa jumaruxa uñstkiristamti, wawamaruwa uñstani» sasa. Nayaxa mä qarwa sullumpiwa amtaytha, ukata awkichuxa chiqapuni janiwa uñstkituti.
  • 32. 32Uka awkichuxa janiwa jichhaxa sarkxiti, ukatxa nänakaxa allsupxtha, ukana juyra takirañanakawa utjatayna, sawu lawanakasa utjatayna, chuwallanakasa utjatayna, ukana jichhakamasa achilanakaxa chukuntratäskiwa. Ukallanakxa mä kajunallaru apthapitäskiwa, jichhaxa ukankaskiwa, janiwa apskapxiti. Ukana awkichunakaxa chukt’arata, ukhampachäskiwa, uka awkichunakaxa wali jach’anakätaynawa, nayaxa kayullañampiwa tupt’astha, nayatsa juk’ampi jach’anakätaynawa, wawanakapaxa ukhamaraki(1) . Chullpanakawa qamapxirïtayna, siwa, yaqhipanakaxa jiwasjama jaqinaksa jikipxataynawa, ukatxa wali usuyiriwa, siwa. Ukaxa jiwayiri kunawa siwa. Mayni maxt’ituxa ukhama allirïnwa, ukatxa jupaxa jiwxiwa, quri kusasanaka apsutayna, janiwa waxt’aykataynati, ukata jiwxatayna, siwa. Nayra pachanxa ukachaqanakaxa wali yäqatänwa, janiwa llawq’añäkänti, jichhaxa janiwa ukhamäkxiti, Pacha Mamata amtassna ukawa walïspa(2) . Nayraxa umaxa jawsatänwa, sakiriwa, jichhaxa janiwa ukhamäkxiti. Nayraxa taqi kunawa sumïri,
  • 33. 33jichhaxa jaqinakaxa janiwa uywirirusa, Mika Taykarusa amtkxiti. Jichhaxa, kunatsa t’aqhisipxakthwa. Jichha jaqinakaxa janiwa kunatsa amtasxapxkiti, janiwa khitisa amtirixa utjkxiti, amuyataxa uka hermanonakawa armasiyaski, kunaya utjchi. Janiwa jallkxiti, uywanakasa tukusxakiwa, wallkhakiwa taqi kunasa, kunaya kamachchi janiwa yatkthti, jichhaxa yamasa yapunakaxa q’alawa wañantki. Tunuparusa nänakaxa amtasipxirïthwa, past’ayasipxirïthwa, kuna wari sullumpisa, taqi ukanakaxa jichhaxa chhaqata. Jani amtataxa kunaraki utjkaspaxa. Jichhaxa jaqinakatakixa t’iñiñjamakïxiwa(3) . (Arusirinaka: (1) Juan Morales Ayawiri, (2) Dionicio Velez de Ayaviri, (3) Eulogia de Huanca. Grabación y transcripción: Ignacio Apaza, MUSEF, recop. FLP).
  • 34. 34
  • 35. 35 Paskuwa khuchxa irpasxani Mä sunsuta arxayt’äma. Mä taykawa mä sunsu yuqapampi utjirïtayna. Mä jach’a khuchhi uywasipxatayna, ukata taykaxa yuqaparu jiwallataki satayna: —Aka khuchhxa, Paskuwa irpasxani. Paskuna Paskuxa irpasxani, jichhaxa nayaxa khuchhi manq’a thaqhtiriwa saräxa, jichhaxa jumaxa khuchhi uñch’ukkäta,— sasawa taykaxa chuyma pisi yuqaparu satayna. —Iyawa,— sasa yuqapaxa khuchhi uñch’ukitayna. Ukhamaruwa mä jaqixa sart’arakitayna. —Jisk’a waynuchu,— sasa. —Tiyuy! Ukata uka jaqixa saytana:
  • 36. 36—Khuchhimaxa ukja sumarakisä, kusa lik’irakisä,— sasa. —Saya, mamajaxa, aka khuchhxa, «Paskuwa irpasxani», siwa, «Paskuna Paskuxa irpasxani» siwa— sataynawa. Uka jaqixa lunthatätapaya, ukata satayna: —Aä, nayaxa jichhaxa khuchhiruwa jutthxa, nayapï Paskuthxa,— sasa. —Aä, ukhamaxa, jumaxa Paskusta ukaxa, irpasiwayxmaya,— sasa. —Aä, jichhaxa janiya kuna chinuñsa apasinitäthixa,— sasa. —Aä, naya wiska mayt’awayäma,— sasa wiska iqsunitayna, khuchhi chinuntawayatayna, ukhama khuchhi lunthataru irpxarayxatayna. Mamapaxa jayp’jaruxa pampata jutkchi, ukaruxa jaltawayasa awisiri jalatayna. —Mamita, yasta Paskuxa Puriwa, khuchhxa irpasiwayxiwa,— sasawa jikxatatayna, taykaxa wali thithita: —¿Kuna Paskuraki khuchhi irpasiñapasti?
  • 37. 37—Jumaxa Paskuwa khuchhi irpasxani saraktasä, ukata jichhaxa Pasküthwa jischixaya. —Karaju! Sunsu, kuna Paskusa khuchhi irpasiñapa,— utaru purchi, utana khuchhixa chhaqhata, pachpata sunsuruxa jawq’anuqatayna, ukata: —¿Kamacharakixa?¿kamacharakïxa? — sasa, jachaqt’asirakchi, taykaxa wawanirakïchi ukata sararakitayna: —Jichhaxa khuchhi thaqhtanï, aka wawa jachanixa ichtkätawa—nayaxa khuchhi thaqhtanï. —Iyawa— sasa, pachpata wawaxa, ukäka taykaxa sarkïpanwa jachxarakitayna. P’iqita jusq’utayna. —Amukim!, amuki, amuki, amuki,— sasawa jusq’utayna, wawa phuju katt’xatayna, ukata: —¡Ay! Aka mamitaxa, akataqiraksa p’iqiru jinq’ichayataynaxä, ukatpiniya wawaxa jachixa— pachpata awuja apaqanisa wawa phuju p’itjxatayna, yasta wawa jiwt’ayxataynawa, siwa, jiwata wawa ikintayasina:
  • 38. 38—Ukhama wawaxa ikt’xakiwa, jichhaxa ikt’awayxakiwa— sasa wawa jiwayxatayna. Mamapaxa jutchi, ukata mamaparu jalxatatatayna, sï. —Mamita, jumaxa uka taqiraksa wawaru jinq’ichayatätaxa, wawaxa jila jachi, uka jinq’i p’itjtha, ukata yasta pachpata wawaxa ikt’awayxakiwa— sasa. Taykaxa wali t’iñita jawq’anuqarakikchi. —Jumana saparatusa kuñtumampiki, asta sapa kutisa kuñtumampikixä— sasa, ukhamakiwa imt’ayasxarakitayna. Ukata jach’a khuchita sintisikipinchi, ukata: —Nayaxa sarakipinï, thaqhtanikipinï, inacha katusinkä,— sasa— jumaxa uta apthapt’aniwayxäta, uta punku suma llawt’aniwayxäta, lunthatampiraki uta apsuyaskarakisma,— sasa utaru jaytawayatayna. (...). (Arusiri: Tomás Condori; aruqiri: Luisa Apaza Palli, 1987; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
  • 39. 39 Punkuwa lunthatanakaru jalxattatayna Mä sunsu yuqani warmiwa sarnaqirïtayna, t’aqhipiniwa qapjt’asisa sawjt’asisa yuqaparuxa uywirïtayna. Ukata jayp’uxa parlt’asiwäpxchi. —Nayaxa alwata sarawayäxa, jumaxa qhantatixa uka phukhunaka suma warkurt’aniwayxäta, uta punku llawi apanxätawa, llawi ayaqaniwayxätawa— sasa. —Iyawa— sasaya qhantatixa apthapiskchi, phukhunaka ch’ina t’uxt’askamawa warkurt’atayna. Ukatxa uta punku llawxa khakhsuwayxarakchi, utaxa qaqaki ukhama jaytawayxatayna. Kawkharu sitasitapxpachaya, ukjata taykaxa suyaskchi, uka uruxa yuqapaxa uta punkusa q’ipt’ata sarawayxchi, asta q’ala qarjata saraskchi, taykaxa uñch’ukinchi, chhaqhata, chhaqhata, ukata jichhaxa ukhamä, sarantaskchi, taykaxa uñjchi:
  • 40. 40—¿Kunsa khä wawaxa q’ipinpacha?— sasa— kuna q’ipt’atarakïpacha, khäxa ukch’ataqi q’ipt’atarakisä— jalasina jikxatchi, asta uta punkusa q’ipt’ataki jutaskchi. —¡Ay! täta, aka wawaxa, ¡ay! täta,...— kulirata taykaxa qhathipinitaynawa. —Ukaxa uta punku llawixa. —¡Kuna!, ¿nayaxa uka jissmati? ¿Nayasti uta punku jissmati kunaraki?, uta llawi, qallu llawi, llawt’aniwayxätawa jissmaxaya. ¡Uta punkuxa qaqakipachachixay! ¿Akasti kuna ipirakipacha?— sasa taykaxa kulirata qhathitapaxa. Jayp’untxchi, ukäkaru arumt’awayxchi, kuna kamachaña ukhama, ukata jichhaxa pachparukiwa ikiña amtxapxatayna, ukäwjaxa ancha parkjamarakichi, q’awa q’awachi, kawki thayarakïchi. —¿Jichhaxa kawkharuraki ikt’awayxañanisti?, uka q’awarukiya ikt’awayxchiñäni— sasa, uka q’awa k’uchjaru wakicht’äsipxchi, ukata: —Janipiniwa jumaxa wat’atatasïtati— sasa— thayjistaspawa aka uta punkumpi kayutuqita itkatt’asiñäni— sasa.
  • 41. 41—Iyawa— sasa ikisipxkchi, ukata maya ipi waynaxa, arumaxa sartchi, maya wat’atatasxchi. —¡Aä!— sasa much’arasxchi. —¡Yuqalla chhuy! kunsa wat’atastha, janiwa wat’atatasïtati saraksmasä,— sasa— uta punkuxa q’ala jalantawayi, ¿jichhaxa kamacharakiñänisti?— uta punkuxa q’awa manqharu chhaqhantawayxchi. —¡Tank! tank! tank! tank! tank!,— ukata maya uka sunsu waynaxa thuqthapiwayatayna, uta punkuruwa arkaskixa, sï. —¡Mamit! kat! kat! kat!, ¡mamit! kat! kat! kat!, ¡mamit! kat! kat! kat!,— sasawa q’awa manqha uta punku qhiphapxa chhaqhantawätayna. Ukata jichhaxa uka q’awa manqhanxa, wali tiji warankataynawa, uka tijinxa lunthatanakaxa walja qullqi jakhuskapxatayna, sï. Ukhama tuxunkiri arnaqasiri lunthatanakaxa ist’apxatayna: —¿Kunasa ukaxa mantantani!, kunäpachasa!?,— sasa qullqsa q’ala aparpäsiwäsa lunthatanakaxa chhukhtxapxatayna, sï. Qullqi jakhuñasa allqasiwayata, iskapa chut’xapxchi.
  • 42. 42—¡Kat! kat! kat!,— sasa uka ipi waynaxa arkantaskchi, ukana lunthata pataruwa punkuxa jalantatayna, sï. Uka ipi waynaxa uta punku kalltchi. —¿Akaxa kunäpachasa?— qullqixa täta, qullqikamakiwa apnuqataskatayna, sï. Ukxa asta uñxatchi— aka apasiristha— sasa, janikiya suma qullqxa uñt’atapäkitixa, kuna sunsu luqhïpachachixaya, ukatxa uka qullqxa janiwa kunaru apasiniñsa yatkataynati, sï. Ukana janq’u, q’illu walja qullqipiniwa utjatayna, sï. Ukata sunsuxa amuyt’asirakchiya. —Aka pantaluna apst’asï, ukaru winariristha— ukata pantaluna apst’aschi, uka ch’ulla pantaluna picht’chi, ukata ch’ullaraki picht’arakchi, paypacha picht’chi, ukaruya uka qullqinaka winantchi, maysarusa winantarakchi, uka pä charpacharu winantchi, asta picht’arakikchi, ukhamä, ukata uka winantata kachsuyanitaynaxa, sï. Kallachi pataru kachxatäsiniwaychi, täta jathipini apsunitaynaxa, sï. —¿Mamita akaxa kunäpachasa?— taykaru q’ipkatatayna. —Kunasa, ¿kawkisa utapunkuxa?— sasa tuqirakikchi, ukata uñxatxapxchi, taykaxa amukipiniwa uñxatatayna, janixaya sunsu luqhi waynaxa qullqi uñt’atpäkitixa, taykaxa suma uñxatchi.
  • 43. 43—Akaxa qullqirakisä, kunjamataraki uka apsuntasti?. —Uka manqhana jichhaxa utjaskakiwa— jischi— kutintächa?,— sasa. Janiya taykaxa kutintañapa munkatapatixa. —Q’ipisxakiñäni, jani kutintkamti, utaruki sarxañäni, jani uñtasisa sarxañäni,— sasa, q’ipxarusiwäsa sarxapxatayna, sï. Asta taykaxa lup’irakchi, musparakchi. —¿Kunaraki akaru uñstpachaxa?, ¿Qullqäpachati? ¿Janicha qullqïkpacha?— sasa chuyma manqhapana lup’chi. Utana suma mayampsa uñxataskakchi, asta ukch’a qullqikamaki, janq’unaka, q’illunaka ukhama, ukata wali kusisipxatayna. Nayraxa t’aqhipiniwa, qapjasisa sawjasisa sarnaqapxirïtayna, sï. Jichhaxa ukjata taqi kuna alasxapxchi, walja manq’añanaka, taqi yänaka utaru chhijnuqapxchi, qamiriwa kuttawayxapxatayna, sï. Ukhamakiwa nayraxa pasirïtayna. (Arusiri: Teodora Juana Sanga, San Andrés de Machaca; aruqiri: Felicidad Marina Sanga, 1986; qillqaqiri, wakichiri: FLP).
  • 44. 44 ¡Way Way Karisa! Mä maraxa, mä yunkasa sariri tatawa suxta mulanakani pä anuni ukhama Yunkasa saratayna. Ch’arkhinakasa, chalunanakasa khumt’atawa Yunkasa saratayna. Niya wali jaya sarkatayna, ukhamata niyarakiwa chika urüxatayna. Samarañchaqaruwa puritayna, samarañchaqanakaxa uñt’atarakirïtaynawa. Ukata mulanakani, anunakasa ant’asita ukhama wasitata sarantawätayna. Ukhama sarkämixa niyarakiwa jayp’untxatayna, ukjarukiwa ikt’awayxapxatayna. Uka sariri tataxa anunakapampixa jaqi masipampjamawa parlasirïtayna. Qhipharmanthixa wali willjtata sarantarakkitayna. Wasitata mä samarañchaqaru purintarakkitayna, niya pusi uruwa ukhama saratayna. Samart’añkamaxa anunakapaxa janiwa ukankxataynati, samart’awäsaxa jani
  • 45. 45anunikiwa, wasitata mulanakaru khumxatawäsaxa, sarawayxatayna. Ukhama sapakiwa wasära qullu qullunaka saraskatayna, ukata jupaxa janiwa amuyaskataynati, pani jaqinakawa arkaskatayna, uka jaqinakaxa lunthatätaynawa. —¡Chhuy! ¡Jumaxa jiwañamawa!— sasawa uka pä lunthatanakaxa chhukxatapxatayna. Sariri tataxa janiwa kamacht’añsa yatkataynati, ukata wali lunthatanakaru achikt’asitayna. —Janiki jiwayapxistati, taqpacha khumuntata mulanakajasa, jumanakankaniwa! ¡Wawanakajasa uñjasiñästxaya! —¡Janiwa jumaxa jiwañamapuniwa, ch’atapxitasmawa!— sasa lunthatanakaxa jiwayañatakiwa sariri tataru uñkatapxatayna. Mä juk’ampsa lunthatanakaru achikkakitaynawa, ukata janipuni munxapxïpana satayna: —Tatanaka ukhamaxa, niyakixaya jiwayxapxchitätaxa, nayaxa kimsa kuti kunkt’asiwäña muntha, janikiya «janiwa» sapxkistati. Lunthatanakaxa jupanakpura uñkatt’asisinxa «iyawa» sasawa kunkasiyapxatayna:
  • 46. 46—Ukhamaxa kunkt’asimaya, khitiraki aka wasära qullunakana ist’kätamxa— sasa wali larusipxatayna. Sariri tataxa laqapuniwa wali ch’amampi kunkt’asitayna: —¡Tumay Karisää! ¡Janikiya jiwayapxistati, kimspini kunkt’asiwayaña munthxa! —¡Jank’aki kunkt’asim! ¡Sarxañapxthwa!— sasawa lunthatanakaxa tuqitayna. Ukata wasitata kunkt’asitayna. —¡Way Way Karisää!— sasawa taqi ch’amampi art’atayna. Ukata uka pä anunakaxa, sutinakapa ist’asina, chhukhnuqanitayna. Janira kimsa kunkt’askïpana anunakaxa lunthatanaka q’ala mayni mayniru manq’anuqatayna, ukkañkamaxa sariri tataxa laqawa chikuti puntaru mä qala ch’uqkatatayna, ukampi jawq’kämiwa lunthatanakaru jiwarayatayna. Ukhamata sariri tataxa jiwañata qhispiwayasa Yunkasa mulanakani, anunakani ukhama wasitata sarantawayxatayna. (Qillqiri; Victor Ruben Acarapi Callizaya; Jayma Archivo, 1983; wakichiri: FLP)
  • 47. 47 Jukumarixa tawaqu q'ipisxatayna Nayra pachaxa tata kuraxa mä sirwintanitaynawa, ukata mä uruxa tata kuraxa isi t'axsuriwa jawiraru khithatayna. Sirwintaxa jawirana t'axsuskatayna, ukana mä jukumariwa qarqata saraqanitayna. Ukhama t'axskiriruwa amparata katthapiwäsina, kallachi patxaru jaqxatasiwasa uka qarqa putuparu sirwintaruxa q'ipisxatayna. Uka qarqa putu manqhiruwa jach'a qalampi atintxatayna, ukata manq'a thaqhiri jaya sarañatakiwa, mä jach'a qalampi atintawayxatayna. Jukumarikiwa uka qalxa jiktirïtayna, uka qalaxa sinti jathitaynawa. Mä maranakatxa wawaniwa tawaquxa uñstxarakitayna, wawanakapaxa pä jisk'a yuqallanaka ukhamätaynawa. Uka jukumari yuqallanakaxa
  • 48. 48laqakiwa jilsxarakitaynawa, ukatxa wali ch'amaniwa tukxapxatayna, uka jukumari yuqallanakaxa mamaparu akhama sapxataynawa: —¿Mamita, jumaxa kawkhatsa juta?— mamapaxa akhama sarakitayna: —Nayaruxa tatamawa jawirana t'axsuskirïtha ukhamata jamasata q'ipinitu— sasa. Ukana uka jukumari yuqallanakaxa anqaru mistuña wali munapxarakitayna. Ukata mamapaxa yuqallanakaru, akhama sasa yatichatayna: —Tatamaruxa naranjaruwa yunkasa khithañäni, ukkañkamawa jiwasaxa anqaru mistupxañäni— sasa. Ukata yunkasa sarañkamaxa mamapaxa tata kurana ukaruwa yuqallanaka irpxatayna, tata kuraxa yatiñutaruwa yuqallanakxa uskxatayna, ukata sapüruwa yatiqiri khithirïtayna. Yatiñutanxa uka jukumari yuqallanakaxa yaqha yuqallanakaruxa, anatxayataxa, ch'akuskamakiwa jiwarayxatayna, ukata tata kuraxa wali kuliratayna. Tata kuraxa iglesiana jaqinakaru achikatayna, uka pä yuqallanakaru jiwarayañapataki.
  • 49. 49Ukata uka jayp'uxa jaqinakaxa waljanipuniwa iglesiaru aywthapipxatayna, ukata tata kuraxa akhama sataynawa: —Jisk'a yuqallanaka, iglesiana santunakaraki chhqhaspa uñjiri sarapxam!— sasawa yuqallanaka khitharpätayna. Ukata yuqallanakaxa iyawa sasa sarxapxatayna. Ukanxa uka pä jukumari yuqallanakaxa taqpacha jaqinakaruwa ch'akuskamaki ikirayxatayna, jiwarayxatayna, kutt'anxasinxa akhama tata kuraruxa sapxatayna: —Lunthatanakaxa waljapuniwa lunthatasiri jutapxatayna, taqpachanirupuniwa jiwarayanipxtha— sasa. Ukata tata kuraxa wali kuliratapuniwa uñjiri jalatayna, purisinxa walja jaqinaka jiwarata uñjasinxa jupamppachawa t'ukusa jiwxarakitayna. (Contó: Anónimo, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).
  • 50. 50 Sunkumallaxa tawaqsa q'ipisxirïtaynawa Nayra pachaxa Sunkumallaxa mä thanthalli wuru qalluru uñtatawa Aqu k'uchuna utjatayna, sasawa, Aqu Aquni markankirinakaxa parlapxirïtayna. Sunkumallaxa arumanakakiwa sarnaqirïtayna, iwija awatirinakaxa, jayp'unakaxa, utaru purisaxa q'ipsa qaputsa uta anqaru apnuqt'asisakiwa utaru mantawayxirïtayna, ukatxa arumirjaxa uka yänaka chhaqhata ukhamäxiriwa, siwa. ¿Khitisa apasxirïpacha? Achachilanakasa awichanakasa "Sunkumallaya apasxpachaxa", sapxirïtaynawa. Yaqhipa imilla tawaqunakasa chhaqhxakirïtaynawa, iwijanakasa wallpanakasa ukhamaraki. Ancha kulirkaña ukhamäxataynawa, siwa. Ukata jaqinakaxa taqini "Sunkumallaru suyxataña" amtapxatayna. Mä arumawa, niya chika past'awa, ch'amaka taypita, uwijasa acht'ata, q'ipisa pukt'asita ukhama Sunkumallaxa mistunisa purinitayna. Pachpatwa jaqinakaxa sustuki arktapxatayna, ukatxa
  • 51. 51mä jach'a t'uxurukiwa Sunkumallaxa mantawayxatayna. Ukatxa taqpacha jaqinakawa qalanakampi aqunakampi, q'ala uka t'uxxa jani mistkaya pirqantapxatayna. Ukata Sunkumallaxa jani mayampitakiwa chhaqhtawayxatayna. Jichhürunakanxa uka t'uxuxa qhanawa pirqantatäski, ukata Sunkumalla satapiniwa ukachaqaxa. (Patrocinio Chura Zegarra, 1996 /Archivo JAYMA, recopilación FLP).
  • 52. 52
  • 54. 54 1 Pani jila sullkanaka 2 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi 3 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi 4 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita 5 Muru imillana sarnaqäwipa 6 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna
  • 55. 55 Pani jila sullkanaka Pä wajcha yuqalla wawanakawa mä markana qamatayna. Jilapaxa sullkaparu sinti uñisirïtayna. Jilïrixa irnaqiriwa sarirïtayna, sullkaparu janiwa irpaña munirïkataynati. Ukata sullkapaxa «irpxita» sawa wali jachxayirïtayna. Jilapaxa sullka irpkamayxa yaqha jaqi irpirïtayna. Sullkaparuxa yaqha thakhiruwa uñtäwayirïtayna. — Ukachaqnama saräta, ukata anchhitawa jikxatanïma, nayaxa qhiphata jutä— sasa, sullkapxa ch’umiruwa uñtäwayasa sarxirïtayna. Ukata uka ch’umina janiwa kawksaru saratsa uka jisk’a yuqallaxa yatxirïkataynati. Arumt’xataynawa, uka ch’umi manqhana mä awiyunjamawa mayaki jisk’a yuqallaru jalakipatayna, chhiqhani k’isimirataynawa, k’isimiranakawa ukjana
  • 56. 56nuwarasiskatayna. Yuqallaxa wali jachasisawa ukana k’isimiranakaru manq’a churatayna. Ukata Kunturiwa ukhamaru puritayna, ukata yuqallaru satayna: — ¿Yuqallitu, kunatsa jachaskta?— sasa, ukata yuqallaxa satayna: — Jilajawa akhama maysaru uñtayitu, ukata jichhaxa chhaqhxthxa, jupäpana jachaskta— sasa, ukaruwa Kunturixa satayna: — Nayawa yanapt’äma, jani jachkamti, nayawa jilama sarki ukaru q’ipxäma— sasawa Kunturixa q’iptawayatayna. Jilapa sarki uka utaruxa nayraqata puriyxatayna. Jilapaxa janirawa purkataynati. Sullkaxa nayra purxatayna. Sullkaxa Mallku ukana wali suma irnaqxatayna, jilapaxa qhipha uruwa puriskatayna. Yuqallaru uñjasa wali musparatayna, ukata jilapaxa sullkaparu jiskhitayna. — ¿Kunjamatsa jumaxa nayraqata purinxtaxa?— sataynawa. Janira arskïpana, uka yaqha jaqimpi, sullkaru nuwjapxatayna.
  • 57. 57— Jichhaxa aka yuqalla alisnukuyañäni. ¿Kunjamatsa purinpachaxa? Jiwasana lurañasa apaqistaspa— sapxataynawa. Ukata k’arintapxatayna. — «Mallkuxa uka yapunaksa luraña yatkiti, jayra Mallku, nayaxa mä arumasa wastawa q’ala chaqsurapiristhxa» — sasawa yuqallaxa parlaski, sasawa k’arintapxatayna. Ukata Mallkuxa yuqallaru jawsayatayna. — Chiqati ukhama parlaskta?— sasa. — Kunpini jani parlkthi— sataynawa, ukata Mallkuxa satayna: —Jani jichha aruma ch’umi chaqskäta ukaxa, arumanthixa ukhama parlatamata jiwayayämawa— sataynawa, yuqallaxa wali jachatayna. Ukata ch’umina yuqallaxa wali wararitayna, ukjaru pani jaqiwa uñstanitayna, ukaxa k’isimiranakataynawa. — ¿Kunatsa yuqalla jachaskta?— sapxataynawa.
  • 58. 58— Jilajawa nayaru k’arintitu, ukata jachasktha— sasawa yatiyatayna. — Jani jachkamti, nänakawa yanapt’apxäma, antisasa Mallkuna phayiriparu, «qharuruwa jiwayxapxitani» sasa, mirinta walja phayayanma, ukata mirintayapxitäta, jichha arumasa wastawa pä tunka phisqani tupu chaqsuñäni— sataynawa, sï. Uka arumaxa Mallkuna phayiriparuwa: — Qharuruwa jiwayxapxitani, «jiwañatakixa mirintasiwätawa»— sapxituwa, jichhaxa mirinta phayarapita— sasawa tawaquru mirinta phayayatayna. Arumirjatakixa k’isimiranakaxa q’ala chaqsxatayna, uka arumirjapachawa yuqallaxa Mallkuna uka saratayna: — Q’ala chaqsxthxa— sasa. Mallkuxa uka wajcha wawaruxa wali q’ayachatayna. Ukata jichhaxa jilapaxa mistunitayna: — Kawkita sullkajaxa chaqskanixa, jichhaxa jiwayxaniwa— sasa wali kusisitayna.
  • 59. 59Yuqallana q’ala chaqsutapa yatisaxa jilapaxa wali muspatayna. Mayampi k’arintasa sullkaparu jachayaña amtapxarakikchi. — «Mallkuna phuchhaparu khitisa wawachaykiti, nayaxa mä arumasa wastawa wawachayiristhxa», sasawa yuqallaxa parlaski— sasa k’arintapxatayna. Ukata Mallkuxa satayna. —¡Chhü! ¿Chiqati mayampi ukhama parlaskta? Phuchhajaru jichha arumpachawa wawachayataxa, janiti wawachaykataxa arumanthixa jiwayayamawa— sataynawa. Ukata yuqallaxa: — Akhama k’arintapxitu— sasa wali jachatayna. Tawaquxa utaruwa irpantxatayna. — ¿Kunatsa ukhama parltaxa?, kawkita jumaxa jichha arumpachaxa wawachaykitätaxa— sasa. — Janiwa kunsa nayaxa parlkthti, k’arintapxituwa— sataynawa. Ukata tawaquxa yuqallaru satayna. — Wat’añajata ikintanma— sasa, yuqallaxa wali jachatayna, tawaquxa ikxataynawa. Chika arumaxa Kunturiwa puritayna.
  • 60. 60— Nayawa jumaru q’ipiniri juchanithxa, ukata jichhaxa nayawa yanapt’äma, jani jachkamti— sataynawa. — Jichhaxa jumaxa tawaquru ikkataskakïtawa— sasa. Tawaquxa q’ala ikitäxataynawa, ukhamata tawaquru kayu ayatatayasa jichha yurita wawa Kunturixa ichuntatayna, tawaquxa wawanikiwa qhantatxatayna, ukata tawaquxa satayna: —Chiqarakisa wawanïxatatxä, janchijatxaya yurkchi— sasa wawa q’ayachthapisxatayna. Ukjaxa yuqallaxa Mallku jawsiriwa saratayna: — Phuchhamaxa wawanïxiwa—sasa. Uñjatayna, ukata Mallkuxa yuqallaru wali q’ayachatayna: Jichha uruta khuysaruxa nayalantixätawa, jumawa Mallküxata—sataynawa. Jilapaxa masipampi ancha jachapxatayna. Ukata jilaparu pichirita uskxatayna, uka maynï jaqiru khuchhi putu pichiri uksxarakitayna. (Contó: Mario Rodriguez, en 1984, Tacacoma, prov. Larecaja; grabación: Félix Layme Pairumani y Vitaliano Huanca; transc. Juana Vásquez 1984, INEL, recopilación: FLP).
  • 61. 61 Layqa taykalimpi wajcha wawanakampi Mä pachaxa mä chacha warmiwa, kimsa yuqalla wawani, utjasipxatayna, ukata jachañaru purxapxatayna, tatapasa mamapasa jiwxataynawa. Iñunakaxa mä marawa sinti llakita qamapxatayna. Mä uruxa janiwa manq’añaxa utjkxataynati, jilïrixa manq’aña sullkanakataki jikxatiriwa saratayna. Ukata mä tataru «kunsa lurt’arapikïmawa» sasa wali achikt’asitayna, ukhama achikasïpanxa laqakiwa yanapiritaki katuqatayna. Qarjtañkama irnaqasaxa, jayp’uxa, laqawa kutt’anxatayna. Ukhama mä pusi uru sarkasinxa, mä jayp’uxa, mä qamaqiwa thakhina jalakipatayna. Ukana
  • 62. 62mä qala irtasisawa, wali t’iñita, p’iqita chiqaki jaqt’atayna. Qamaqiruxa jakapächataynawa, ukana jiwayasa kharsxatayna. Ukata arumt’xatayna, ch’amakäxataynawa, waynuchuxa payxataynawa. Ch’amakana sarkasaxa mä jisk’a micha qhanwa wali jayaru uñjatayna, uka uñtasawa chiqaki saratayna, tinkusa tinkusa uka utaru puritaynawa. Uka utaru purisaxa wali arnaqatayna. Uka utata awkilimpi taykalimpiwa mistunitayna. Waynuchuxa qurpacht’äsiñataki wali achikt’asitayna. —Jichha aruma qurpacht’akita— sasa. Ukata awkilixa satayna: —Jichha, chika arumaxa wisitanakajawa jutani, jupanakaxa wali qhurunakawa— sasa janiwa qurpachaña munkataynati. Waynuchu wali achikt’asïpanxa kunjampachasa katuqapxataynawa: —Ukhamaxa, jumaxa, mä jach’a kanasta manqhina ch’ujukiwa ikïtaxa— sataynawa. Ukhamawa waynuchuxa ikxatayna. Ukata niyakirakiwa awkilina taykalina wisitanakapaxa purintanipxtayna. Uka wisitanakapaxa
  • 63. 63janiwa jaqinaka kikpäkataynati, supayanakaru uñtasitätaynawa. Purisaxa supayanakaxa ratukiwa umaña qalltapxatayna, taykalimpi awkilimpixa supayanaka chikawa wali umapxatayna, ukata mä supayaxa satayna: — ¿Kawkïrisa jiwasana urunakasaxa?— sasa, mayni supayanakaxa mä arukiwa: —Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!— sasa wali qhuyphipxatayna. Ukatxa uka taykalixa juk’ata juk’ata kanastankiri waynuchuru jamasata umaña churatayna. Ukata mä juk’atxa waynuchuxa umatäxataynawa. Uka waynuchuxa supayanaka chikawa qhuyphitayna: —Martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!, martisa!, wirnisa!— sasa qhuyphitayna. Jayawa ukhama supayanaka chika qhuyphitayna. Ukata mayana jisxatayna: —Martisa!, mirkurisa!, juywisa!, martisa!, mirkurisa!, juywisa,...—sasa pantjasxatayna. Supayanakaxa ukhama siri ist’asaxa wali t’ipusipxatayna. Ukata mayaki katjasina takjapxatayna. Tuqisa tuqisawa alisnukupxatayna. Waynuchuxa wali
  • 64. 64mulljatawa sarxatayna, willjtanxataynawa. Muspkiriki, janiwa irnaqirisa sarkxataynati. Ukhama muspkämixa jaya markaruwa, pä sullkanakapampi sarxapxatayna. Ukhama sarxasaxa manq’añatxa sinti t’aqhisipxatayna, markata marka sarapxatayna, janiwa kunana irnaqañsa jikipxkataynati. Mä uruxa mä markaruwa sinti qarita, puripxatayna. Ukaruwa mä taykalixa uka kimsa wawanakaru jikxatatayna: —Wawanaka ¿Kawkitsa jutapxta?— sataynawa. —Nänakaxa wali jayata irnaqiri jutapxtha— sapxataynawa. —Nayaxa jumanakjama waynuchunaka yanapiritaki thaqhaskthxa— sataynawa. Ukhamatwa uka kimsa wajcha wawaxa taykalimpi chika sarxapxatayna. Utaru purisaxa, taykalixa, ratukiwa manq’a phayatayna. Phaykasaxa taykalixa sapakiwa, janiya khitisa ist’kchituti, sasa arusitayna:
  • 65. 65—Aka sunsu yuqallanakaxa janiwa akch’asa amuyaskapxiti, jichhaxa akata janiwa mistkapxaniti, jichhaxa mä juk’a manq’a phayt’ä, ukata manq’antañataki mayata mayata jiwarayä— sasa, mä jamasa k’uchuta anu p’iqi itsusisa wali manq’a phayaña wakichatayna. Ukxa jisk’a sullka yuqallawa uñjatayna, ukatxa laqawa jilanakaparu yatiyatayna: —Uka manq’a apankani ukxa janiwa manq’apxkañäniti, uka taykalixa manq’aruxa anu p’iqi ituntawayi— sasa q’ala awisanitayna. Ukatxa wawanakaxa janiwa manq’apxkataynati, taykalixa sinti t’iñitayna: —Aka jayra yuqallanakaxa amuyasxapxati kamacharaki, mäpita jiwarayä— sasa kuchillu qalaru qaqutayna. Jisk’a yuqallaxa ratukiwa jilanakaparu awisanitayna, ukata mä t’uxu jist’arasa mistuwayxapxatayna. Taykali utaru sarkañapxkamaxa yuqallanakaxa niyawa mä qullu pataru chhukhsxapxatayna. Taykalixa sinti t’iputayna, utata mä layqa wankara itsusiniwäsina, yuqallanaka uñtata, wankara jawq’asa arnaqatayna:
  • 66. 66—¡Jilïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa ukatxa chiqapuniwa yuqallaxa jaquqtxatayna. Ukxaruxa, wankara jawq’asisa: —¡Taypïri yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa arnaqatayna, ukata— jisk’a yuqallaxa janira juparu arnaqankipana ratukiwa mä qalaru wiskampi chinkatasitayna. —¡Jisk’a yuqalla uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa inakiwa arnaqatayna, jisk’a yuqallaxa janiwa jaquqtankataynati. Ukatxa, uka layqa taykalixa, sinti t’iñitawa, wankara itnuqasiwayasa, uka qulluru: —Uka jisk’a yuqalla jiwayanï— sasa jalatayna. Ukkañkamaxa jisk’a yuqallaxa laqawa pachpa wiskata warkuqtanisa wankara itnuqatäki ukjaruwa, jalaqanxatayna. Ukata uka wankara ittasisawa: —¡Layqa taykali, layqa taykali uka qulluta jaquqtanim!!!— sasa arnaqatayna. Ukata chiqapuniwa taykalixa jaquqtanisa jiwxatayna. (Qillqiwa: Zenobio Yahuasi Moga, 1985, Jayma Archivo, wakichiri: FLP).
  • 67. 67 Parurimpi kimsa yuqalla wawanakampi Mä utana mä chacha warmiwa kimsa yuqalla wawanakani utjasipxatayna. Pä jilïrita sipansa sullkawa wali ch’ikhipinïtayna. Yuqallanakaruxa manq’atxa janipiniwa jikt’aña yatkxapxataynati, ukata: —Wawanakaxa ikiraskiwa, jiwasaxa phasa qhati manq’t’asiwäñäni, phasa yuru wayuqanma. —Nacha wayuqanixa— sullka ukaxa ratu jalaqanisa wayuqanxarakikchi, ukata: —Asta, aka wawanakaxa janipinixä, kunarakïxpacha, kunjamataraki aka wawanakana purakaparuxa jikt’añänixa— taykaxa jischi. Janirakiki taykampi awkimpixa manq’t’asiyawaykchiti, ukata jichhaxa awkimpi taykampixa parlasipxchi. —Kamachxakiñäni— sasa, ukatxaya jichhaxa:
  • 68. 68—Ch’umirukipini ant’anxañäni— sasa. —Chiqa ukarukipini ant’anxañäni— sasa, ukata uksawa ch’umiruxa wawxa kimspacha ant’anxatayna, sï. Uka sullka yuqallawa wali ch’ikhipinïtayna, siya. Ch’umiru jaytaniwayxchi, ukata jichhaxa awkixa kutt’aniwayxatayna, uka jisk’a ukaxa chimpt’asa chimpt’asawa saratayna, siya. Jaytaniwätaxa janiwa Parurimpi tupkataynati, pachpata: —Nayaxa uñjsthxaya, jilatanaka chimpt’aniwaystxaya— sasa, chiqaki utaru purinxapxatayna, siya. Ukata jichhaxa wasitata anxaruwätayna, siya. Ukana Parurimpixa tupxatayna. Parurimpi tupasa uksaxa: —Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani,— sasawa achachimpi awilampixa parlasipxatayna, Parurixa kimsa yuqallanirakïchi, ukata ukampi chika aychanaka manq’antaychi. Ukjawa sullkaxa satayna: —Jichha arumaxa chhuwa aychawa utjani siwa, janpiniwa ikipxätati—, sasawa jisk’a yuqalla lup’itayna, siya.
  • 69. 69Yasta maykipa ikintaychi, manq’antataxa yuqallanakaxa ikirawayxchi. Ukata Parurixa mantantanisina ikikipata wawanakaparuxa, Paruri qallunakaruxa, quri lluch’u lluch’urayxatayna. Jichhaxa jisk’a sullka yuqallaxa janipiniwa ikkataynati, siya. —Kamacharakiñäni: ¡Jilatanaka sartampxam!— janipiniwa maynisa ist’kataynati, siya. —¡Qhux! ¡qhax! ¡qhux! ¡qhax!— sasa achachi yuqallanakaxa ikirakitaynawa, siya. Jichhaxa jisk’a yuqallaxa Paruri qallunakata lluch’unaka apsutayna, ikkiri jilanakaparu lluch’untaychi, ukata sullkaxa lluch’untasisa ikita ikita tukt’awayxchi. Ukatxa achachi Parurixa achasa ayt’ata mantanitayna. —Q’ax!, q’ax!, q’ax!— asta kimspacha kunkata achampi jisktaskamakiwa, Parurixa wawapaki p’iqi iturawayxatayna, siya. —¡Karaju! ¡Sapxapinsmaxaya sartapxamay! ¡Sartapxamay!— sasa sullkaxa achachi jilanakapa takisa takisa sartayatayna, ukhama ikimachatpachawa mistuwayxapxatayna, siya. Sarantawayxapxchi, q’axatattanxchi, wallpaxa arxchi. Wallpa arutata qhanjtakamawa Parurina utapxa uñch’ukiskapxchi.
  • 70. 70—Aä, ¿jichhaxa kamachañanisa?, ch’alla jawiraki katupxsna, Parurixa jichhaxa arktanchistanixaya, ch’alla jawiraru katuñänixa: Jumaxa jach’katäta, nayaxa jach’katä, jupaxa jach’katani, janipuniwa atipjayaskañäniti... ch’allampixa Paruriruxa axskatayañäniwa— sasawa sarantasipxkatayna, siya. Ukjana mä qhilla qulluwa utjatayna, ukjaruwa jisk’a yuqallaxa liwitatxatayna, siya. —¡A! Jilatanaka akaxa, akjaru... ukataraki axsaräsiskapxäta. Parurixa tatapiniwa kawallxata jalanitayna. Quri sillani, quri wutasani, quri lluch’uni ukhamawa, siya. Achachi Parurixa asta thuqhxatani, yasta sullka ukaxa: —¡Jaw! ¡Jaw! ¡ Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡ Jaw!,— maynixa— ¡ Jaw! ¡ Jaw! ¡ Jaw!,— qhillampkamawa ajanuta jach’katapxatayna, Parurxa kawallu patata liwiqasina, qhillampi jach’kämi, jiwayxapxatayna, siya. —¡Karaju, ukaxaya jiwaytanwa! Sapxapinsmaxaya, ¿janicha?— achachi jiwayawäsina uksawa kawallu irpxart’asiwäsa sarxapxatayna, siya.
  • 71. 71Jaya qurimpi k'achachata kawalluni sarxapxatayna. Sullkaruxa walpini sallqjaña munapxatayna, siya. Ukata achachinakaxa: —Aka yuqalla jikimuchuñäni, jiwasakixaya qurimpi sarxchiñänixa— , sasawa achachinakaxa parlt'asipxatayna. Ukata qamaqiwa iwisa qallu manq’askatayna, siya. Ukata jisk’a yuqallaru sapxatayna. —Khä qamaqita iwisqallu aparaniwayma, kankxaya manq’awaychiñänixa— sasa inapiniwa parlxayapxatayna, yuqallaxa janiwa aparaniña munkataynati. Yasta sarantaskapxakchi. Sank’ayuxa puquraskchi, k’usiwalluwa ukana täta phuqha. —Yuqalla, khä k’usiwalluta sank’ayu aparaniwayma!, khä sank’ayu k’ilaraniwayma ukata uka manq’t’asiwaychiñäni— sasa, janirakikiwa yuqallaxa uksa aparaniña munkataynati. Ukxaruxa mä asinta utaruwa puripxatayna, ukana patrunaxa irnaqañataki katuqchi. Ukata jichhaxa achachi jilanakapaxa:
  • 72. 72—Aka yuqallaxa khä siñuritampi kasarasxiristha, sasakiya parlchixa—, sasawa yuqallaruxa k’arintxapxatayna, siya. —Yuqalla karaju ¿Chiqapiniti phuchhaja uñch’ukisktha? Karaju! yuqalla— sasawa jawq’jatayna, jawq’jasaxa qurumi qurumi yuqallaruxa sarayatayna, ukata mä juyrani utaruwa jist’antayna. Ukch’añkamaxa achachinakaxa chhaqhata, quri apxart’asiwayasa kawallumppacha chhaqhata, sarxapxataynawa. Uka utanxa juyranakaxa täta juphampi, qañawampi, ch’allampi chiktatawa utjatayna. Ukaruwa patrunaxa mantatayna: —Karaju!, siñurita uñch’ukstaxaya! Jichha arumaxa aka juyranaka palljxäta, siñuritaru munstaxaya, aka palljätaxa, siñuritampi kasaramawa—satayna, siya. Ukhamawa yuqallaxa ikimaya, ukana micha nakhtawayarakchi, jani tukkayataynawa, siya. Ukana yuqalla jacht’asisa pallantaskatayna, ukjita ukjita qutjaskatayna, janipiniwa... kunjamxaya wawaxa k’utuskpachaxa, ukata jichhaxa k’usiwalluwa mantatayna, siya. —Wawa, ¿kunsa luraskta? —Patrunaxa aka jupha ch’allata palljam! Situwa. Jilanakajawa akhama jawq’ayitu—, yuqallaxa
  • 73. 73jacht’asisawa k’usiwalluru awisasitayna. Ukata k’usiwalluxa satayna: —Jumaxa winkusiskama wawa, nänakawa palljxapxä,— sasawa satayna, ukata jichhaxa k’usiwalluxa maysaru maysaru q’ala qullt’awayxatayna, siya. Suma q’uma, juphaxa jupha, qañawaxa qañawa, ch’allaxa anqankamaki. Ukata jichhaxa patrunaxa arumaxa sarchi, uñantchi, liju q’ala jaljtayata: —¡Ay! ¿Aka wawaxa kunäxicha?— sasawa patrunaxa musparatayna —¿Kunjamsa wawaxa akataqti jaljtaxpacha?, ¿jichhaxa kamachäsa? Siñuritampi kasarxakchixaya— sasa. Ukata patrunaxa satayna: —¡Jichhaxa,... siñuritampi ikintatawa!, niya jaljtaystaxaya, jichhaxa wawa lurarakïtawa— sasa. Ukata arumaruxa jisk’a yuqallampi siñuritampi ikintayatayna, siya. Ukaruwa Tiwulawa saratayna: —Wawa: ¿ jichhaxa kamstamsa? —Siñuritampiwa ikintäta, situwa— sasa. Ukata qamaqixa yuqallaru yatichatayna. Ukaruwa patrunaxa jutatayna:
  • 74. 74—Siñurita, lurtamti? —Saya lurituwa—, sasa, uñantki ukjaxa qamaqixa uta llawi k’uchuna jipkatatäskatayna, ukata uksawa mistuwayxatayna. Ukatxa patrunaxa kasarxapinchi. Yuqallaxa asinta patrunäxataynawa. Achichi jilanakapaxa wali taxta, manq’atsa jiwirjama ukhama kutt’anxapxatayna, siya. —Jumanakaxa ukhamxaya lurawäpxchistaxa, jichhaxa khuchhi awatipxam!—, sasa, jilirinakaruxa khuyapayasiñata, khuchi awatiyatayna. Ukch’akiwa uka kuñtuxa. (Arusiri: Francisco Laime Ajacopa, Jesús de Machaca; aruqiri: Astwaldur Astvaldsson, jiskht’iri: Félix Layme P., 1991; qillqaqiri: Filomena Miranda Casas; wakichiri: FLP).
  • 75. 75 Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita Yäqllaxa q’axu waynäxataynawa, ukatwa mä uruxa patrunaxa, utana wali ch'ama laq'a qamaskasa, yuqallaru jawsatayna: —Jayra yuqalla, kuna kuñtsaya parlt'ita— sasina satayna, ukata waynaxa akhama sasarakiwa satayna: —Patruna, janiwa kuna kuñtujasa utjkituti— sasina, satayna: —¡Wa! Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtitaxa!— sasa patrunaxa jischi, ukata waynaxa maya amuyt’asisa patrunaru akhama sasa satayna: —Jïsa, ukhamaxa, maya kuñtt’äma, wali amuyt'äta— sasa kuñtatayna. —Patruna, mä uruwa khaya qullu pata saraskayätha, ukata uka qullu patanxa quriwa jach'a
  • 76. 76qalana atxatatäskatayna— sasina kuñtatayna. Uka ist'asaxa patrunaxa wali mayampi mayampi waynaru jiskhitayna, ukatxa qhipha arumarjixa, ukäkanaka sarañatakiwa waynampi parlawayapxatayna. Waynaxa: —Walikiwa, sarañänisaya— sasawa patrunaruxa satayna. Patrunaxa wali kusisitayna, ukhamaraki waynana kuñtatapatsa lup’itayna. Qulluru quri apsuri sarañatakixa, warmiparuwa mirinta walja phayarayatayna. Uka arumaxa patrunaruxa janiwa ikisa purkxataynati. Uka quriki lup'iskatayna, wali sumanaka lup'itayna ukhamaraki amtaratayna. Ancha alwawa, waynaruxa uka qullu sarañataki jariyatayna, waynaxa janiwa ratuki ikiñata sartañsa munkataynati, wali jayrasitayna. Ukatxa mirintasa apt'ata ukhama uru jurnala sarapxatayna. Ukatxa mä jach’a qulluru purisinxa mä qullumpsa makatasa makatasa qaritawa puripxatayna. Patrunaxa wali qarjatäxataynawa, niya uka qulluru purisinxa, ukhama qarjatpachasa, wali patrunaxa kusisitayna:
  • 77. 77—Walja quriniyäwa— sasina, waynana jani ist'kaya, chuyma manqhapana, satayna. Purisinxa waynaxa inakiwa quri thaqhiri thaqhiri tukutayna. Ukhama Iñaki thaqhkïpanxa, patrunaxa wali waynataki kulirxatayna, waynaxa mä jani aptkaya jach'a qala uñachayatayna. —Akawjankänwa— sasina thaqhatayna, ukata qhipharuxa waynaxa chuymapanxa larusiskataynawa. Ukatwa patrunaruxa akhama sasawa arsxatayna: —Patruna, janiwa chiqäkiti, k'ari kuñtukïchixaya, k'ariki parlxayasksma, Jumarakisa "Kuna k'ari kuñtuksaya kuñtita", sistaxä, ukata ukhama ukhama k’ari kuñtu kuñtasksma— sasina satayna. —Kamsta! ¡Ayyyy! ¡Karaju!— sasakiwa p'iqita ñik'uta, pä amparampi, jiyt'asisa muyuki muyt'atayna. Patrunaxa walpini kulirasitayna, jupa pachpa chuyma pisita amuyasisaxa, janiwa waynaruxa kunsa kamachaña yatkataynati. Aka kuñtuxa jiwasaru wali amuyt’ayistaspa, kuna parlañasa, kuna lurañasa wali amuyasisawa lurañäspa, wali amuyt’atata, saskarakisä. (Contó: Justino Chávez S., 1984, La Paz. Recopilación FLP)
  • 78. 78
  • 79. 79 Muru imillana sarnaqäwipa Mä jach'a utanxa mä mansana aljiri mamawa utjasitaynaxa, ñitampi ñitumpi mä jisk'a imillalla markapata irpasinipxatayna. Uka imillallaxa janiwa sutipaxa yatiskataynati, ukhamaruxa p'iqipaxa ch'iñi phuqha ukhamätaynawa. Uka ñitapaxa q'ala ñik'utapa yawirpayatayna, ukata muru imilla sasa sutiyapxatayna. Aka jisk'a imillallaxa k'isimirjamawa uta mantasa mistusa sarnaqasirïtayna, jupaxa taqi kuna lurirïtayna. Jupankataynawa kuna phayañasa, t'axsañasa, uta apthapiñasa pichthapiñasa, janiwa ñitapaxa aliqa sayt'asiñapxa uñjaña munirïkataynati, ratukiwa kuna lurañanaksa churkatirïtayna, yaqhipa urunakaxa uka imillaxa iki ch'irmisisawa sarnaqirïtayna. Ukatxa ñitapaxa amistara jaqinakaparuxa wali alawasirïtayna, sarakirïtaynawa:
  • 80. 80—Aka muru imillaxa ch'iqa amparajjamawa, jani yanapkitaspa ukjaxa janiwa kuna lurañanaksa tukuykiristhti. —Ay! kusa yanaptamxa, ukata kunsa uka imilla wawaru churätaxa? —Nawirarana wali munkaña anatañaka churäxa. Uka pachaxa muru imillaxa anatasiña wali munirïtayna, ukhamarusa nawiraraxa niyawa purinxatayna, ñitaxa taqi phamillaparuwa jawsasirakitayna, wawanakaparuxa kunaymani anatasiñanaka churarakitayna. Muru imillaxa nayrapaxa jalartirjamawa uka uñch'ukitayna, mä mamaxa uka uñjasaxa uka ñitaruxa sarakitaynawa: —¿Muru imillitamaruxa kunraki churätasti? —Ja jay! Juparuxa mä suma anataña churäxa. Uka ist'asaxa muru imillaxa wali kusisitawa ikiri sarxirïtayna, uka arumaxa walipuniwa kunaymana anatañanakampiwa sankasitayna. Nawirara alwaxa muru imillaxa wali alwata sartarakitayna, wat'añapanxa mä jach'a machaqa
  • 81. 81chikutiwa uskutaskatayna, wali kusisitawa ñitaparu yatiyiri jalatayna: —Ñita!, ñita!, Jesucritoxa aka chikuti nayatakixa apayanitütu. Ukjawa uka ñitapaxa jupa pacha p'inqasitayna. ¿Qawqhasa ukhama wajcha wawanakaxa t'aqhisipxpacha? ¿Uka chikutixa uka imilla wawaru jawq'añataki satäpachati, jani ukaxa ñitaru ñituru mä uru Muru Imillana jawq'añapataki satäpachacha? Janiwa kunasa ukhamakïkiti, taqi kunasa ayniwa, wali amuyt’asisa sarnaqañawa. Jumaxa ukhama wajcha wawanakana t'aqhisitapxata qillqt'añamarakiwa, ukhamataki qhuru jaqinakaxa wawanakaru t'aqhisiyatapata p'inqasxani… (Contó: Elena Ticona, 1983, Archivo JAYMA, transcripción y recopilación: FLP).
  • 82. 82
  • 83. 83 Mä q'axu waynawa qutqurimpi jikisitayna Ukana jilïrixa wali qhirwanaka sarirïtayna. Sullkaxa janikiwa janiki kawksa sarirïkataynati, ukhamawa tayka chika iwija uñjaskirïtayna. Jilïrixa asta kawksa sarchi sarchi sarchi ukhamata asta juyranaka purt'ayanirïchi, ukhamawa siya. Taykaparuxa utaparuwa irpasirïchi, ukana tunqu palljaychi, taykaruxa janiwa tunqu waxt'irïkiti, siwa. Jisk'a ch'imi jani kunataki sirwiri tunqunakaki waxt'aniri sï. Asta jisk'a ch'imikpini waxt'irïchi, jilïri yuqapaxa wali ukjataqi alakipasaxa yanasirïchi. Sullka yuqallaxa qhirwa sarañaraki amtasxatayna, ukana mayni kumpaña utjakirakiwa, sipï. Ukana «sarañäni» sasa achikataparakiya. Ukata jichhaxa: —Asnuki mayt'anisma, akja mantikaki jikxatawayasma, asta mä jisk'a phukhu, mamita
  • 84. 84ukampixa tunqu jikxatanipuniwa— sasa, ukata jichhaxa sarawayataynawa, sï. Jani mirintani, juk'a phiriki apasitayna. Ukata chika thakhina, niya mä payüru sarkapxatayna, sï. Ukana samart’asa mirintasipxchi, ukhama mirintaskiriruwa mä jisk'a yuqallaxa thakhina arnaqasitayna. —Thakhi saririnaka: ¡Jutapxam! ¡Jutapxam!— sasakiwa ukana arnaqasitayna. —¿Kunaraki khä taxta yuqallasti munpacha? Mirintaskiriru arnaqasi, mirintasa utjkistuti— sasawa satayna. Ukata phiri apxart'awäsawa saratayna, uka thakhiru jikxatiri saratayna, uka mä yuqallakiwa jani isini ukhama: —Janiwa manq’a munkthti,… Mantikanïsktawa, mantikamaki mä akjitsa waxt'itaxa, mantikamaki,… nayawa maya wali amuyt'ayäma, mantikaki waxt'itaxa— sasa, ukata uka yuqalla q'ipï ukjakama irpatayna, ukana sayxatasa: —Mantikampi jusq'st'ita, akjanakawa usutuxa. Nayawa jumaru amuyt'ayäma, jumaxa wali
  • 85. 85qamirïxatawa, jichha amtkitätaxaya— sasa, ukhama jusq'st'atayna. —Jichhaxa mantiyumpi janxatt'ita— sasawa mantiyumpi jisqhatt'ayasitayna. Mantiyumpi tapxatasna,… ukata jantapxchi ukana qutqurikiwa qunxatayna, jisk'a phuyu phuyuxa sartata, ukana yasta qutqurixa suma parlxatayna, sï. —Jichhaxa mä patrunawa usuntataxa, mandonakawa sarnaqaski, yatirita yatiri, jumaruxa yatirisktacha sätamwa. Jumaxa, jisa yatiriskthwa, sätawa— sasa qutqurixa satayna. Ukata jichhaxa sarapxchi sarapxchi, yasta qutqurxa asnu pataru ichxatt'asiwayasna ukhamaya sarapxataynaxa, ukata chiqapiniwa pani jaqixa jutatayna, uka patrunana jaqinakapaxa jutaskarakpachaya, ukaru jikxatasa satayna: —Kamisaki tatanaka. Patrunajawa usuntata, kukcha uñxatt'asipxkirïta,… —¿Jichhaxa kamacharakïñänï…?— sarakitaynawa, ukjaxa qutqurixa qutqur! qutqur! "saskakma, saskakma" sasa sumaya yatichasinkatapaxa. Ukata jichhaxa uka saririnakaxa sapxchi:
  • 86. 86 —Uñxatt'asipxkirïthpï— sasa. —Awira kawkhima, akaxa kukaxa uñxatt'akimaya,… ¿Kunata usutäpachasa? —Ñanqhampirakisä, jaqina ñanqhatarakisä— sasakakitaynaya. Sarkasa sarkasa, mä kawkhana qunt'awayañasa utjapinirakisa, ukana sumapcha patrunana jaqinakapaxa jiskht'xataynaxa. — ¿Yasta ñanqhxa jichhaxa apsusmati?— sasa, qutqurixa "apsuristhwa sama" sasa wali ch’isiqiskatayna, ukata jisxatayna. —Saya, apsuristhwa— sasa, qutqurixa ch’isiqiskakchi, "apsüwa satawa, apsüwa satawa" sasa. Patrunana utaparuwa purxapxatayna, patrunana jaqinakapaxa utaru chhukhuntawayiwa, sï. Jupanakaxa patrunana utaparu mantañataki asnu jarart'asipxchi, asnu jararkañkamawa qutqurixa q'ala parlxatayna: "Paqu q'ara anuwa saskakitawa, janipuniwa axsarkätati", sasa suma parlatayna sï, "ch'ijmaña manqhankaskiwa, asta uraqi luqantasa
  • 87. 87apsuskakitawa", sätaynawa. "Uka ampara qutamaru thusxatt'awayäma, jichhaxa anu apsxapxani ukata uka amparampi patrunaru llamkht'äta, llamkht'askakïtawa, ukhamata yasta patrunaxa walikïxani" sasa, uka sawayasna uksaxa qutqurixa phurrrr!! Sasawa thuqhst'awayxatayna, sï. —Mä yatiriwa utjatayna, ukhama jichhaxa jikxatanipxthwa, ukata yatirïthwa jischixaya, jaqina munañapawa jistamwa, tata patruna…— sasa patrunaru jaqinakapaxa sapxchi. Ukata utänqaru mandonakaxa yatirinakxa irpantapxatayna, ukana tukturanakaxa waljaniwa ukana qunuratayna, médiconakaxa, larupxpachaya, qullirinakaxa kuna jisk'a taxta jaqikïpachächi. Ukata jichhaxa yatiri patruna ukaru irpantapxatayna, patrunxa waynakïtayna. Kunjamti qutqurixa jiskänxa ukhama saskakitaynawa, asta paqu anu jiwataxa chiqapini ch'ijmañä uka katri manqhata phat'susna waysxapxchi, ukata amparata patrunaru yatirixa llamkht'atayna. Ukata jichhaxa patrunaxa ¡Qhaxxx! Jiwata ikt'awayxatayna. Mä ratuta patrunaxa thuqhthapitayna, q'ala k'umaraki. Ukjawa tukturanakaxa, jupa pura wali nayrasa allqakamakiwa uñkatasipxatayna.
  • 88. 88 —¿Jichhasti? ¿Khitisa ukaxa? ¿Kunjama jaqisa ukaxa?— asta patrunaxa sataynawa, sï. —¿Khitipinisa ukaxa? Irpanirapita, irptanirapipinita— satayna sï. Yasta arumirjaxa patrunaxa ch'uqiki, q'ala k'umara. Ukata ukhamakiwa qhipharmanthixa jisk'a q'ara anu wayunipxixa, sï. Patrunaxa kusaki, wali lakasa thayatawa uka tukturanakaxa muspatayna, sï. Uka arumijaxa q'ala waynxa jariqt'ayatayna, ukatxa asinta uta muytiri sarapxatayna, ch'uqixa ukjataqi yapunakapiniwa achuntatayna, sakchï, tunquxaya ukhamaraki, ukjaxa waynaxa kawalluru lat'añsa jani yatkpachatixa, kawalluru lat'xatata ukhamawa patrunaxa asintapa uñachayiri irpatayna, sï. Ukata yasta ch'uqi llamayüki ukjawa utaru jutxatayna sipï, mulxata mulxata kawallxatkamaki, waljaniwa utaru tutuknuqxatayna. Ukata jichhaxa utana mamapasa t'ijtxataynawa siya, asta: —Wäääyyy! lunthatawaya— sasakiwa t'ijtxatayna, siya. —Mamitää!!— sasa kawallxata arktapxchi…
  • 89. 89Asta ch'uqi, tunqu, tunta, apt'ata tätpini jisk'a sullkaxa purintxatayna sï, ukjaxa achachinakaxa wali musparatayna. Patruna siñuritampiwa purxatayna siya… Ukjaruwa ukaxa tukuyixa. (Contó: Francisco Laime Ajacopa, Titïri 22/09/81, grabac., transc. y recopilación: FLP).
  • 90. 90
  • 91. 91 Urtimalana sarnaqatpa Foto: Eric Bauer KIMSÏRI PANKA Por Félix Layme Pairumani 1996
  • 92. 92 Kamachi pirwa jakhu: © Félix Layme Pairumani 1ra. Edición (electrónica): 2013 flpjayma@yahoo.com www.aymara.ucb,educ.bo www.aymara.es.tl www.jayma.es.tl www.fotosaymaras.es.tl www.cultura-aymara.blogspot.com
  • 93. 93 Aka pankana utjirinaka Uñaña qalltkasa 1 Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna 2 Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna 3 Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna 4 Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiyarakitaynawa 5 Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna 6 Urtimalaxa m alakipa jaqiruwa jachayatayna 7 Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna 8 Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna 9 Urtimala: Ukata mä kuñtunxa akhama sarakiwa
  • 94. 94
  • 95. 95 Uñaña qalltkasa Urtimalaxa mä tawaquna wawapätaynawa. Tatapa mamapaxa, tawaquxa ukhama wawaniki uñstxïpanxa, janiwa utapana uka wawaru uñjaña munapxirïkataynati. Ancha wawaru uñisipxirïtayna, ukhamaraki tawaqurusa wawanïpanxa utatsa alisnukuña munapxirïtayna. Ukata tawaquxa wawapxa, iwija awatiña wichhu wichhu, pamparukiwa arumanakaxa jaytaniwayirïtayna. Sapa jayp'uwa wawapxa ñuñt'ayasa jaytayaniwayirïtayna. Ukata "mä uruxa wawaxa sartxatayna, panqaranakaki ch'amuskatayna, laqakiwa wawaxa jilsxatayna", siriwa, uka tawaquxa, siwa. Ukata qhiphatxa, Urtimalaxa jisk'a yuqalläxasaxa, achilaparu kayu p'akkatatayna. Tawaquna jachatampisa aruma aruma sapaki ikiyata amtampisa,
  • 96. 96uka jisk’a yuqallaxa, mä ch’ikhi ukhamaraki jucha uñt’ayiri, qamiri sallqa jaqinakaru juchapa, qhulu chuymapa pachpa jachapampi chulluchiri yatsutaynha. Iñu wawanakaru, wajchaanakaru wali munasiri, ukhama jaqiruwa tukxatayna, ukhamata jaqi jachayiri ukhamaraki yanapiri tukxatayna. Amuyapa phuqhañatakixa, amtanakapa lurañatakixa, mä uruxa, awkiptirïtaynawa, yaqha uruxa waynarurakiwa tukurïtayna, ukhama Urtimalaxa aka askimpi ñanqha amuyumpi ch’allqhuntata pachaanxa sarnaqawayatayna. Jichhaxa, jumaxa akana armaqata, Urtimala kuyntunaka qillqt’asa apayanxañamawa. Munsta ukaki, jani munkstaxa, jumamppachasa aka pachana wiñaya armanukuta, qamañasa jumankaskiwa. Félix Layme Pairumani
  • 97. 97 I Urtimalaxa qullqi yapu aljantatayna Mä uruxa uka apachita thakhi thiyana, panqarkiri ch'uqi yapu qawaskatayna. Ukaruwa mä qamiri, alakipa thakhi sariri, jaqixa jikxatatayna. Aruntasisaxa, uka alakipa jaqixa ukata jiskht'atayna: – Kuna ch'uqinïxpachächi ¿Kunatakisa juk'ampi qawqataskaktaxa?– sasawa, mä alaakipiri ukatsa yatiri yatiri tukuri jaqixa Urtimalaru satayna. Ukata urtimalaxa satayna: – Aka yapuxa ch'uqi yapjamakipï, janiwa ukhamäkiti, aka yapuxa qullqi yapuwa, jani qawkatataxa qullqixa allirtanxaspawa, lunthataxaya llamaysxchispaxa– sasa, qawkatasjama qullqi, ch'uqi
  • 98. 98ali thiyata, willstayakitaynawa. Ukata uka alakipiri jaqixa wali uka yapu alaña munt'xatayna: – ¿Uka yapuma janiti aljkxitasma? Nayaxa qullqinaka, aljaña yänakaja, uywanakaja churawayxirismawa– sasawa Urtimalaru, uka alakipa, wali munachi jaqixa, satayna. Ukata Urtimalaxa janiwa munkataynati, ukata satayna: – Kamisaraki jumaru aljxämaxa, kuna näruxa ukaxaya manq'aychituxa, jani aka yapunïkxiristhxa kawkhataraki qullqinïristhxa. ¿Kunsa nayaxa luriristhxa, sitasmati?– sataynawa. Uka qamiri alakipa jaqixa juk'ampi qullqi yapu alasiña munxatayna, ukata satayna: – Aka taqpacha aljaña yänakaja, ukata ukjpacha qullqinakaja, taqpacha uywanaka churawayxäma– sasa, wali Urtimalaru achikt'atayna. Ukhama achikt'asawa uka alakipa qamiri jaqixa, «qullqi yapu aljaña», Urtimalaru iyawsatayna: – Ukhamaxa aljxämasaya, ukatsa wali suma qawkatäta, wali uñjäta, wali umampisa qarpäta, uruya arumawa uñjäta, jani ukhama uñjkäta ukaxa juk'akiwa qullqixa achuqxaspa, ukatsa jani: «kutiyxita, janiwa munxkthti» saskañampi, ukataraki «kutiyxita»
  • 99. 99saskitasma– sataynawa. Ukata uka munachi qamiri alakipaxa wali kusisitawa iyawa sasa alatayna: – Janipiniwa ukhama siskäti, ukatsa wali suma nayaxa yapxa uñjaskäxa– sataynawa. Ukhamata Urtimalaxa qullqi yapu aljawäsina sarawayxatayna. Qamiri jaqixa anchawa umampi qarpatayna, wali kusisitawa arumaya uru yapuru qunkatata uñjaskatayna. Mä uruxa juk'ita irmuqt'ä, sasa, ch'uqi aliru luqantatayna, ukata ch'uqiki irsxatayna, taqpacha irmuratayna, ch'uqikamakpini irarxatayna. Janiwa kuna qullqisa utjkataynati, asta uraqiruwa p'iqi jawq'atayna, wali jach'ata jachatayna, wararïtayna, q'asatayna. Jichhakamawa uka munachi alakipana almapaxa Urtimalaru thaqhasa sarnaqaski, siwa. Utjirinïkasaxa janiwa juk'ampi munaskañäkiti, janiwa jaqina yäpasa munañäkiti, utjirïki ukasa sarxiriwa, siwa.
  • 100. 100
  • 101. 101 II Urtimalaxa jaqita qarwa anaqatayna Mä uruxa Urtimalaxa laqapiniwa thakhnama sart'askatayna. Ukhama sarkasaxa mä qarwa ant'ata sariri jaqiruwa thakhina jikxatatayna, ukata aruntt'asaxa Urtimalaxa jiskht'atayna: – ¿Tata kawksa jumaxa saraskta?– sasa, ukata maynixa sarakitayna: – Nayaxa qhirwaruwa, jayusa qarwaru khumt'ata ukhama, sarasktha. – Nayaxa qarwa anakiñsa yanapt'asa sarasiwayksmawa, nayaxa uksarakiwa saraskthxa, aka apachitanakana lunthatawa chhukhxatiri, siwa. Paniniruxa janiwa lunthataxa chhukhxatkistaniti– sasa, ukhamata wali parlt'asisawa sarasipxkatayna. Ukata qarwaxa qhiphani nayraniwa saratayna, yaqhipaxa tixi qarwanakaxa qhiphaki sarirïtayna, jila
  • 102. 102ch’amani qarwanakaxa wali laqawa atipa atipa chhukhtasa chhukhtasa nayraqata sarxirïtayna. Ukata, ipikurjama, Urtimalaxa uka qarwani jaqiru amuyt'ayatayna. – Qarwanakamaxa anchasa chhukhnaqixa, qhiphani nayranisa sarixa, payaru t'aqjañäni, ukata jani chhukhnaqxkaniti, nayapi chhukhnaqirinaka anakïxa, jumapi k'achata saraskiri qarwanakxa anakïnitaxa– sasa, wali suma amuyt'ayatayna, maynixa chiqaya sasa, kusampuniwa amuyt'amaxa sasa, iyawa sataynawa, ukhamata payaru qarwanakxa t'aqxapxatayna. Ukhama anakiskapxatayna, ukata niya jayp'üxataynawa, Urtimalaxa lik’i qarwanakasa ant’ata, juk'ata juk'ata, nayrt'awayxatayna. Maynixa q'ipinirakïchi, ukana janiwa uka t'ukha qarwanaka ant'ataxa jank'asa sarkataynati, inawa "!suyt'ita!, !suyt'ita! " sasa, arnaqaskatayna. Intisa niyawa jalantxatayna, Urtimalaxa qarwasawa thakhi sarkamiru chhaqhtawayxatayna. Sinti jaya sarxatayna, ch'amaka arumäxataynawa, ukata uka chikata t’ukha qarwanakasa arumaxa janiwa sartaña munkxataynati, ukhamakiwa uka jak'anakana, ch'usa anaqa utachatjamaru, ikt'awayxatayna.
  • 103. 103Arumirjaxa, laqawa sarantawayatayna, ukata jiskht'asa jiskht'asa saratayna, yaqhipaxa janiwa uñjkataynati, jaqhipaxa suma uñjatayna: – Ää, mä jaqixa jalkamikisa, wali kusa millu, ch'umphi, uqi, janq'u, ch'iyara qarwanaka anakiskänxa, inasa ukächi, wali jayankxiwa, janiwa jikxatkasmati, kawki jayankxpachächï– sataynawa. Ukata ukhamakiwa qhirwaru purisaxa wali llakita jutawayxatayna. Jichhakamawa uka qarwani jaqina ajayupaxa qarwa thaqhaski, siwa. Janiwa ina ipikjama kunampisa khitimpisa yanapäma sataxa yanapäsiñakiti, yanapaña munirjamäpansa, waliwa amuyt'asiña, ¿kunatsa yanapt'aña munpachïstu? ¿Kuna munasasa yanappachïstu? Ukatsa sumawa chuymasa jiskht'asiñasa.
  • 104. 104
  • 105. 105 III Urtimalaxa jaqiru phukhu t'unarasiyatayna Ukhamarakiwa mä uruxa Urtimalaxa sarantaskatayna. Khuysata mä jaqixa khumuntata asnusa ant'ata uñstanitayna, ukata Urtimalampi niya pasjtasiñampïkasa mä juk'a parlt'apxatayna: – ¿Tata kawksa sart'awayäta?– sasawa, Urtimalaxa uka jaqiruxa jiskht'atayna: – Nayaxa markaruwa phukhunaka aljiri saraskthxa– sataynawa. Ukata Urtimalaxa amuyt'ayatayna: – Ukch'ataqinaka khumusktaxa, markanxa janiwa phukhunakataki alaxa utjkiti, antisasa jik'illitatakiwa alaxa wali kusapini, q'ala t'unarawayxma, jichha wayka jik'illitanaka aljaniwayxätaxa– sataynawa. Ukata chiqaya sasa, uka jaqixa ipikjama q'ala phukhunaka t'unarawayxatayna.
  • 106. 106– Tata, ukhamaxa t'unaraña yanapt'awayita– sasa Urtimalampi kunawa t'unaraña yanapt'äsitayna. Ukata jik'illitanaka ch'iphantapxatayna, ukhamawa jik'illitanaka khumxatawayasa, uka jaqixa marka qhathuru, sarantawayxatayna. Urtimalasa ukhama lurayawäsaxa ukhamakirakiwa sarañaptuqiru sarawayxatayna. Uka jaqixa markaru purintataynawa, kawkipiniwa jik'illitanaka apnuqt'asisa, qunt'atayna. Jaqinakaxa phukhunakächiya sasa, phukhunaka alasiri, jikxatapxatayna: – Kuna aka jaqixa luqhïpachawa! ¿Kuna khitiraki jik'illita alätamsti? Nänakaxa machaqa phukhunaka munapxthxa,...– taqisa ukhama sapxatayna. Ukjakiwa uka jaqixa maynina sallqjatapa amuyasitayna, ukata jachaqt'asiniwäsa, wali t'iphutawa jutawayxatayna. Urtimala thaqhiri kuttaniwayxatayna, jichhakamasa uka jaqina jañayupaxa Urtimalaru thaqhaskakiwa, siwa. Janiwa ina jani amuyt'asisaxa kunasa lurjañakïkiti, kimsa amuyt'asisawa kunasa luraña.
  • 107. 107IV Urtimalaxa jaqiru jachayasa kusisiña thaqharakitaynawa Mä jaqiwa thakhina ancha jachaskatayna. – Warmisa, wawasa ¿kamsarakpachïtani? Janipiniya jichhaxa utajaruxa purkxchïti, uñtämawa sarawayxäxa ¿Akaxa nayatakixa kunarakïpacha? Utajaru kamsasaraki puriristhxa, kawksaruraki jichhaxa saräxa– sasa, jik'uni jik'uni jacht'asisaya saraskchïna, utaptuqiru sarirjamaraki janjamaraki, ukhama. Uka chika thakhina mä jaqixa suykatakirakïchi. – ¿Walti aljt'aniwayta?– sasa. – Janiwa asta kuna, mä jaqiwa ukhama «k'allanatakiwa kusaxa» sasa, tukjasiyitu. Janipiniwa, phukhu p’akiratxa, kuna qhillaña chuwatakisa munirjamäpxkiti, inakiwa jik’illitanakxa jacht'asisa willtaniwaytha. Kamsasaraki utajaru purxpachayäxa, janipuniwa waliru puriwaykthti. Uka supaya jaqixa ukhama lurjasiyitu, nayaxa chiqaya sasakiwa phukhu
  • 108. 108p’akthapisa apthxa– sasa. Jaqixa khuyañapiniwa jik'uni jik'uni jachatayna. –¡Ay ampi!, kuna kamisaraki jaqixa,... ¿Ukhama lurasiytamsti? Ukxa jani wali lurtamxa. ¡Chhuy! Karaju jichhärmaxa mä khathankita thuqht'aysna, uka amuyt'ayirisma, jani jachxamti, awira ukampi nayaxa chuymacht'äma– sasa jischi. – ¿Ukata ukaxa walïspati? – Chiqapini walïspapï. – Ukhamacha chiqa walïspa– sasa. – Chiqpachapï, kuna janiwa nayaxa sawkasksmati, yasta mä khathankatakpi thuqht'snaxa– sasa. –Ukata jichhaxa jumaxa ukjata sarasma. Nayaxa akjata suykirismapï, jichhaxa uksäxa sarawayäta, uka khuysäxa muytaniwayäta, uka sirka khuysäxa pasäta, ukata utanakawa uksäxana utji, ukata uka utanirupi arnaqaniwayätaxa: «Jichha arumaxa qullqi silwistri, quri silwistrimpi apayanitani, siw!, ¡Pirutixa sasawa, si!», sasawa säta– sasawa, yatichawayatayna. – Iyawa, awira akjata suykitätapï, sarawayä– sasa satayna.
  • 109. 109– Ukhamaxa sart'amaya, nayaxa akjankkäpï– sasa. Chiqpachapini utaxa uñstakirakchi, ukata: – ¡Qullqi silwistrimpi, quri silwistrimpi ukhama apayanitani siw! Pirutixa ukhama siw!– sasa uka utaniru arnaqaniwaychi: – Khitisa ukhama sï!!– sasa sanchi, ukata: – ¡Pirutiwa sï!– sasa saniwaychi, ukata ukanxa: – Iyaw!!– sasa sanchi, ukjata laqa jutawayxchi. – Jichhaxa art'aniwaythwa, ukata jutawaythwa– sasa, ukana maynixa suykatarakïchi, jichhaxa pay! Karaju jichhaxa wiska, wiskanakawa wakichaña, wiskanaka pustuchasïta, jichhaxa kunxaya thuqhuychiñäni. Khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata thuqhuñänixa, kunanakaya mistunchini ukata khathar! sasa sani, apurapiniwa jumaxa khatharpayäta, asta wali thuqhuntañäni, kunanakaya uñstanchini, asta sïqikiwa thuqhuñänixa, khathar! Jiskani ukjaxa impiñupiniwa jumaxa khatharpayätaxa– sasa yatichawätayna, ukata chiqapiniwa: – Khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata, khathankkata täta asta phuqhapiniwa
  • 110. 110apthaptanxatayna– sï, kunaymanapiniwa: jamach'inaka, warinaka, p'isaqanaka, wisk'achanaka, tarukanaka kunanakapinïchi, kunaymanapiniwa apthaptanxatayna, siwa. Kunanakapinïchixa, asta täta phuqha apthaptanxatayna, asta jupaxa khathar! jischi ukata jupaxa kunkatkama khatharpaychi, chinurpayatayna ... Ukata asta maya kharirpayiri, lik'ikamaki kharirxatayna, ukata chacharunxa täta, chacharunaxa chacharunapini, aychaxa aychapini. Ukana jamach'inakaxa jilt'xchi: – Aka jamach'inaka Tiwularu churasiwaykañäni– sasa jamach'inakxa churawayxapxchi, ukata jichhaxa: – Ukanakasa apt’ata kutt'awayxma, jichhaxa kusisita sarawayxma– sasa khitxarakchi, mayampi aptaniri kutt'anirakikchi, janiwa tuksunkataynati, sakchï. Ukakxaya yatiraksthxa. Kunata jachañasa janiwa inïrikataynati, jani khitisa yanapt'ankistuxa, jiwasaru jachayirisa chijiru purirakispawa. (Contó: Gregorio Ajacopa (Alias: Janq'u Riwuchu), Titiri Prov. Ingavi, 1980, grabación, transcripción y recopilación: FLP).
  • 111. 111 V Urtimalaxa juyra khumuntata asnunaka jaqita anaqatayna Urtimalaxa, nayra pachaxa qamirinakaru wali sallqjirïtayna. Ukhamawa mä uruxa, walja asnunakani, mulanakani arirunakaxa Surät'a markaru sarantaskatayna. Jupanakaxa kimsanitaynawa, ukata suxta asnuta ch'uñu tunqumpi turkiri khumupxatayna. Urtimalaxa khumuntata uywanakasa ant'ata sarirwa uñjatayna. Ukata qarwa thaxa kustalanakaru winaratayna, ukhamarakiwa jupaxa suxta asnuru khumuntawayasa laqa, uka jaqinaka qhiphapa, sarantawätayna.
  • 112. 112Uka nayraqata Surät'a sariri jaqinakaruxa niyawa jikxatatayna, ukhama samart'kïpanxa, Urtimalaxa ukhamarakiwa purintatayna, ukata kawkhanti samart'apxkataynaxa, ukjarurakiwa Urtimalaxa samart'atayna. Uka jayp'u sujsthapixa, uka jaqinakaxa wali kuñtunaka parlt'asipxatayna. Ukana wali qarirata ikiwayxapxatayna. – Arumanthixa, janiri willjtankïpana nayaxa sarxañäthwa, ukhamaxa ikkt'awayxañäni– sasa, samart'apxatayna. Ukata Urtimalaxa niyaki chika arumaxa pasxchi ukjaxa sarantxañataki wali wakiyasxatayna: – Nayaxa sarantkäwa– sasa, uka jaqinaka ikiräwayasa, sarantxatayna. Jupaxa ch'uñu khumunaka khumuntasiwäsa sarantawayxatayna. Thaxa khumunakakwa mayninakatakixa jaytawayxatayna. Ukhamawa Urtimalaxa yaqhatuquru sarawayxatayna. Ukata qhantatixa, mayninakaxa sartapxatayna, janira suma amuyaskasawa sarxarupxatayna, kustalanakaxa niya kikpakïchixaya, ch'amaka ch'amakana uka khumunaka khumuntasiwäsa sarxapxatayna. Surät'a markaruwa purintapxatayna, ukata tunquch’uñumpi turkaniñataki kustalanaka
  • 113. 113jararapxatayna, ukjakiwa jupanakaxa amuyasipxatayna. Thaxa khumunakaki jupanakaxa jararasxapxatayna, janiwa ch'uñu khumunakaxa mayasa utjkxataynati, uka kimsa jilanakaxa wali thithipxatayna, Urtimala katxä sasa, asta qaripxataynawa. Janiwa khitimpisa ina q'asq’asisa parlthapiñakïkiti, wali amuyt'asisawa jani uñt’ata jaqimpi parlaña, ¿kuna munasasa jaqixa jiwasaru jak'achistu? Khitisa janiwa ukhama jikxat'kistaspati. (Contó: Silvestre Ayala (de Prov. Pacajes), grabó: Luisa Apaza Pally, 1987, Transc. y recopilación: FLP).
  • 114. 114
  • 115. 115VI Urtimalaxa mä alakipa jaqiruwa jachayatayna Maya yatirakthpi. Jichhaxa mayampi Urtimalxatarakki kuñtt'awayäma. Mä Urtimalawa utjatayna sipï, wali lisupini ukhama, aka jawira aynachana sarnaqirïtayna. Qamiri jaqinakaruxa apaqasa, t'aqhi janqinakaru apxatiri ukhamïriwa, sipï. Ukata jichhaxa mä jaqiwa wali alakipiri qamirïtayna, sipï. Uka jaqixa mä qhuyaruwa alakipañanaka apt’ata sarirïtayna. Ukata uka thakhina Urtimalaxa jikxatt'atayna. – Jilata, ¿janiti irpawaykitasma? – Janiwa nayaxa jayra jaqinakxa irpnaqirïkthti, nayaxa alakipañampiwa sarnaqastha, ukata wali qullqinïthwa, wali waranqa waranqa qullqinïthxa.
  • 116. 116– Ay! nayaxa t'aqhikïthwa– sasawa, Urtimalaxa uka jaqiru jikxatt'atayna, ukata qamirixa satayna: – Janiwa kuna thakhina chikacht'asiri jaqsa munirïkthti, sapakiwa saraskirïthxa– sasa. – Iyawa, ukhamaxa akxaruna jikist'arakiñäni, sarawayxä– sasawa, sarawayxatayna. Khurichaqana uka qamiri jaqiru suyantatayna, siwa. Mä mulani, wali kust'ata mulani, ukata satayna: – Tata: ¿Kawkirusa saraskta? – Nayaxa alakipirïthwa, jichhaxa akhama qaritawa alakipiri sarasktha. – Ay! sarnaqasaxa ch'ama tuktaxa, antisasa aka mulajampi uywanakamampi turkasiwayxañäni. – Janiwa, nayaxa alakipasiri jichüsthxaya. – Jumanxa aliqa uywakïchixaya, ukatsa jumaxa saraskta jutaskta, ukhamaxaya qariskstaxa, nayana aka mulajaxa qullqi kakachiriwa, jumaxa ch'ina patataki p’aqt'ätaxa, ukata maya qullqi phinart'arapïtamxa– sasa. – Awira, ¿uñjaña muntati?– sasawa satayna.
  • 117. 117– Awira p'aqantma!– sasawa satayna, ukata jichhaxa maya mularu ch'ina patata ch'ink, ch'ink, ch'ink, ch'ink sasawa p'aqantt'atayna, ukhamata chhullx, chhullx, chhullxtasa qullqi mulaxa, kakachatayna. – ¡Chiqasä!, janipiniwa alakipasiñanxa ukhama qullqixa uñxatañäkiti... – Awira, juma p’aqantt'ma– sasa, ukhamawa jichhaxa p’aqantatayna, kipkakiraki qullqi mulaxa kakachatayna. Ukata jichhaxa: – ¡Ya! Ukhamaxa... jichhaxa turkasiwayxañäni, ¿ukata ukaruxa irxatämati, kunjamänicha? – Janï, uka uywanakmampikï, ukampiki turkasiwäñänixa. – Iyawa– sasa. – Akxaruna, jikisirakiñäni, jichhaxa wali qamasxätaxa, jichha amtkitätaxaya– sasa. – Iyawa– sasawa uywanaka qamirixa churawayxatayna, mulanaka khumuntatpacha Urtimalaru anxaräwayxatayna.
  • 118. 118Qamirixa wakiskiri yänakapa uka qullqi kakachiri mularuwa khumt'asiwayxatayna. Ukana sarxchi, saraskchi, saraskchi ukata: – Awira jichhaxa, warmijaru uñacht'ayañataki, qullqi wastata kakacht'äwayä– sasa maya ch'ina patata mularu maya t'al, t'al, t'al sasa liq'intantatayna, ukata maya mulaxa tulx, tulx, tulx, sasakiwa allthaptawayxatayna, janiwa muläkxataynati, siwa. Qamiriruxa q'ala, jani kunani tukjawayxatayna. – Ay! Aka supaya jaqi, ¿kunasa akaxa pasitu?– sasa, ch'akha allitattataki uñxatxatayna. Ukata qamirixa ancha jachatayna, ina jachaki jachatayna, mä jaqiru juk’ata juk’ata qullqi lunthatirina jachapaxa janiwa Urtimalaruxa kamachkataynasa, chiqa mä t’aqhisirina jachapakiwa Urtimalaruxa jachayarakispänxa. Janiwa jaqiruxa jisk'achañäkiti, janirakiwa munachïñäkisa, janiwa kunasa jani chiqjamäkïpanxa mäpita liwxattañäkiti. (Contó: Petronila Huasco, natural de Laja, grabación: María Andrea Quisbert, 1987, transcripción y recopilación: FLP).
  • 119. 119 VII Urtimalaxa tiwularuwa thaqhatayna Mä jaqiwa utjatayna, Urtimala sata, jupaxa, taqichaqana sarnaqasa, ñanqha jaqinakaruwa sallqjirïtayna. Urtimalaxa, tiwulanakana sarnaqatapa, uywanakaru sallqjasa katutapa yatitayna, ukhama jupaxa sallqjaña yatkasasa, Tiwulata juk'ampi sallqjaña yatiqaña amtatayna. Ukata Tiwulanakana utapa thaqhiri saratayna. Urtimalaxa mä jisk'a uywa awatiri yuqallaruwa jikxatatayna, ukata jiskht'atayna: – Jisk'a wawa, mayaya jiskht'asïma: ¿Kawkhankisa Tiwulana utapaxa? Tiwulampiwa jikisiña muntha– sasa, uka uywa awatiri jisk'a yuqallaxa awisataynawa:
  • 120. 120– Tiwulana utapaxa, khä amsta jawira k’uchunkiwa, jichhaxa ukana ikiskpachawa, uruxa ikiskiriwa, arumakiwa saraqaniri, arumakiwa jikisipxasmaxa– sasawa, jisk'a yuqallaxa satayna. Ukata Urtimalaxa satayna: – Jani ukhama samti, chiqpacha sita, kamisasa uruxa ikinixa, arumaki sarnaqanixa– sataynawa. Ukata jisk'a yuqallaxa satayna: – Chiqapuniwa. Uruxa ikiskapuniriwa, arumaxaya lunthatirixa saraqanirïchixa– sasa. Urtimalaxa janiwa suma amuykataynati, jupaxa jayata jutirïtaynawa. – Kamisasa uruxa ikinixa, antisa uñjanipinï ¿Kawkhankisa utapaxa?– sasawa wasitata suma jiskht'atayna: – Khä, amstaru jawirnama makataskakïtawa, uka qullu k'uchu jawiraru puriñkama, ukankiwa– sataynawa. Ukhama uñtayataxa, uka jawirnamawa Urtimalaxa makatawätayna. Uka qarqa amstaru jak'achasaxa, qhurqhurwa amuyatayna, uka qarqa jawira k’uchuxa janiwa laqa makatañjama ukhamäkataynati, wali sayata qarqakätaynawa. Ukata jupaxa qarqa jak'aru makatasawa qhurqhuri aliqata isch'ukitayna. Ukatxa ukhama qhurqhuni qhurqhuni
  • 121. 121ikiraskiri ist'aniwayasinxa ukhamakiwa Urtimalaxa kutiqanxatayna. Ukata Urtimalaxa juk'ampi taqi jaqinakaru jiskhiskakitaynawa: – ¿Kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa?– sasa, jaqinakaxa, kunjamti jisk'a awatiri yuqallaxa jiskataynaxa, kikpakiraki sapxatayna. Ukata Urtimalaxa mä yatiri jaqiruwa jiskht'atayna: – Tata, ¿kunjamatsa Tiwulampixa jikisiristhxa? Tiwulampiwa jikisiña muntha– sasa, yatirixa sataynawa: – Uruxa janiwa jikxatkasmati, arumanakakiwa jikxatasmaxa, mä aruma sarma. Putu punkuparu purisaxa Tiwulasa kikpakiwa waqaqt'asïta. Ukata Tiwulaxa mistuniniwa– sasawa amuyt'ayatayna. Ukata Urtimalaxa waqaqiña yant'atayna. Jupaxa qhuru aruni jaqïtaynawa, janiwa tiwuljama waqaqt'kataynati, ukana uruya arumawa, yatiqañkama, tiwulanakjama waqaqï sasa, wali yanatayna. Ukata yatiqasaxa mä arumawa tiwularu wisitiri saratayna. Purisinxa putu anqäxatwa waqaqitayna. Mä qawqha tiwulanakaxa
  • 122. 122ukäkanakanwa aywinaqaskatayna, laqaq tiwulanaka chhukhthapinïpanxa Urtimalaxa sataynawa: – Tiwula, jumampi sarnaqaña munasawa arumata juttha– sasa. Tiwulaxa, tiwulanakana jilïripaxa, utaparuwa irpantatayna. Ukanxa Urtimalaxa satayna: – Mä amtampiwa juttha, taqiwjanwa jumatxa parlapxitu, kunjamatsa uwijanakaru iyawa sayakta, uka yatichayasiña muntha, nayaxa jumjamäñaraki munthxa. Nayaxa jumjama sallqjirirakïthwa, ukata ukaxa jaqitakikiwa, jaqiruxa kunjamatsa iyawa sayakipunthwa. Nayaxa iwijaru sallqjä sasa yanthxa, uka pachaxa janiwa sallqjaña yatxkthti. Jumanakaxa wali kusapuni iwija chhukht'ayanipxtaxä, ukhama yatiqaña munthxa– sataynawa. Ukata Tiwulaxa, chuymapana amuyt'atayna: «Nayaxa jupata jaqiru sallqjaña yatiqarakiristha ukasti» sasa, uka satayna: – Jinchu chiqapa jinchunïsmaxa, ukhamaraki jach'a wich'inkhani ukhamäsmaxa, ratukiwa iwija chhukht'ayanismaxa, janiwa kuna ch'amsa tukkasmati. Juma nänakjama tukuñmatakixa wali ch'amäspawa. Kunjamsa nänakaxa lurapxthxa uka uñjaña munstaxa, nänakampi chika sarnaqxañamawa– satayanawa. Urtimalaxa uka ist'asinxa wali kusisitayna, jupaxa ukarupiniwa saraskatayna, ukata satayna:
  • 123. 123– Nayaxa jumanakampi sarnaqañpini munthxa– sataynawa, tiwulanakasa Urtimalaru uñkatasaxa wali kusisipxatayna. Mä thuqhuña wakiyaña amtapxatayna. Ukanxa Urtimalaruxa uwija lip'ichimpiwa, iwijasa kikpaki isthapiyapxatayna. Jach'a iwijaru uñtatawa wich'inkhasa ayxarusita thuqhuyapxatayna, wali kupiru ch'iqaru muyt’atayna, thuqhusaxa p’iqsa muytayasitaynawa. Ukhama thuqhkasinxa tiwulanakaxa uksata aksata anatasipxatayna, mä iwijarjamawa anatapxatayna. Mayni Tiwulaxa kunkata thuqhkatasinxa kunkata wayllunk'usitayna, maynixa qhiphäxata thuqhkatasinxa jinchu t'uruqaña yanarakitayna. Urtimalaxa samaqkiriwa qarjtxata liwinaqtxatayna. Mayni jani kunsa yatiyata Tiwulaxa Urtimalaru chiqpacha t'urt'añatakiwa kunkata thuqhkatxatayna. Urtimalaxa jank'akiwa kampanilla apsusisa chilinktayatayna, tiwulanakaxa laqawa wararisisa chhukhsuwayxatayna. Tiwulana utapaxa ch'usakïxataynawa, Urtimala sapakiwa ukankxatayna… Yaqhana qamasapa yatiqañasa walïkiti, jaqina sarnaqatapa yatxapayañasa kusäkiti, kuna yatiqañasa ch'amawa, janiwa inapiniki mayjäktanti, ukata jiwaspachäñawa nayraqataxa waranqa.
  • 124. 124
  • 125. 125 VIII Urtimalaxa patrunana khuchhipa aljarxatayna Amxasiri, ukhamarusa Qilqt’iriraki : Cristobal Condoreno Unanchiri: Awicha Brigida Tarqui Aka jawarixa, jachaña urunakata ukhamaraki laru k’ajaraña urunakata amtasiña uñanchayi. Sawkasiña pachanakata amtaskasina arxayt’anipxäma. Ukhamawa mä jaqixa taqi kunaru tukt’iri utjatayna, sipï, jaqinakaru kusisiyiri ukhamaraki uka ñanqhachiri jaqinakaru jachayarakiri ukhamätaynawa. Uka uruxa wali thayätaynawa, sipï. Uka uruxa aylluna jakirinakatakixa intixa jalsuskataynawa, sipï, ukhamarusa asinta utanixa urt’a phaxsi uñjasaxa wali larusitayña. Janiwa patrunaxa amuyaskataynati, ina luqhiki larusitayna, phaxsixa jalanttuqiruwa chhaqhantaskatayna.
  • 126. 126Ukana thakhnama sarkasina, tata Urtimalaxa tata Antuñumpi mä qullu patana jikist’apxatayna. Ukjana jaqi qamañawa utjatayna. Ukana parlthapipxatayna. – ¿Tata Antuñu kunsa qhamiyaskta? –Tata Piruti, mulljistawa… Ay! patrunana phuchapawa sintipuni chuyma kusisiyitu. Ay! chuyma manqhajarusa uywasxakiristha. – Waliki, nayawa uka patrunaru kust’ayaskäxa, jumaxa akjata sumpuni qhamiyanitäta. Tata Antuñuxa wali k’uchiwa Urtimalaru, lakapasa ukch’a kharkatatjama ukhama, uñch’ukiskatayna. Asinta utaxa mä jisk’a quntunkataynawa. Ukhamarusa uka Asanqiri juqhusa wali ch’uxñawa qhananitayna. Tata Urtimalaxa niyawa asinta utaru q’ipisitupani, khuchhi awatiriru uñtasita, purt’askatayna. Patrunaxa khuchhinaka awatiñpataki anxarayatayna. Ukhamawa Urtimalaxa, ancha awkiru tukuta, ayqusisa, qimillanaka khuchhiru maq’ayiri anakiskatayna. Niya chika urüxataynawa. Ukatawa mä wirajuchanaka alirixa Urtimalaru jikxatasa parlxayatayna.
  • 127. 127– Tata, uka wiraxuchanakmaya aljawayxita… – Iyawa, ukata nayaxa wich’inkhitanakapa imasiñataki kharirt’asiwayxäwa, wali munata wiraxuchanakächixay! – Ya– sasa. Ukhamawa tata Urtimalaxakhuchhi aljantasaxa, khuchhi alakipa sarxïpana, uka kharirata wich’inkhanaka juqhuru junuratayna, ukhama chillarawayasaxa mäkirakiwa patrunaru yatiyiri laqa t’ijutayna. – Patruna khuchhinakamawa juqhuru chhaqharawayxi, patruna khuchhinakawa juqhuru chhukhuntawayxi!... – ¿Que dice? ¿Cómo? ¡Vamos rápido! Ukatxa mäkirakiwa patrunampi Urtimalampixa Asanqiri juqhuru chhukhupxatayna. Ukatxa juqhuwjitaru Patruna irpxatt’asawa Urtimalaxa k’arxayaskatayna. – Patruna, ukjata suyt’ma… Nayawa uka khhuchhinakxa wich’inkatkama wayuräxa… – ¡Apúrate! ¡Jálale por las colas!… –Todas se han roto…
  • 128. 128– ¡Ya! hijo… Anda a casa y traes pala y pico, las dos pero apúrate! Ukhamawa urtimalaxa laqapuniwa Patrunana utapa t’ijuskatayna, Patrunana utaparu purisinxa patrunana warmiparu yatiyatayna. – Patrunaxa: phuchhajampiru warmijampiru churt’anirapita, situwa, sataynawa. – ¡Oh! ¡Oh! ¡No! ¡Cómo pues! Ukhama sataynawa. Utata anqaru warminaka irpsunisa Patrunaru arnaqatayna… – A las dos ¿No ve? Patrón… – ¡Sí! rápido ¡Apúrate! –Ukhama, ukaxaya, panpachaniru saskapinchixaya– sasa, jank’akiya utaru warminaka wayuntawätayna. Ukhama sasawa, warminakaru irpantasa churt’atayna… Patrunaxa inapini suyjasaxa, wal puni phiñasitayna, Urtimalaxa chhaqhatäxïpanxa, laqawa uraru jalawayatayna, Urtimalaruxa warmiparu lurjaskiri katuratayna.
  • 129. 129Patrunaxa katxasinxa, riyatanakampiwa ñach’antatayna, ukata ch’iphantataynawa, mä quqaruwa q’ipjama, phichhkatañataki, warkkatatayna. Ukata patrunaxa warmipampi phuchhapampi nina phañanaka aptiri sarkañkamaxa. Tata Antuñuxa, qhamiykasa qhamiykasaxa, Urtimala chaqhatäxipana, ukäka saratayna, ukata tata Pirutiru uñjatayna. –Tata Urtimala: ¿Kunatsa ukham ñach’katapxma? – ¡Ay! tata Antuñu… Patrunawa akhama ñach’katitu, phuchhajampi kasarasma, situwa… Nayaxa janiwa kasarasiña munkthti, ukata akhama warkkatitu… Jumacha Patrunana phuchhapampi kasarasiña munaskasma… – ¡Kuna janixa! Nayaxa phuchhapa wali munaskthxa, ukhamaxa nayaxa laqa jararäma, ukata nayaruwa mäki warkkatxitäta… Ukama sasawa laqa jararatayna, ukamawa jupalanti Tiwularu ñach’antatayna, ukatxa warkkatawayxatayna. Wali k’uchipuniwa tata Antuñuxa Patrunana jutañapa suyantatayna.
  • 130. 130Urtimala iskapxatatxa, Patrunaxa jawq’aña chikutipasa qiwt’atawa purintatayna. Ukata tata Antuñurukiwa uñjxatayna. – ¡Kunarusa tukuskma, kikpaki jiwayaskämaxa! Tiwulaxa Patruna chikutini purinïpanxa, chuyma manqhapana, satayna: “mä qawqha jawq’ant’akitpana, ukata mayaki iyawa sisxäxa”, ukhama amuyasaxa Tiwulaxa mä qawqha jawq’anta amukiwa katuqasitayna. Mayampi jawq’antchi, mayampi jisktchi, kutini kutini, ukata Antuñuxa arsxatayna. – Phuchamampi kasarasxäwa, phuchhamampi kasarasiskakpuniwa… –¡Jä! ¡kamsta! Juk’ampi jawq’jatayna, anchpuni Antuñuru jawq’jxatayna, jawq’a jawq’a kutini kutini, ukata Antuñuxa qamaqiru tukt’awayxatayna… – ¡Waq! waq! waq! waq!… Ukat patrunaxa ukhamakiwa uka jakapachjata pampa anuru jaranukxatayna. Ukhamawa uka uruxa mäkipawayxatayna… intisa jalantawayxatayna.
  • 131. 131Patrunaxa ukhamakiwa sayaqawayxatayna… wali muspata, nayrapsa jalstarirjama, jiwäñcha wixchiliskiri qamaqi uñtata. Ukhamawa tata Urtimalaxa patrunaru sawkasitayna, uka pachaxa qamaqixa jaqiruwa tukxirïtayna, ukata awichanakaxa ukhama kuñtunaka ist’asinxa ukaxa «jawaripï», sasakiwa sapxiri. Urtimalaxa janiwa qamaqiru tuktkiti, jani sasinxa Tiwulawa jaqiru tuku.
  • 132. 132
  • 133. 133 IX Urtimala: Ukata mä kuñtunxa akhama sarakiwa Nayaxa Urtimalana kuñtupa kuñtt'arakïma. Naruxa akhama kuñtapxarakitu. Mä jaqiwa Urtimala sata utjatayna, qamiri jaqinakaru wali jachayirïtayna. Ukxa wali qamiri nayra patrunanakaruwa, ukhamawa jachayirïtayna. Janiwa jani kunani t'aqhi jaqinakaruxa jachayirïkataynati, jachaychisa ukhamaraki kusisiyiri, siwa. Mä uruxa, mä mich’a, jaqiru ch’ama ch’irwiri patrunana ukaruwa purïtayna, ukana irnaqirithwa katuqayasitayna.
  • 134. 134– Jumaxa khuchhi awatirïyätawa– sasawa patrunaxa pataka pä tunkani khuchhi, awatiñpataki, anxarayatayna. Ukata ukhamawa awatkatayna awatkatayna, ukata mä uruxa khuchhi juqhuru awatiri anxarasiwayasa saratayna. Ukaruwa mä khuchhi mañasuxa jikxatt'atayna. – Khuchhima aljarawayxita– sasa. – Kuna janisti ¡Yastasay! Ukata wich'inkhanaka mururasiwayxäwa– sasa. – Mururasiwayxmaya– sasa uka khuchhi mañasuxa q'ala khuchhinakxa alasiwayxatayna. Urtimalaxa, q'ala aljarawäñataki khuchhi wich'inkhaki kharirawayxatayna. Ukata mä jach'a juqhuwa utjatayna. Uka juqhuxa jani sayt'kaya, sayt'ataxa yasta q'ala ñiq'irjama supuntañätaynawa, Urtimalaxa uka juqhuruwa pataka pä tunkani wich'inkhanakxa junurxatayna. Ukata patruna uka jalatayna, wali qaritapiniwa: – Ja!, ja!, ja!... Patruna, patruna, mayawa, mayawa, mayawa...– sasa samaqisawa puritayna.
  • 135. 135– Kunasa! ¿Kuna sistasa? – Khuchhiw!... Khuchhiwa q'ala juqhuru mantawayxi, sinijaruwa chhaqharawayxi. – Kawkhim!...– sasa sustuki patrunaxa uñjiri t'ijsuwayatayna, khuchhi awatirixa qhiphapata ukhama chhukhupxatayna. Ukata juqhuru purisaxa: – Akaxay! Awira wich'inkhata qatatsü sasa jiyt'ä– sasa, jiyt’chi, ukata wich’inkhakiwa t’aqstanxatayna. – Ay! chiqasä, wich'inkhaxa t'aqaqtanxisä. – Ukjpachapiniwa chhaqhantawayxi, wich'inkhanaka jakht'askakma, taqpacha khuchhipiniwa mantawayxi– sasa. – Chiqasä– sasa patrunaxa amukiwa musparxatayna. Ukjaxa Urtimalaxa, chuyma manqhapana larusiskataynawa. Jupawa ukjaxa khuchhi aljarasa wich'inkhanaka juqhuru junuraskatayna. Ukata patrunampi, jani kuna awatiña utjxïpana, alisiyasxatayna. Yaqha juchani patrunana ukaru sararakikitaynawa, ukana ukhamarakiki luratayna. Ukata yaqha, jaqiru
  • 136. 136ch’ama ch’irwiri patrunana uka sararakkitaynawa, ukana patrunaru warmipampacha phuchhapamppacha aparxatayna. Mich'a qamirixa kunjamtsa apt'akipuniwa. (Contó: Doña Alicia de la localidad de Río Abajo, grabación: Rosario Navarro Chávez, transcripción y recopilación: FLP).
  • 137. 137 Félix Layme Pairumani Doctor Honoris Causa, UCB/2005 Premio Mundial: Hiroshima Foundation for peace and culture, Stockolm, January 1998. “Por su labor en pro de la equidad lingüística, rescate de la lengua aymara, por sus esfuerzos pioneros para transformar los postulados del plurilingüísmo en una realidad cotidiana y por apoyar a la conservación de su legado cultural”. – Catedrático de Lengua y Cultura Aymara de la Universidad Católica Boliviana (1984 al presente). – Ex-Docente de la Lengua Aymara de la UMSA, La Paz, 1983 – 1988. – Investigador del Instituto Nacional de Estudios Lingüísticos (INEL) del entonces IBC, 1983 -1989. – Fundador y Director del Suplemento Trilingüe "Kimsa Pacha" del periódico "La Prensa". – Encargado del suplemento de lenguas indígenas “Jayma” en el Matutino Católico "Presencia", (2000- 2001). – Técnico del Proyecto de Educación Intercultural y Bilingüe (EIB) Convenio MEC–UNICEF, 1989-1992. Autor de más de una treintena de libros en lengua aymara y castellano, entre ellos de literatura e instrumentos lingüísticos, publicados por el Ministerio de Educación y el Unicef. Asistió a varios eventos internacionales: Estocolmo–Suecia (1998). Berlín–Alemania (1992). Amsterdam – Holanda (1988). París – Francia (1984). Profesor: Egresado de Warisata 1971. Secundaria en Colegio Nacional “Gualberto Villarroel” y Tiwanaku. Formación autodidacta. Nacido en 1949, en Titïri del cantón Jesús de Machaca, Provincia Ingavi–La Paz. www.aymara.ucb.edu.bo flpjayma@yahoo.com
  • 138. 138
  • 139. 139