SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 86
Descargar para leer sin conexión
2009
Este libro fue producido con el apoyo de: Banco Mundial, en el marco del Segundo
Proyecto de Educacion Básica, y Unicef, en el marco del Programa: Políticas Públicas
a favor de los Derechos de la Niñez y las Mujeres-Derecho a la educación inclusiva.
Erika Rodríguez
Idelfonso Bugamá
Edison Becheche
Luceli Bugamá
Pedro Flaco
Romel Guainora
Mariluz Chami
Onel Sabúgara
Teofilo Bedoya
Francisco Lano
Wilfrido Dogiramá
Maikol Tócamo
Nicholl Bedoya
Anibal Ramos
Ernesto Bugamá
Yaseli Becheche
Hedilberto Bedoya
Marco Antonio Ají
Yanixa Bacheche
Arnaldo Bedoya
Mónica Michelle Bedoya
Betzaida Ají
Elibeth Guainora
Yira Cabrera B.
Isilda Becheche
Silfrido Ají
Reino Rosales
Deocrecia Bedoya
Aleida Caisamo
Esteban Berrugate
Harol Souza Bedoya
Isac Rosales
Adelaida Garabato
Victor Sabugara
Andrés Tócamo
Abrahan Rosales
Alex Sarco
Roberto Bedoya
Luis Fernando Guainora
Jorge Ramos
Milton Ramos
Luis Quintero
Ricardo Roja
Lincio Bedoya
Yelsin Dogiramá
Marieliza Cáisamo
Agustín Bedoya
Florencio Tócamo
Orlando Bedoya
Fidel Cáisamo
Yarisel Sabúgara
Reinaldo Bugamá
Weslin Bugamá
Warrãrã zakẽrã Korozal Purudebema ẽbẽrã Druade ãbaa jʌrepedada
KĩRANEBADI KAREA
Ãbaa jΛvΛpepeda dyi bΛda ẽbẽrã bedeade: Arnulfo Barrigón mabe Pedro Marmolejo
Dyi nebΛrΛ bΛ kãpũriã bedeade oda: Aristeides Turpana
Dyi jipa, ãbaa bΛradrΛ biyaa kareba bedea obida: Ana Montalván
Krĩcha jipa jaradiada mareã biya neobida: Gloria Bejarano
Krĩcha jipa jaradiada mareã, biya Λtaa ededikarea oda: Margarita Gonzales Londoño
Biya opeda dyi dadyi abarika udyabibari: Salomón Vergara mabe Germán López
Biyaa opeda dyi pãrana: Salomón Vergara
Fũdasĩõ Kasa Tayerba osida, eda Segũdo Proyeto Edukasĩõ Basikade
Palabra y creación
En las historias, leyendas y tradiciones se guarda el alma de los pueblos: la palabra es el principio de la creación.
Los cuentos recogidos en estos libros, rescatados de la memoria de los Pueblos Ngäbe, Emberá y Wounaan, han sido
tejidos con la narración de los ancianos, guardianes de la tradición, y el juego creativo de los niños y niñas, quienes los
recrearon con sus ilustraciones para contarlos al mundo.
El programa de Educación Intercultural Bilingüe de Panamá aborda su labor desde las relaciones de origen y cono-
cimiento, en una experiencia significativa de identidad y comunicación.
Estos libros de cuentos bilingües forman parte de un sistema de construcción pedagógica creativa que integra palabra,
juego, historias, imágenes y juguetes, como propuesta de base para la educación de los niños y niñas que asisten a
Los Centros de Educación Inicial de los territorios indígenas.
Esta construcción, que apenas inicia, es un reto colectivo hacia un sistema de educación inclusivo intercultural, que
compromete a comunidades, gobernantes locales, autoridades indígenas, educadores/as y padres de Familia.
Destacamos el proceso participativo de la elaboración de estos libros; el compromiso de instituciones, autoridades in-
dígenas, técnicos de EIB, diseñadores, artistas, talleristas, escritores y, en especial, la irremplazable frescura estética
de los niños y niñas que dieron forma y color a las historias de sus ancestros, sus historias.
Grupo pedagógico CASA TALLER
Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - MEDUCA
8
aarã basimanaã ẽbẽrãda Bosãĩ abadada,
idyira, ẽbẽrã biabasida, zokabΛdade wãyã
wãbadyida, dyi jarabΛdama. Tosidada
diamasi unubamareã.
9
Diamasi dewãrãrãba ununakabasida,
ababe idyiabΛrΛ unubadyida, maΛba tΛmΛ
wãbadyida, tΛmΛ pΛrrΛabadyida drua
minĩchia beade: druabida, dojanebida,
maΛba idyira nevayaa neẽãbasida.
Isabe wãbadyida zokabΛdadera, mabe
isabe neotabadyida, mawã panΛne
dyõbukasidada.
10
11
12
Isabe wãbadyida sokabΛdadera idyiabΛrΛ
naarã kavabadyida samabΛrΛ dyi kĩrũrãrã
nΛmΛda, mabe idyaba jarabadyida
samarẽbΛrΛ, chabea, miasubea, ugubea
maΛba idyia bΛrΛ juma kavabasida.
Dyi kĩrũrã kãĩdrua nΛmΛmisa idyiabΛrΛ mawã
akΛbabadyida.
13
MaΛne Ãkõrẽba jarasida Bosãĩ: warra
bΛabΛrΛ dyabarãrã, nebia erobeara bio
akΛbaida mawãrã diamasi devarãrãba
animara beara drΛadaẽda, ẽbẽrãrãsida
bΛa juma akΛbaida, neba nΛmΛsida jaraida.
Wabema animarã beara ẽbẽrãrãba
nekadyirua odida panΛbẽrã.
14
15
16
Idyi ãyã wãbΛrΛdera, kerada pãbadyida,
kiparasida idyi kakuade, idyaba kidatrΛde,
maΛba idyira diamasi adyiderrea nΛme
badyida.
MaΛba idyia ãsara unukabasida
diamasibΛrΛ unubadyida, nibabadyida.
17
18
Evari aba diamasi, unukuasida nebiabeada:
nejoda, animarãda, neda, paratada, uruga
tabeada; maΛne aba jidasida dyi bariba
kavaẽne. Mawãna karea nedrΛa kobesida
dyãrãneda, mawãmina idyi biara eterredrΛ
drΛa kobesida.
MaΛda Ãkõreba kava sida idyira nedrΛa bΛda
dyãrãneda, dyi bãrĩrãba kavadaẽne.
19
MaΛne, Ãkõrẽba jarasida: Bosãĩ bΛra
idideba Λtaa animarã babeida, Bosãĩ
babeida mΛ bedea ĩjãẽbapeda, bΛ kera
kakuade pãbΛrΛdera Λsia kadyirua beida
ẽbẽrãrãba kavada mareã bΛ wãza.
20
21
aarã basimanaã begida vaibΛabΛda, dozake
orrokava, babadyida. MawãbΛde begi baido
dobΛde imamarã jũẽpeda jarasida: dadyira dyi bia
badida mabe abarika panenida, mΛã ĩbidabΛda
mΛme bamareã ãbaa. MaΛne begiba panosida:
mΛmaã biabΛda dadyira ãbaa pananida bΛda.
Nama dadyi dera odida, jΛrΛsidada drΛa
biada mabe ΛtΛbΛda: aranãΛda dera biya odida,
biya borokokoa, mawarã jedeko biada jΛãnida.
AramaΛda de juwa odikãrẽã.
22
Evãri aba jΛwa odikarea bΛatudida panΛda: bakuru
drasoada, ebada, kedoada, pikiwada, jΛni karea;
mawãna karea dera jΛwa okopanesidada.
Dera borokokoa okobesida, ebaba põkobesida dejãrã:
dume bakuruda, itarrada, tΛbΛda kãĩ karea, mabe
zokoda baido juei karea.
23
Imamaba de okobeda karea dãrã obudabẽrã begia
jarasida: ¡dyibia! mΛrã waĩda meã ne jΛrΛde, nekodi
neẽã panΛbẽrã.
Begiba panosida: maiteara biabΛda ¡dyibia! mΛda digida
beida.
Kevara imamarã jũẽsida meãΛba, maΛne enesida
kevarã, begi beadada.
MaΛne begira dauperabesida maΛ unupeda, mabe idyia
krĩchasida naΛba mΛrã koida. Sopua besida aramaΛda
begiba, idyaba, jarasida imamaã: ¡idyibia! jãbe mΛda
wãĩda nejΛrΛde. MΛrã meã wãĩda.
24
BaribΛrΛ begira meã nejΛrΛde wãsida dyi de arrokava
jΛrΛnibade wãsida, samarẽ bΛrΛ wãĩ karea, imama
kΛrΛgabei karea mabe bia nibai karea idyi wãĩma, idyi
piraima.
MaẽbebΛrΛ imamaba kavaẽ besida samaã wanada
begira.
Imamaba ẽpẽsida, ẽpẽsida, ẽpẽsida, begi beai karea,
poya jidaẽbasida begira, meã pirakava bΛbẽrã idyaba niba
kava bΛbẽrã.
25
vari aba dyi unusidada bΛgΛrΛ wẽrãda, chãpachida,
mabe bokorrosida. MaΛ evaridedara ãdyira juma
ẽbẽrã basida. BΛgΛrΛra chãpachime dyi bia
basidada abarikãrãbẽrã, biya juma neosidada ne
oregeade wani karea.
Ãdyi kakuara biyaa pãsidada, bΛgΛrΛra pãima jarra,
jarra, pãsida; chãpachira pãpãrã pãsida, maΛne
devarabema ũrĩ badaba jĩjĩjĩã pãsida. Ãdyi dyiora
juma jΛsidada, kΛwΛrΛ kerada, maniãda, netada,
kõchitada, wada, mabe ãdiasida. Biyaa dyiosidada
ne oregeade wani karea. BaribΛrΛ, maΛ ne oregeara
naΛ ẽjũane ẽbasida, maũrã Λtare basida.
Bokorrora ãdyime dyi bia ẽ basida, maΛbẽrã
bΛgΛrΛra chãpicheme bedea audapeda mabe dyi
jarasidada, wãnida ne oregeadaa; chãpachiba
kĩrãne babisida bΛgΛrΛa bΛ jΛkarara edeida.
MΛãbida mΛ ẽrã edeibẽrã.
26
Ãdyira ẽbẽrã badabẽrã bΛgΛrΛba jarasida,
Chãpachia: Λtare jũeni kãrẽãrã ĩbana badida panΛda,
wãbari juẽni karea, idyiaba mΛ edemareã. BiabΛda
panosida chãpachiba. MaΛbẽrã biyaa juma osidada,
tΛmΛ Λtare wãnida panΛbẽrã. MaΛne chãpasiba
jarasida bΛgΛrΛa, mΛ ẽne eda wãĩda; mΛ ekarrade
atau edeibẽrã mabe chãpachira ĩbanabasida.
Ara maΛ kavaẽne bokorrora eda jĩdrΛbodosida mirũ.
Wãbari, wãbari, wãbari ninane jũene wãsidada Λtare;
jama bada karea wãyã ẽbẽrã basidada mabe
bokorrosida jama odyade wãsida. Jũẽsidada de
waibΛa kobΛde ne oregea dotabΛ maã. Ẽbẽrã zokãrã
baira tabasida ne oregea donΛmΛda, trΛãdrua nΛmΛda
mabe ãdyira ne oregeade eda wãsidada, biyaa
wãsidada, bairasidada, itua dosidada, unu wãsidada
dyividi ẽbẽrã biada, mabe waibΛa nekosidada.
28
Ne oregea donΛmΛda nurẽma jũẽsida mabe ãsãbodode
diapeda bΛgΛrΛra chãpachime waya dyi unusidada mabe
bedea aba bΛsidada, waya dudaa zedi karea, ne oregea
jonabẽrã.
MΛne bokorrora wadi Λtare basida idyi ΛrΛmabΛrΛbara
ẽbẽrã ne ẽ basida. MaΛbẽrã krĩchasida jãbe mΛrã,
bokorro baida, jĩdrΛsida maΛ dedeba ẽjũanaa, baide
zesida, kΛrrΛda bΛasida, iteare baide zezida.
MaΛbẽrã mawã jarabadada bokorrora jĩdrΛ barida,
ãdau pepedea bΛda, ite droma bΛda mabe kẽbΛsida
pepedeabesida, puabaide zedaba.
28
aΛ warra zakera dyi barĩrã neãã vari wãsida
devaraΛ ẽbẽrãba dapũẽbΛsidada jΛmaraba tobΛrΛ
ununapedadabẽrã, ãdyideara kĩrãka eda akΛsidada,
kĩrĩã akΛsidada, bioo kΛãga dapũẽsidada.
Wadi kaibe kirudeeda wẽrãba kĩrã awara unu
wãsidada, warrara isabe varibΛrΛda, isabe bedeabΛrΛda,
isabe Λta wãbΛrΛda, isabe iduba nibade wãbΛrΛda.
MaΛbẽrãbΛrΛ ababe idyidrΛ kĩrã awara tobΛsidada,
krĩcha kavaa zesida, maΛba jumaraba bioo akΛ
panebadyidada, mawãbΛ mina wẽrãrãba
kavasidada, wãwã zakera juba dokĩrĩãẽbΛda,
pada oda kokĩrĩãẽbΛda.
Warrara wari wãsida jumara kãyãarã idyidrΛ awara
basida, isabe warisida, dyi kakuara biya douwa
kiruka basida, kakua kapipia basida neoi
karea.
29
Meã wãĩ kareabida kakua bĩe kobakabasida, kakua
puara adua basida, nevayaara aduabasida.
Kũdrabada karea idyira kaida kavai karea idyiduba
idyi krĩchadeba ividibadyida mΛra ¿kaida jãwã bΛda?
samaΛba zebΛrΛda, ¿mΛ dyibarĩrãrã kãĩrãda?.
Dyi daupẽpanua ividibΛrΛde dyi papara ¿sãwãbΛrΛ
beusida? ãdyia panobadyidada: bΛ papara je waibΛa
kadyirua minichia bΛba beasida, juma kobadyida idyi kaita
wanumΛra, amene droma kẽbΛde babarida.
BaribΛrΛ bΛ zezara ununaka basida. MaΛbẽrã jĩrũ potora
kĩrũsida, sopua besida, idyi sode chupea krĩchasida, dyi
papa beada kĩrãka mΛa maΛ animarãrã beaida.
Dyi ẽbẽrãrã jarabesida mΛa jãΛ animarã kadyiruara mΛa
beaida, ẽbẽrã juma kobΛra, maΛ animarã amenene kaita
pΛrrΛakedea juma kobΛra beaida.
30
Mawã jarabesida: amene ẽsadra narida kowanumΛda
unusidara, jera beasida. Amenene jũẽbΛrΛde mojouda
osida, maΛ ΛrΛ wãsida chiru jĩgua zaa ava dogosida,
mawã bΛrΛde baidora ΛtΛ jĩzua simanada, ΛtΛ jũẽsida,
jiratasida je itede.
Baide wãsida je itedebΛrΛ, pãĩsosoa minichia nΛmΛne
dauperaida basida, baidora eda vea nΛmasida dozake
kĩrãka, unune wãsida animarã kĩrã tãtoa kedeada
bagara kĩrãka, kuriva, begida, idyaba ẽbẽrãda eda
zokãrã, panΛda unune wãsida je biteda.
31
MaebebΛrΛ tΛgaa dogosida, tΛga dogosida,
kavaẽne Λtaa akΛbΛrde unusida waibΛa kara
jirabΛda, pΛkadrΛ jirabΛda, pΛkadrΛ jirabΛda maΛrΛ
je sodrΛ mawã jirabasida. Chaba dyi sode bio vaepeda
drΛsida, so ẽsadra parava numΛsida, dumeda bΛsida,
dyi sora tΛtasida, juma vaba tãũbesida, dyi vadrΛ
dobadyida; tΛbΛra koasida nekoi karea.
32
Amene ẽsadra Λtaa nari kouwa nΛmΛda unusidada, jera
beadΛasida, je ãpurruara uria okuapeda aba, aba davaa
odya kuabisida, waya digidaa jẽda peenesida waa
bemarã, ẽbẽrã so droma barabΛ kĩrãka.
33
adyi ãkõrẽba egoroda osida, baribΛrΛ neneẽbasida,
ababe, iduba ẽbẽrãdrΛ basida. Chiruada neẽbasida,
bakurusida, animarãsida, dosida, baidosida, neẽbasida.
Egoro avabΛrΛ kerasida, baribbΛrΛ idyira maΛba obichia
babadyida.
Mawãbẽrã ãkõrẽba krĩchasida, bioo waibΛa, baidoda
neẽbẽrã naΛ ẽjũãne egoro avara bĩẽbΛda.
Mawã krĩchapeda, jãba waibΛa tui kĩrãka, ãkõrẽba
bakuru kakua ũbea osida, dyi ẽbẽrãda: dyi karra
ẽsadrabema waibΛara bΛda dyizeza basida, kaibeara
panΛda dyi papada dyi warrrada besida.
34
MaΛbẽrã maΛ bakuru waibaΛa nΛmΛ tudi karea ãbaa dyi
jΛresida trΛkuasida ẽbẽrãrãda juma naΛ ẽjãũne bemada.
Idyi krĩcha biara baidoda okĩrĩãbasida ẽbẽrã itea.
MaΛ evaridedara jumarãda ẽbẽrãda beasida baribΛrΛ,
jΛwa odira evari drasoa zarea zesida bakuru tudira.
Ãbaa jΛresida dyi ẽbẽrã bibarabea ava: biara
trΛbΛgabeada, ĩyãba drasoarabeada, dyi biara
neobadabeada. Ara ãdyi tãina jũeze nΛmesida: sorreda,
ĩbisuda, bagarada, kẽwãrãda, bΛrisoda, nejΛbΛda,
kuriwada, dãdãda, juma yarrebeada mabe bΛdΛ
kedeasida.
35
MaΛne Ãkõrẽba jaradiasida bakuru ẽsadra nΛmΛdrΛ
tudidada, maΛ kaita jũekua bΛdade jumarãda akΛ
akΛdrΛ duanesidada, dyi maΛ bakurura waibΛaa
badabẽrã jeedea badabẽrã ababe idyidrΛ biyaa ΛtΛΛ
nΛmasi manada, maΛ bakurude eda ũrĩ badyidada
do jĩgua kĩrãka. Bakurura tuta wãsidada maΛdrΛ
poa aba dãrãsida manada.
MaΛne wãrãda sorreba baridogosi manada, zagara
tukavabΛbẽrã; tu ogaeda, tu ogaeda, tu ogaeda
kobesi
36
manada; mawãna karea bagaraba, bagara are
kẽwãrãba, kẽwãare nejΛbΛbΛba, kurivaba, dãdãba,
ĩbisuba. Juma dyi eda nΛmanara bakurura tusida
manada.
MaΛrã ẽbẽrãrãba ãsa bakurura tutabadyida manada.
Diamasi bemarãba bosãi, imama, begi, damaba
tubadyida manada diamasi waa bema sẽ kãĩbea
misa.
37
Nurema juma senaẽrã ãkõrẽba bioo akΛbesi
manada, sãwã miã dyuburi sẽẽ zagara tubeada.
Mawã unupeda sorre kaita wãpeda jarasi manada:
warra dadyi sorre baidrΛ jãwã zagara tukavabΛda,
mawã jarabΛrΛde sorrera biadrΛ ĩbana basimanada;
kare kedea, bagara kedea,ĩbusu kedea, juma
38
ĩbana babikuasi manada; yarre, kuriva, imama,
mabe chidimasida; juma animarã bakuasi manada.
Mawã jarabadada naΛ ẽjũãne animãrã kedeara
bekuasida, maΛra dadyi ãkõrẽ jΛwa basimanada.
39
2009
Este libro fue producido con el apoyo de: Banco Mundial, en el marco del Segundo
Proyecto de Educacion Básica, y Unicef, en el marco del Programa: Políticas Públicas
a favor de los Derechos de la Niñez y las Mujeres-Derecho a la educación inclusiva.
Niños ilustradores de la obra, de la comunidad de Corozal
en laComarca Emberá-Wounaam, Panamá.
Erika Rodríguez
Idelfonso Bugamá
Edison Becheche
Luceli Bugamá
Pedro Flaco
Romel Guainora
Mariluz Chami
Onel Sabúgara
Teofilo Bedoya
Francisco Lano
Wilfrido Dogiramá
Maikol Tócamo
Nicholl Bedoya
Anibal Ramos
Ernesto Bugamá
Yaseli Becheche
Hedilberto Bedoya
Marco Antonio Ají
Yanixa Bacheche
Arnaldo Bedoya
Mónica Michelle Bedoya
Betzaida Ají
Elibeth Guainora
Yira Cabrera B.
Isilda Becheche
Silfrido Ají
Reino Rosales
Deocrecia Bedoya
Aleida Caisamo
Esteban Berrugate
Harol Souza Bedoya
Isac Rosales
Adelaida Garabato
Victor Sabugara
Andrés Tócamo
Producido por la Fundación Casa Taller en el marco del Segundo Proyecto de Educación Básica
Recopilación y redacción en lengua Emberá: Arnulfo Barrigón con el apoyo de Pedro Marmolejo
Elaboración literaria en español: Aristeides Turpana
Dirección, coordinación y asesoría lingüistica: Ana Montalván
Dirección pedagógica y creativa: Gloria Bejarano
Asesoría pedagógica y desarrolo de talleres creativos: Margarita Gonzáles Londoño
Diseño creativo y fotografía: Salomón Vergara y Germán López
Diseño gráfico y armado: Salomón Vergara
Abrahan Rosales
Alex Sarco
Roberto Bedoya
Luis Fernando Guainora
Jorge Ramos
Milton Ramos
Luis Quintero
Ricardo Roja
Lincio Bedoya
Yelsin Dogiramá
Marieliza Cáisamo
Agustín Bedoya
Florencio Tócamo
Orlando Bedoya
Fidel Cáisamo
Yarisel Sabúgara
Reinaldo Bugamá
Weslin Bugamá
Palabra y creación
En las historias, leyendas y tradiciones se guarda el alma de los pueblos: la palabra es el principio de la creación.
Los cuentos recogidos en estos libros, rescatados de la memoria de los Pueblos Ngäbe, Emberá y Wounaan, han sido
tejidos con la narración de los ancianos, guardianes de la tradición, y el juego creativo de los niños y niñas, quienes los
recrearon con sus ilustraciones para contarlos al mundo.
El programa de Educación Intercultural Bilingüe de Panamá aborda su labor desde las relaciones de origen y cono-
cimiento, en una experiencia significativa de identidad y comunicación.
Estos libros de cuentos bilingües forman parte de un sistema de construcción pedagógica creativa que integra palabra,
juego, historias, imágenes y juguetes, como propuesta de base para la educación de los niños y niñas que asisten a
Los Centros de Educación Inicial de los territorios indígenas.
Esta construcción, que apenas inicia, es un reto colectivo hacia un sistema de educación inclusivo intercultural, que
compromete a comunidades, gobernantes locales, autoridades indígenas, educadores/as y padres de Familia.
Destacamos el proceso participativo de la elaboración de estos libros; el compromiso de instituciones, autoridades in-
dígenas, técnicos de EIB, diseñadores, artistas, talleristas, escritores y, en especial, la irremplazable frescura estética
de los niños y niñas que dieron forma y color a las historias de sus ancestros, sus historias.
Grupo pedagógico CASA TALLER
Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - MEDUCA
8
9
ubo una vez sobre esta tierra un
hombre llamado Bosain. Era una persona
muy, pero muy buena. Les hacía favores a
todas las personas.
Además de ser una persona muy, pero muy
buena, Bosain también tenía la capacidad de
ver de noche.
El podía caminar por todos los lugares. ¿Aún en
los lugares más peligrosos? Sí. Aún en los lu-
gares más peligrosos, ya fuera en la tierra o en
el agua.
Además, no le tenía miedo a nadie.
Bosain caminaba rápido. Bosain hacía los
mandados rápido.
10
11
12
Un día, aparecieron los enemigos de su pueblo.
Gracias a Bosain, el pueblo supo el sitio en que
estaban, y la cantidad exacta de los enemigos, de
las flechas, de las cerbatanas y de las lanzas.
Ni uno más, ni uno menos.
Como Bosain podía ver de noche, apovechaba esta
capacidad para vigilar a los enemigos
cuando dormían.
13
En cierta ocasión, Dios Ankoré se le
apareció. Le habló así:
- Bosain, hijo querido, quiero que protejas y cuides
de noche a tus hermanos y todos sus bienes, para
que otras personas no les roben nada ni les toquen
las gallinas, los puercos y otros animales.
14
15
Así, Bosain se convirtió en una persona que informaba
a sus hermanos de todo lo que sucedía.
Cuando salía, se ponía perfumes. Se pintaba
con jagua el cuerpo y las mejillas que brillaban de no-
che.
Así, Bosain se convirtió en una persona que
informaba a sus hermanos de todo lo que sucedía.
16
1517
18
Una noche, en una de sus caminatas, Bosain vio
muchas cosas de valor: frutas, animales, oro y
monedas brillantes. Tomó una de esas cosas, sin
permiso de los dueños.
Así comenzó su desobediencia a lo que Ankoré le
había pedido, porque después empezó a robar de
verdad, siendo la gallina su presa favorita.
Cuando Ankoré se dio cuenta de la
desobediencia de Bosain, le habló así:
19
18
Bosain, a partir de hoy, te convierto en animal. En
cuanto a tu perfume, lo convierto en el más
desagradable de los olores, para que la gente se dé
cuenta por dónde andas.
Con estas palabras de Ankoré y como castigo,
Bosain se convirtió en un animal, hediondo llamado
zorro comegallina.
Por eso, en el idioma emberá la palabra Bosain
significa zorro.
20
21
la orilla de una quebrada, vivía un venado muy muy grande.
Un día en que el venado estaba tomando agua, lo sor-
prendió el
tigre y le habló así:
- Hermano venado, te invito a que seamos amigos y
compañeros.
El venado dejó de tomar agua. Levantó bien alto sus
punteagudas orejas.
El tigre le siguió hablando:
- Te lo digo de corazón: te invito a que me acompañes para
vivir juntos.
-Hermano tigre, -le contestó el venado.
Para mí eso está bien. Acepto tu invitación.
Vivamos juntos, pues.
- Muy bien, -dijo el tigre - pero antes tenemos que con-
struir una casa.
22
Entre los dos buscaron un lugar seguro y alto, donde
pudieran construir su casa, bien bonita y redonda.
Siguiendo la tradición, esperaron a que llegara la luna llena.
Cuando llegó la luna llena, empezaron a cortar varas, horcones,
jiras, wágaras y también bejucos reales para hacer los amarres.
Luego empezaron a construir la casa. Al finalizar, la casa quedó
redonda, con piso de jira, escalera de tronco tallado, el fogón
con su leña, dos tarimas para descansar y dormir y una tinaja de
barro para el agua.
Después de este largo trabajo, se dieron cuenta de que no
tenían comida.
- Hermano venado, -dijo el tigre- como no tenemos comida, me
voy al monte a cazar.
- Está bien - dijo el venado al tigre - yo me quedo
cuidando la casa.
23
En la tarde, el tigre llegó del monte con un venado que había
cazado.
Su amigo, el venado, al ver semejante cosa, se asustó y pensó:
- Si el tigre hizo esto, quiere decir que es capaz de matarme a
mí también.
El venado se quedó muy preocupado. Entonces le dijo al tigre:
- Hermano tigre, gracias por la comida. Puedes descansar.
Ahora me toca a mí ir de caza. Me voy a montear.
24
Al salir de la casa, el venado caminó en diferentes direcciones.
Aquellas huellas parecían un garabato.
Viendo que pasaban muchas horas y el venado no regresaba, el
tigre salió a buscarlo. Lo siguió ylo persiguió, lo siguió y lo
persiguió, lo siguió y lo persiguió, aún sin saber en qué dirección
se había ido.
¿Llegará el tigre algún día a cazar al venado?
25
ubo un tiempo en el que todos los animales eran
personas.
Un día, se encontraron la señora Araña y el señor Azulejo.
También andaba por ahí el señor Sapo, pero la señora
Araña y el señor Azulejo no le prestaron atención.
La señora Araña y el señor Azulejo eran muy amigos y
buenos compañeros. Un día se prepararon para ir a una
fiesta. Pero esta fiesta no era en la tierra, sino en el cielo,
en la Gran Casa de Dios.
Se pintaron lindamente la piel: la señora Araña se pintó
de gris oscuro; el señor Azulejo, todo de azul, y el se-
ñor Sapo, que escuchaba la conversación, se pintó con
manchas.
26
Como ven, se prepararon bien para ir a la fiesta que se
celebraría en el cielo.
El señor Azulejo se convirtió en pájaro y voló, voló y voló,
hasta llegar al cielo. Al llegar, el señor Azulejo y la señora
Araña se volvieron a convertir en personas. El señor Sapo
también se volvió a convertir en persona.
Se dirigieron a la Gran Casa, donde se celebraba la fiesta.
La casa estaba llena de gente. Bailaban. Tomaban chicha
fuerte.
Cantaban. Les fue muy bien: bailaron y tomaron y comieron y
conocieron nuevos amigos.
La fiesta continuó por un día más. Al amanecer del tercer
día, mientras el señor Sapo dormía,la señora Araña y el señor
Azulejo decidieron volver a la tierra. La fiesta había
terminado.
27
Cuando el señor Sapo se despertó, se vio solo.
- ¿Y, ahora cómo voy a regresar a la tierra? -se dijo el señor
Sapo.
Entonces pensó en convertirse en un animal. Se convirtió en
un animal de piel moteada y saltó desde la Gran Casa.
Cayó a la tierra, violentamente: ¡plach!
Al estrellarse, cayó de boca, aplastándose la nariz y se
quebró la columna. Se dice que por eso ese animal brinca,
tiene la cadera chata, es bocón, de nariz achatada,
precisamente por los duros golpes de la caída.
Dicen que así nació el sapo glo, glo, glo.
28
ubo una vez un niño llamado Jiropotó.
Al nacer murió su madre. También murió su padre.
Como todas las personas lo vieron nacer, lo
adoptaron como hijo. Le dieron cariño, cuidado y
protección.
Una familia se encargó de criarlo. Jiropotó era un niño
especial e inteligente: crecía muy rápido, empezó a
hablar antes de tiempo, comenzó a caminar temprano
y temprano comenzó a valerse por sí mismo.
Su cuerpo era liso y suave. Era fuerte, hábil para el
trabajo y la montería. Era tan especial, que no se
enfermó nunca. Nunca sintió dolor. Nunca le tuvo temor
a nada ni a nadie. Al llegar a la juventud, comenzó a
preguntarse:
-¿Quién soy yo? ¿Dé dónde vengo?
¿Quiénes son mis padres?
29
Quiso saber de qué forma había muerto su madre.
Le dijeron que a su madre la había matado una serpiente
muy grande y peligrosa que engulle todo lo que pasa cerca
y que vive en la laguna de la cabecera del río. Que a su
padre no lo habían conocido.
Entonces Jiropotó, lleno de ira y tristeza, en silencio juró
vengar la muerte de su madre. Le dijo a su familia:
-Acabaré con ese animal que está acabando con todas las
personas y animales de la laguna.
Un día salió para cumplir con sus palabras. Le dijo a la
gente: Si ven salir humo en el centro de la laguna es señal
que he matado a esa serpiente.
30
Entonces Jiropotó se armó de flechas, flautillas para la
música, piedras para hacer candela, machete, cuchillo y sal.
Partió. Se fue al encuentro de la serpiente.
Al llegar a la laguna, construyó una balsa. Luego navegó,
tocando su flauta.
De pronto se levantó el agua, que en su violencia, lo lanzó
a la boca de la serpiente. El interior de la serpiente era
medio oscuro. El agua corría como una quebrada. Encontró
toda clase de animales: guacamayas, ñeques, venados,
incluso personas, todos atrapados en el vientre del
gigantesco reptil.
31
Siguió caminando dentro del túnel. En un momento,
miró hacia arriba. Vio una masa grande pegada que
palpitaba una y otra vez: era el corazón de la serpiente.
Con su flecha apuntó al corazón. Disparó. Lo traspasó. Colocó
una escalera para alcanzarlo y cortarlo. Al bajar, prendió un
fogón.
Después de una semana, la gente vio surgir humo del centro
de la laguna. La gente entendió que Jiropotó había vencido a
la serpiente.
32
Entretanto, él abrió un orificio en la cola de la serpiente y
fue librando a todos los seres que había encontrado en su
interior. Libró a las guacamayas, a los ñeques, a los venados
y a las personas.
Al salir a la superficie, regresó a su hogar,
donde fue recibido como un verdadero héroe.
Esta es la historia de Jiropotó, cuyo nombre significa: niño
especial que nació de la pantorrilla de su madre.
33
nkoré, nuestro Dios, creó la tierra. Al principio, la tierra
era un gran desierto poblado sólo de personas. No había
vegetación, ni árboles, ni animales, ni ríos, ni agua.
Solamente existía la tierra. Las personas vivían con mucha
sed.
Ankoré pensó detenidamente:
- Sin agua no va a haber vida en la tierra.
No es bueno que el desierto permanezca.
34
Con esta idea como pretexto, se propuso construir una
piragua grande. Para eso creó una familia de árboles, de
tres árboles: el del centro, el más alto, era papá-árbol ;
los dos más bajitos eran la mamá-árbol y el hijo-árbol.
Para talar el árbol más grande, Ankoré reunió a todas las
personas. Su idea era crear agua para la humanidad.
35
Llegó el día en que todas las personas tenían que iniciar
el largo y duro trabajo de cortar el árbol.
Ankoré convocó a los mejores hombres, a los más
renombrados, a los más resistentes, a los más
trabajadores.
Así llegaron Pájaro Carpintero, Colibrí, Guacamaya, Tucán,
Paisana, Águila, Ñeque, Macho de Monte, Mono y Ardilla.
Ankoré les indicó cuál era el árbol que tenían que tumbar.
Cuando los hombres vieron el árbol, se asombraron: ¡qué
árbol tan grande, tan inmenso, tan especial!
36
Ellos podían escuchar la caída del agua de un río dentro
del papá-árbol. Demoraron un año en tumbar el árbol.
A cada cual le tocó su turno: Pájaro Carpintero sacaba
astillas al árbol a cada hachazo; después le tocó el turno
a Guacamaya; a Guacamaya le siguió Tucán; a Tucán le
siguió Águila; a Águila le siguió Ñeque; a Ñeque le siguió
Macho de Monte;a Macho de Monte le siguió Colibrí.
Así, todas las personas que estaban allí fueron
dando su hachazo al árbol. Estas personas cortaban
de día.Otros cortaban el árbol de noche, mientras
los que trabajaban de día dormían muy, muy cansados.
37
El equipo de las personas que trabajaban de
noche estaba formado por Zorro, Tigre,
Venado, Culebra y otras personas más.
Todos trabajaban de buena fe y con mucho
entusiasmo. Hasta que un día, Ankoré vio a los
hombres agotados: unos estaban en la copa del
árbol, y otros, tirados sobre la tierra. Ankoré,
al ver este cuadro tan deplorable, tan triste, se
acercó a Pájaro Carpintero y le dijo:
- Hijo, grita.
38
Pájaro Carpintero gritó. Con su propio grito se
convirtió en el ave pájaro carpintero. Así mismo,
Loro, Guacamaya, Colibrí, se convirtieron en
aves.
También Mono, Ñeque, Tigre, Chidima, una
ardillita muy pequeñita, muy veloz, muy ágil, hábil
en trepar árboles, se convirtieron igualmente en
animales.
Por eso dicen que todos los animales que habitan
en esta tierra antes fueron personas. Y dicen que
todo esto fue obra de Ankoré, nuestro Dios.
39
Libro de cuentos indígenas para la educación inicial
Libro de cuentos indígenas para la educación inicial

Más contenido relacionado

Similar a Libro de cuentos indígenas para la educación inicial

4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoobSupervisión 405
 
Diversidad cultural en el peru
Diversidad cultural en el peruDiversidad cultural en el peru
Diversidad cultural en el peruAlisson Torres
 
Cuando se van al jardín.pdf
Cuando se van al jardín.pdfCuando se van al jardín.pdf
Cuando se van al jardín.pdfGregorioLeoBrreii
 
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´IntegraLocal
 
Los guardasecretos
Los guardasecretosLos guardasecretos
Los guardasecretosKike Gayoso
 
Leer te da más. guía para madres y padres
Leer te da más. guía para madres y padresLeer te da más. guía para madres y padres
Leer te da más. guía para madres y padresRafael Martínez
 
ENJ-300 Construcción e Identidad de Género
ENJ-300 Construcción e Identidad de GéneroENJ-300 Construcción e Identidad de Género
ENJ-300 Construcción e Identidad de GéneroENJ
 
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellanoLa inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellanomaribel jimenez
 
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.RossyPalmaM Palma M
 
Biografía de autores y sus libros más conocidos
Biografía de autores y sus libros más conocidosBiografía de autores y sus libros más conocidos
Biografía de autores y sus libros más conocidosgvyare
 

Similar a Libro de cuentos indígenas para la educación inicial (20)

4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
 
Diversidad cultural en el peru
Diversidad cultural en el peruDiversidad cultural en el peru
Diversidad cultural en el peru
 
Dime qué lees 2
Dime qué lees 2Dime qué lees 2
Dime qué lees 2
 
cuando-se-van-al-jardin.pdf
cuando-se-van-al-jardin.pdfcuando-se-van-al-jardin.pdf
cuando-se-van-al-jardin.pdf
 
Cuando se van al jardín.pdf
Cuando se van al jardín.pdfCuando se van al jardín.pdf
Cuando se van al jardín.pdf
 
Unicef cuentos que-cuidan
Unicef cuentos que-cuidanUnicef cuentos que-cuidan
Unicef cuentos que-cuidan
 
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´
`Por preguntar que no quede: la inmigración y los derechos de niños y niñas´
 
los-guardasecretos.pdf
los-guardasecretos.pdflos-guardasecretos.pdf
los-guardasecretos.pdf
 
Los guardasecretos
Los guardasecretosLos guardasecretos
Los guardasecretos
 
Los guardasecretos
Los guardasecretosLos guardasecretos
Los guardasecretos
 
Recetas de nidos de lengua
Recetas de nidos de lenguaRecetas de nidos de lengua
Recetas de nidos de lengua
 
Los guardasecretos
Los guardasecretosLos guardasecretos
Los guardasecretos
 
Los guardasecretos
Los guardasecretosLos guardasecretos
Los guardasecretos
 
Los guarda secretos
Los guarda secretosLos guarda secretos
Los guarda secretos
 
el-lunes-conoci-a-emi.pdf
el-lunes-conoci-a-emi.pdfel-lunes-conoci-a-emi.pdf
el-lunes-conoci-a-emi.pdf
 
Leer te da más. guía para madres y padres
Leer te da más. guía para madres y padresLeer te da más. guía para madres y padres
Leer te da más. guía para madres y padres
 
ENJ-300 Construcción e Identidad de Género
ENJ-300 Construcción e Identidad de GéneroENJ-300 Construcción e Identidad de Género
ENJ-300 Construcción e Identidad de Género
 
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellanoLa inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano
 
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.
La inmigracion y_los_derechos_de_los_ninos_y_las_ninas-castellano.
 
Biografía de autores y sus libros más conocidos
Biografía de autores y sus libros más conocidosBiografía de autores y sus libros más conocidos
Biografía de autores y sus libros más conocidos
 

Último

NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFAROJosé Luis Palma
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdfBaker Publishing Company
 
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptx
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptxLINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptx
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptxdanalikcruz2000
 
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdad
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdadLecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdad
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdadAlejandrino Halire Ccahuana
 
La triple Naturaleza del Hombre estudio.
La triple Naturaleza del Hombre estudio.La triple Naturaleza del Hombre estudio.
La triple Naturaleza del Hombre estudio.amayarogel
 
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamica
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamicaFactores ecosistemas: interacciones, energia y dinamica
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamicaFlor Idalia Espinoza Ortega
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteJuan Hernandez
 
RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxAna Fernandez
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptELENA GALLARDO PAÚLS
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxjosetrinidadchavez
 
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfHerramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfMARIAPAULAMAHECHAMOR
 
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdfgimenanahuel
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscaeliseo91
 
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzel CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzprofefilete
 
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docxCeciliaGuerreroGonza1
 

Último (20)

Razonamiento Matemático 1. Deta del año 2020
Razonamiento Matemático 1. Deta del año 2020Razonamiento Matemático 1. Deta del año 2020
Razonamiento Matemático 1. Deta del año 2020
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
 
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptx
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptxLINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptx
LINEAMIENTOS INICIO DEL AÑO LECTIVO 2024-2025.pptx
 
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdad
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdadLecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdad
Lecciones 04 Esc. Sabática. Defendamos la verdad
 
La triple Naturaleza del Hombre estudio.
La triple Naturaleza del Hombre estudio.La triple Naturaleza del Hombre estudio.
La triple Naturaleza del Hombre estudio.
 
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamica
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamicaFactores ecosistemas: interacciones, energia y dinamica
Factores ecosistemas: interacciones, energia y dinamica
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
 
RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docx
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
 
Power Point: "Defendamos la verdad".pptx
Power Point: "Defendamos la verdad".pptxPower Point: "Defendamos la verdad".pptx
Power Point: "Defendamos la verdad".pptx
 
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfHerramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
 
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
30-de-abril-plebiscito-1902_240420_104511.pdf
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
 
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdfSesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
 
Defendamos la verdad. La defensa es importante.
Defendamos la verdad. La defensa es importante.Defendamos la verdad. La defensa es importante.
Defendamos la verdad. La defensa es importante.
 
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyzel CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
el CTE 6 DOCENTES 2 2023-2024abcdefghijoklmnñopqrstuvwxyz
 
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
 
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDIUnidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
 

Libro de cuentos indígenas para la educación inicial

  • 1.
  • 2.
  • 3.
  • 4.
  • 6. Este libro fue producido con el apoyo de: Banco Mundial, en el marco del Segundo Proyecto de Educacion Básica, y Unicef, en el marco del Programa: Políticas Públicas a favor de los Derechos de la Niñez y las Mujeres-Derecho a la educación inclusiva.
  • 7. Erika Rodríguez Idelfonso Bugamá Edison Becheche Luceli Bugamá Pedro Flaco Romel Guainora Mariluz Chami Onel Sabúgara Teofilo Bedoya Francisco Lano Wilfrido Dogiramá Maikol Tócamo Nicholl Bedoya Anibal Ramos Ernesto Bugamá Yaseli Becheche Hedilberto Bedoya Marco Antonio Ají Yanixa Bacheche Arnaldo Bedoya Mónica Michelle Bedoya Betzaida Ají Elibeth Guainora Yira Cabrera B. Isilda Becheche Silfrido Ají Reino Rosales Deocrecia Bedoya Aleida Caisamo Esteban Berrugate Harol Souza Bedoya Isac Rosales Adelaida Garabato Victor Sabugara Andrés Tócamo Abrahan Rosales Alex Sarco Roberto Bedoya Luis Fernando Guainora Jorge Ramos Milton Ramos Luis Quintero Ricardo Roja Lincio Bedoya Yelsin Dogiramá Marieliza Cáisamo Agustín Bedoya Florencio Tócamo Orlando Bedoya Fidel Cáisamo Yarisel Sabúgara Reinaldo Bugamá Weslin Bugamá Warrãrã zakẽrã Korozal Purudebema ẽbẽrã Druade ãbaa jʌrepedada KĩRANEBADI KAREA Ãbaa jΛvΛpepeda dyi bΛda ẽbẽrã bedeade: Arnulfo Barrigón mabe Pedro Marmolejo Dyi nebΛrΛ bΛ kãpũriã bedeade oda: Aristeides Turpana Dyi jipa, ãbaa bΛradrΛ biyaa kareba bedea obida: Ana Montalván Krĩcha jipa jaradiada mareã biya neobida: Gloria Bejarano Krĩcha jipa jaradiada mareã, biya Λtaa ededikarea oda: Margarita Gonzales Londoño Biya opeda dyi dadyi abarika udyabibari: Salomón Vergara mabe Germán López Biyaa opeda dyi pãrana: Salomón Vergara Fũdasĩõ Kasa Tayerba osida, eda Segũdo Proyeto Edukasĩõ Basikade
  • 8.
  • 9. Palabra y creación En las historias, leyendas y tradiciones se guarda el alma de los pueblos: la palabra es el principio de la creación. Los cuentos recogidos en estos libros, rescatados de la memoria de los Pueblos Ngäbe, Emberá y Wounaan, han sido tejidos con la narración de los ancianos, guardianes de la tradición, y el juego creativo de los niños y niñas, quienes los recrearon con sus ilustraciones para contarlos al mundo. El programa de Educación Intercultural Bilingüe de Panamá aborda su labor desde las relaciones de origen y cono- cimiento, en una experiencia significativa de identidad y comunicación. Estos libros de cuentos bilingües forman parte de un sistema de construcción pedagógica creativa que integra palabra, juego, historias, imágenes y juguetes, como propuesta de base para la educación de los niños y niñas que asisten a Los Centros de Educación Inicial de los territorios indígenas. Esta construcción, que apenas inicia, es un reto colectivo hacia un sistema de educación inclusivo intercultural, que compromete a comunidades, gobernantes locales, autoridades indígenas, educadores/as y padres de Familia. Destacamos el proceso participativo de la elaboración de estos libros; el compromiso de instituciones, autoridades in- dígenas, técnicos de EIB, diseñadores, artistas, talleristas, escritores y, en especial, la irremplazable frescura estética de los niños y niñas que dieron forma y color a las historias de sus ancestros, sus historias. Grupo pedagógico CASA TALLER Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - MEDUCA
  • 10. 8
  • 11. aarã basimanaã ẽbẽrãda Bosãĩ abadada, idyira, ẽbẽrã biabasida, zokabΛdade wãyã wãbadyida, dyi jarabΛdama. Tosidada diamasi unubamareã. 9
  • 12. Diamasi dewãrãrãba ununakabasida, ababe idyiabΛrΛ unubadyida, maΛba tΛmΛ wãbadyida, tΛmΛ pΛrrΛabadyida drua minĩchia beade: druabida, dojanebida, maΛba idyira nevayaa neẽãbasida. Isabe wãbadyida zokabΛdadera, mabe isabe neotabadyida, mawã panΛne dyõbukasidada. 10
  • 13. 11
  • 14. 12
  • 15. Isabe wãbadyida sokabΛdadera idyiabΛrΛ naarã kavabadyida samabΛrΛ dyi kĩrũrãrã nΛmΛda, mabe idyaba jarabadyida samarẽbΛrΛ, chabea, miasubea, ugubea maΛba idyia bΛrΛ juma kavabasida. Dyi kĩrũrã kãĩdrua nΛmΛmisa idyiabΛrΛ mawã akΛbabadyida. 13
  • 16. MaΛne Ãkõrẽba jarasida Bosãĩ: warra bΛabΛrΛ dyabarãrã, nebia erobeara bio akΛbaida mawãrã diamasi devarãrãba animara beara drΛadaẽda, ẽbẽrãrãsida bΛa juma akΛbaida, neba nΛmΛsida jaraida. Wabema animarã beara ẽbẽrãrãba nekadyirua odida panΛbẽrã. 14
  • 17. 15
  • 18. 16 Idyi ãyã wãbΛrΛdera, kerada pãbadyida, kiparasida idyi kakuade, idyaba kidatrΛde, maΛba idyira diamasi adyiderrea nΛme badyida. MaΛba idyia ãsara unukabasida diamasibΛrΛ unubadyida, nibabadyida.
  • 19. 17
  • 20. 18
  • 21. Evari aba diamasi, unukuasida nebiabeada: nejoda, animarãda, neda, paratada, uruga tabeada; maΛne aba jidasida dyi bariba kavaẽne. Mawãna karea nedrΛa kobesida dyãrãneda, mawãmina idyi biara eterredrΛ drΛa kobesida. MaΛda Ãkõreba kava sida idyira nedrΛa bΛda dyãrãneda, dyi bãrĩrãba kavadaẽne. 19
  • 22. MaΛne, Ãkõrẽba jarasida: Bosãĩ bΛra idideba Λtaa animarã babeida, Bosãĩ babeida mΛ bedea ĩjãẽbapeda, bΛ kera kakuade pãbΛrΛdera Λsia kadyirua beida ẽbẽrãrãba kavada mareã bΛ wãza. 20
  • 23. 21
  • 24. aarã basimanaã begida vaibΛabΛda, dozake orrokava, babadyida. MawãbΛde begi baido dobΛde imamarã jũẽpeda jarasida: dadyira dyi bia badida mabe abarika panenida, mΛã ĩbidabΛda mΛme bamareã ãbaa. MaΛne begiba panosida: mΛmaã biabΛda dadyira ãbaa pananida bΛda. Nama dadyi dera odida, jΛrΛsidada drΛa biada mabe ΛtΛbΛda: aranãΛda dera biya odida, biya borokokoa, mawarã jedeko biada jΛãnida. AramaΛda de juwa odikãrẽã. 22
  • 25. Evãri aba jΛwa odikarea bΛatudida panΛda: bakuru drasoada, ebada, kedoada, pikiwada, jΛni karea; mawãna karea dera jΛwa okopanesidada. Dera borokokoa okobesida, ebaba põkobesida dejãrã: dume bakuruda, itarrada, tΛbΛda kãĩ karea, mabe zokoda baido juei karea. 23
  • 26. Imamaba de okobeda karea dãrã obudabẽrã begia jarasida: ¡dyibia! mΛrã waĩda meã ne jΛrΛde, nekodi neẽã panΛbẽrã. Begiba panosida: maiteara biabΛda ¡dyibia! mΛda digida beida. Kevara imamarã jũẽsida meãΛba, maΛne enesida kevarã, begi beadada. MaΛne begira dauperabesida maΛ unupeda, mabe idyia krĩchasida naΛba mΛrã koida. Sopua besida aramaΛda begiba, idyaba, jarasida imamaã: ¡idyibia! jãbe mΛda wãĩda nejΛrΛde. MΛrã meã wãĩda. 24
  • 27. BaribΛrΛ begira meã nejΛrΛde wãsida dyi de arrokava jΛrΛnibade wãsida, samarẽ bΛrΛ wãĩ karea, imama kΛrΛgabei karea mabe bia nibai karea idyi wãĩma, idyi piraima. MaẽbebΛrΛ imamaba kavaẽ besida samaã wanada begira. Imamaba ẽpẽsida, ẽpẽsida, ẽpẽsida, begi beai karea, poya jidaẽbasida begira, meã pirakava bΛbẽrã idyaba niba kava bΛbẽrã. 25
  • 28. vari aba dyi unusidada bΛgΛrΛ wẽrãda, chãpachida, mabe bokorrosida. MaΛ evaridedara ãdyira juma ẽbẽrã basida. BΛgΛrΛra chãpachime dyi bia basidada abarikãrãbẽrã, biya juma neosidada ne oregeade wani karea. Ãdyi kakuara biyaa pãsidada, bΛgΛrΛra pãima jarra, jarra, pãsida; chãpachira pãpãrã pãsida, maΛne devarabema ũrĩ badaba jĩjĩjĩã pãsida. Ãdyi dyiora juma jΛsidada, kΛwΛrΛ kerada, maniãda, netada, kõchitada, wada, mabe ãdiasida. Biyaa dyiosidada ne oregeade wani karea. BaribΛrΛ, maΛ ne oregeara naΛ ẽjũane ẽbasida, maũrã Λtare basida. Bokorrora ãdyime dyi bia ẽ basida, maΛbẽrã bΛgΛrΛra chãpicheme bedea audapeda mabe dyi jarasidada, wãnida ne oregeadaa; chãpachiba kĩrãne babisida bΛgΛrΛa bΛ jΛkarara edeida. MΛãbida mΛ ẽrã edeibẽrã. 26
  • 29. Ãdyira ẽbẽrã badabẽrã bΛgΛrΛba jarasida, Chãpachia: Λtare jũeni kãrẽãrã ĩbana badida panΛda, wãbari juẽni karea, idyiaba mΛ edemareã. BiabΛda panosida chãpachiba. MaΛbẽrã biyaa juma osidada, tΛmΛ Λtare wãnida panΛbẽrã. MaΛne chãpasiba jarasida bΛgΛrΛa, mΛ ẽne eda wãĩda; mΛ ekarrade atau edeibẽrã mabe chãpachira ĩbanabasida. Ara maΛ kavaẽne bokorrora eda jĩdrΛbodosida mirũ. Wãbari, wãbari, wãbari ninane jũene wãsidada Λtare; jama bada karea wãyã ẽbẽrã basidada mabe bokorrosida jama odyade wãsida. Jũẽsidada de waibΛa kobΛde ne oregea dotabΛ maã. Ẽbẽrã zokãrã baira tabasida ne oregea donΛmΛda, trΛãdrua nΛmΛda mabe ãdyira ne oregeade eda wãsidada, biyaa wãsidada, bairasidada, itua dosidada, unu wãsidada dyividi ẽbẽrã biada, mabe waibΛa nekosidada. 28
  • 30. Ne oregea donΛmΛda nurẽma jũẽsida mabe ãsãbodode diapeda bΛgΛrΛra chãpachime waya dyi unusidada mabe bedea aba bΛsidada, waya dudaa zedi karea, ne oregea jonabẽrã. MΛne bokorrora wadi Λtare basida idyi ΛrΛmabΛrΛbara ẽbẽrã ne ẽ basida. MaΛbẽrã krĩchasida jãbe mΛrã, bokorro baida, jĩdrΛsida maΛ dedeba ẽjũanaa, baide zesida, kΛrrΛda bΛasida, iteare baide zezida. MaΛbẽrã mawã jarabadada bokorrora jĩdrΛ barida, ãdau pepedea bΛda, ite droma bΛda mabe kẽbΛsida pepedeabesida, puabaide zedaba. 28
  • 31. aΛ warra zakera dyi barĩrã neãã vari wãsida devaraΛ ẽbẽrãba dapũẽbΛsidada jΛmaraba tobΛrΛ ununapedadabẽrã, ãdyideara kĩrãka eda akΛsidada, kĩrĩã akΛsidada, bioo kΛãga dapũẽsidada. Wadi kaibe kirudeeda wẽrãba kĩrã awara unu wãsidada, warrara isabe varibΛrΛda, isabe bedeabΛrΛda, isabe Λta wãbΛrΛda, isabe iduba nibade wãbΛrΛda. MaΛbẽrãbΛrΛ ababe idyidrΛ kĩrã awara tobΛsidada, krĩcha kavaa zesida, maΛba jumaraba bioo akΛ panebadyidada, mawãbΛ mina wẽrãrãba kavasidada, wãwã zakera juba dokĩrĩãẽbΛda, pada oda kokĩrĩãẽbΛda. Warrara wari wãsida jumara kãyãarã idyidrΛ awara basida, isabe warisida, dyi kakuara biya douwa kiruka basida, kakua kapipia basida neoi karea. 29
  • 32. Meã wãĩ kareabida kakua bĩe kobakabasida, kakua puara adua basida, nevayaara aduabasida. Kũdrabada karea idyira kaida kavai karea idyiduba idyi krĩchadeba ividibadyida mΛra ¿kaida jãwã bΛda? samaΛba zebΛrΛda, ¿mΛ dyibarĩrãrã kãĩrãda?. Dyi daupẽpanua ividibΛrΛde dyi papara ¿sãwãbΛrΛ beusida? ãdyia panobadyidada: bΛ papara je waibΛa kadyirua minichia bΛba beasida, juma kobadyida idyi kaita wanumΛra, amene droma kẽbΛde babarida. BaribΛrΛ bΛ zezara ununaka basida. MaΛbẽrã jĩrũ potora kĩrũsida, sopua besida, idyi sode chupea krĩchasida, dyi papa beada kĩrãka mΛa maΛ animarãrã beaida. Dyi ẽbẽrãrã jarabesida mΛa jãΛ animarã kadyiruara mΛa beaida, ẽbẽrã juma kobΛra, maΛ animarã amenene kaita pΛrrΛakedea juma kobΛra beaida. 30
  • 33. Mawã jarabesida: amene ẽsadra narida kowanumΛda unusidara, jera beasida. Amenene jũẽbΛrΛde mojouda osida, maΛ ΛrΛ wãsida chiru jĩgua zaa ava dogosida, mawã bΛrΛde baidora ΛtΛ jĩzua simanada, ΛtΛ jũẽsida, jiratasida je itede. Baide wãsida je itedebΛrΛ, pãĩsosoa minichia nΛmΛne dauperaida basida, baidora eda vea nΛmasida dozake kĩrãka, unune wãsida animarã kĩrã tãtoa kedeada bagara kĩrãka, kuriva, begida, idyaba ẽbẽrãda eda zokãrã, panΛda unune wãsida je biteda. 31
  • 34. MaebebΛrΛ tΛgaa dogosida, tΛga dogosida, kavaẽne Λtaa akΛbΛrde unusida waibΛa kara jirabΛda, pΛkadrΛ jirabΛda, pΛkadrΛ jirabΛda maΛrΛ je sodrΛ mawã jirabasida. Chaba dyi sode bio vaepeda drΛsida, so ẽsadra parava numΛsida, dumeda bΛsida, dyi sora tΛtasida, juma vaba tãũbesida, dyi vadrΛ dobadyida; tΛbΛra koasida nekoi karea. 32
  • 35. Amene ẽsadra Λtaa nari kouwa nΛmΛda unusidada, jera beadΛasida, je ãpurruara uria okuapeda aba, aba davaa odya kuabisida, waya digidaa jẽda peenesida waa bemarã, ẽbẽrã so droma barabΛ kĩrãka. 33
  • 36. adyi ãkõrẽba egoroda osida, baribΛrΛ neneẽbasida, ababe, iduba ẽbẽrãdrΛ basida. Chiruada neẽbasida, bakurusida, animarãsida, dosida, baidosida, neẽbasida. Egoro avabΛrΛ kerasida, baribbΛrΛ idyira maΛba obichia babadyida. Mawãbẽrã ãkõrẽba krĩchasida, bioo waibΛa, baidoda neẽbẽrã naΛ ẽjũãne egoro avara bĩẽbΛda. Mawã krĩchapeda, jãba waibΛa tui kĩrãka, ãkõrẽba bakuru kakua ũbea osida, dyi ẽbẽrãda: dyi karra ẽsadrabema waibΛara bΛda dyizeza basida, kaibeara panΛda dyi papada dyi warrrada besida. 34
  • 37. MaΛbẽrã maΛ bakuru waibaΛa nΛmΛ tudi karea ãbaa dyi jΛresida trΛkuasida ẽbẽrãrãda juma naΛ ẽjãũne bemada. Idyi krĩcha biara baidoda okĩrĩãbasida ẽbẽrã itea. MaΛ evaridedara jumarãda ẽbẽrãda beasida baribΛrΛ, jΛwa odira evari drasoa zarea zesida bakuru tudira. Ãbaa jΛresida dyi ẽbẽrã bibarabea ava: biara trΛbΛgabeada, ĩyãba drasoarabeada, dyi biara neobadabeada. Ara ãdyi tãina jũeze nΛmesida: sorreda, ĩbisuda, bagarada, kẽwãrãda, bΛrisoda, nejΛbΛda, kuriwada, dãdãda, juma yarrebeada mabe bΛdΛ kedeasida. 35
  • 38. MaΛne Ãkõrẽba jaradiasida bakuru ẽsadra nΛmΛdrΛ tudidada, maΛ kaita jũekua bΛdade jumarãda akΛ akΛdrΛ duanesidada, dyi maΛ bakurura waibΛaa badabẽrã jeedea badabẽrã ababe idyidrΛ biyaa ΛtΛΛ nΛmasi manada, maΛ bakurude eda ũrĩ badyidada do jĩgua kĩrãka. Bakurura tuta wãsidada maΛdrΛ poa aba dãrãsida manada. MaΛne wãrãda sorreba baridogosi manada, zagara tukavabΛbẽrã; tu ogaeda, tu ogaeda, tu ogaeda kobesi 36
  • 39. manada; mawãna karea bagaraba, bagara are kẽwãrãba, kẽwãare nejΛbΛbΛba, kurivaba, dãdãba, ĩbisuba. Juma dyi eda nΛmanara bakurura tusida manada. MaΛrã ẽbẽrãrãba ãsa bakurura tutabadyida manada. Diamasi bemarãba bosãi, imama, begi, damaba tubadyida manada diamasi waa bema sẽ kãĩbea misa. 37
  • 40. Nurema juma senaẽrã ãkõrẽba bioo akΛbesi manada, sãwã miã dyuburi sẽẽ zagara tubeada. Mawã unupeda sorre kaita wãpeda jarasi manada: warra dadyi sorre baidrΛ jãwã zagara tukavabΛda, mawã jarabΛrΛde sorrera biadrΛ ĩbana basimanada; kare kedea, bagara kedea,ĩbusu kedea, juma 38
  • 41. ĩbana babikuasi manada; yarre, kuriva, imama, mabe chidimasida; juma animarã bakuasi manada. Mawã jarabadada naΛ ẽjũãne animãrã kedeara bekuasida, maΛra dadyi ãkõrẽ jΛwa basimanada. 39
  • 42.
  • 43.
  • 44.
  • 45.
  • 46.
  • 47.
  • 48. 2009
  • 49. Este libro fue producido con el apoyo de: Banco Mundial, en el marco del Segundo Proyecto de Educacion Básica, y Unicef, en el marco del Programa: Políticas Públicas a favor de los Derechos de la Niñez y las Mujeres-Derecho a la educación inclusiva.
  • 50. Niños ilustradores de la obra, de la comunidad de Corozal en laComarca Emberá-Wounaam, Panamá. Erika Rodríguez Idelfonso Bugamá Edison Becheche Luceli Bugamá Pedro Flaco Romel Guainora Mariluz Chami Onel Sabúgara Teofilo Bedoya Francisco Lano Wilfrido Dogiramá Maikol Tócamo Nicholl Bedoya Anibal Ramos Ernesto Bugamá Yaseli Becheche Hedilberto Bedoya Marco Antonio Ají Yanixa Bacheche Arnaldo Bedoya Mónica Michelle Bedoya Betzaida Ají Elibeth Guainora Yira Cabrera B. Isilda Becheche Silfrido Ají Reino Rosales Deocrecia Bedoya Aleida Caisamo Esteban Berrugate Harol Souza Bedoya Isac Rosales Adelaida Garabato Victor Sabugara Andrés Tócamo Producido por la Fundación Casa Taller en el marco del Segundo Proyecto de Educación Básica Recopilación y redacción en lengua Emberá: Arnulfo Barrigón con el apoyo de Pedro Marmolejo Elaboración literaria en español: Aristeides Turpana Dirección, coordinación y asesoría lingüistica: Ana Montalván Dirección pedagógica y creativa: Gloria Bejarano Asesoría pedagógica y desarrolo de talleres creativos: Margarita Gonzáles Londoño Diseño creativo y fotografía: Salomón Vergara y Germán López Diseño gráfico y armado: Salomón Vergara Abrahan Rosales Alex Sarco Roberto Bedoya Luis Fernando Guainora Jorge Ramos Milton Ramos Luis Quintero Ricardo Roja Lincio Bedoya Yelsin Dogiramá Marieliza Cáisamo Agustín Bedoya Florencio Tócamo Orlando Bedoya Fidel Cáisamo Yarisel Sabúgara Reinaldo Bugamá Weslin Bugamá
  • 51.
  • 52. Palabra y creación En las historias, leyendas y tradiciones se guarda el alma de los pueblos: la palabra es el principio de la creación. Los cuentos recogidos en estos libros, rescatados de la memoria de los Pueblos Ngäbe, Emberá y Wounaan, han sido tejidos con la narración de los ancianos, guardianes de la tradición, y el juego creativo de los niños y niñas, quienes los recrearon con sus ilustraciones para contarlos al mundo. El programa de Educación Intercultural Bilingüe de Panamá aborda su labor desde las relaciones de origen y cono- cimiento, en una experiencia significativa de identidad y comunicación. Estos libros de cuentos bilingües forman parte de un sistema de construcción pedagógica creativa que integra palabra, juego, historias, imágenes y juguetes, como propuesta de base para la educación de los niños y niñas que asisten a Los Centros de Educación Inicial de los territorios indígenas. Esta construcción, que apenas inicia, es un reto colectivo hacia un sistema de educación inclusivo intercultural, que compromete a comunidades, gobernantes locales, autoridades indígenas, educadores/as y padres de Familia. Destacamos el proceso participativo de la elaboración de estos libros; el compromiso de instituciones, autoridades in- dígenas, técnicos de EIB, diseñadores, artistas, talleristas, escritores y, en especial, la irremplazable frescura estética de los niños y niñas que dieron forma y color a las historias de sus ancestros, sus historias. Grupo pedagógico CASA TALLER Equipo técnico de la Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe - MEDUCA
  • 53. 8
  • 54. 9 ubo una vez sobre esta tierra un hombre llamado Bosain. Era una persona muy, pero muy buena. Les hacía favores a todas las personas. Además de ser una persona muy, pero muy buena, Bosain también tenía la capacidad de ver de noche.
  • 55. El podía caminar por todos los lugares. ¿Aún en los lugares más peligrosos? Sí. Aún en los lu- gares más peligrosos, ya fuera en la tierra o en el agua. Además, no le tenía miedo a nadie. Bosain caminaba rápido. Bosain hacía los mandados rápido. 10
  • 56. 11
  • 57. 12
  • 58. Un día, aparecieron los enemigos de su pueblo. Gracias a Bosain, el pueblo supo el sitio en que estaban, y la cantidad exacta de los enemigos, de las flechas, de las cerbatanas y de las lanzas. Ni uno más, ni uno menos. Como Bosain podía ver de noche, apovechaba esta capacidad para vigilar a los enemigos cuando dormían. 13
  • 59. En cierta ocasión, Dios Ankoré se le apareció. Le habló así: - Bosain, hijo querido, quiero que protejas y cuides de noche a tus hermanos y todos sus bienes, para que otras personas no les roben nada ni les toquen las gallinas, los puercos y otros animales. 14
  • 60. 15
  • 61. Así, Bosain se convirtió en una persona que informaba a sus hermanos de todo lo que sucedía. Cuando salía, se ponía perfumes. Se pintaba con jagua el cuerpo y las mejillas que brillaban de no- che. Así, Bosain se convirtió en una persona que informaba a sus hermanos de todo lo que sucedía. 16
  • 62. 1517
  • 63. 18
  • 64. Una noche, en una de sus caminatas, Bosain vio muchas cosas de valor: frutas, animales, oro y monedas brillantes. Tomó una de esas cosas, sin permiso de los dueños. Así comenzó su desobediencia a lo que Ankoré le había pedido, porque después empezó a robar de verdad, siendo la gallina su presa favorita. Cuando Ankoré se dio cuenta de la desobediencia de Bosain, le habló así: 19
  • 65. 18 Bosain, a partir de hoy, te convierto en animal. En cuanto a tu perfume, lo convierto en el más desagradable de los olores, para que la gente se dé cuenta por dónde andas. Con estas palabras de Ankoré y como castigo, Bosain se convirtió en un animal, hediondo llamado zorro comegallina. Por eso, en el idioma emberá la palabra Bosain significa zorro. 20
  • 66. 21
  • 67. la orilla de una quebrada, vivía un venado muy muy grande. Un día en que el venado estaba tomando agua, lo sor- prendió el tigre y le habló así: - Hermano venado, te invito a que seamos amigos y compañeros. El venado dejó de tomar agua. Levantó bien alto sus punteagudas orejas. El tigre le siguió hablando: - Te lo digo de corazón: te invito a que me acompañes para vivir juntos. -Hermano tigre, -le contestó el venado. Para mí eso está bien. Acepto tu invitación. Vivamos juntos, pues. - Muy bien, -dijo el tigre - pero antes tenemos que con- struir una casa. 22
  • 68. Entre los dos buscaron un lugar seguro y alto, donde pudieran construir su casa, bien bonita y redonda. Siguiendo la tradición, esperaron a que llegara la luna llena. Cuando llegó la luna llena, empezaron a cortar varas, horcones, jiras, wágaras y también bejucos reales para hacer los amarres. Luego empezaron a construir la casa. Al finalizar, la casa quedó redonda, con piso de jira, escalera de tronco tallado, el fogón con su leña, dos tarimas para descansar y dormir y una tinaja de barro para el agua. Después de este largo trabajo, se dieron cuenta de que no tenían comida. - Hermano venado, -dijo el tigre- como no tenemos comida, me voy al monte a cazar. - Está bien - dijo el venado al tigre - yo me quedo cuidando la casa. 23
  • 69. En la tarde, el tigre llegó del monte con un venado que había cazado. Su amigo, el venado, al ver semejante cosa, se asustó y pensó: - Si el tigre hizo esto, quiere decir que es capaz de matarme a mí también. El venado se quedó muy preocupado. Entonces le dijo al tigre: - Hermano tigre, gracias por la comida. Puedes descansar. Ahora me toca a mí ir de caza. Me voy a montear. 24
  • 70. Al salir de la casa, el venado caminó en diferentes direcciones. Aquellas huellas parecían un garabato. Viendo que pasaban muchas horas y el venado no regresaba, el tigre salió a buscarlo. Lo siguió ylo persiguió, lo siguió y lo persiguió, lo siguió y lo persiguió, aún sin saber en qué dirección se había ido. ¿Llegará el tigre algún día a cazar al venado? 25
  • 71. ubo un tiempo en el que todos los animales eran personas. Un día, se encontraron la señora Araña y el señor Azulejo. También andaba por ahí el señor Sapo, pero la señora Araña y el señor Azulejo no le prestaron atención. La señora Araña y el señor Azulejo eran muy amigos y buenos compañeros. Un día se prepararon para ir a una fiesta. Pero esta fiesta no era en la tierra, sino en el cielo, en la Gran Casa de Dios. Se pintaron lindamente la piel: la señora Araña se pintó de gris oscuro; el señor Azulejo, todo de azul, y el se- ñor Sapo, que escuchaba la conversación, se pintó con manchas. 26
  • 72. Como ven, se prepararon bien para ir a la fiesta que se celebraría en el cielo. El señor Azulejo se convirtió en pájaro y voló, voló y voló, hasta llegar al cielo. Al llegar, el señor Azulejo y la señora Araña se volvieron a convertir en personas. El señor Sapo también se volvió a convertir en persona. Se dirigieron a la Gran Casa, donde se celebraba la fiesta. La casa estaba llena de gente. Bailaban. Tomaban chicha fuerte. Cantaban. Les fue muy bien: bailaron y tomaron y comieron y conocieron nuevos amigos. La fiesta continuó por un día más. Al amanecer del tercer día, mientras el señor Sapo dormía,la señora Araña y el señor Azulejo decidieron volver a la tierra. La fiesta había terminado. 27
  • 73. Cuando el señor Sapo se despertó, se vio solo. - ¿Y, ahora cómo voy a regresar a la tierra? -se dijo el señor Sapo. Entonces pensó en convertirse en un animal. Se convirtió en un animal de piel moteada y saltó desde la Gran Casa. Cayó a la tierra, violentamente: ¡plach! Al estrellarse, cayó de boca, aplastándose la nariz y se quebró la columna. Se dice que por eso ese animal brinca, tiene la cadera chata, es bocón, de nariz achatada, precisamente por los duros golpes de la caída. Dicen que así nació el sapo glo, glo, glo. 28
  • 74. ubo una vez un niño llamado Jiropotó. Al nacer murió su madre. También murió su padre. Como todas las personas lo vieron nacer, lo adoptaron como hijo. Le dieron cariño, cuidado y protección. Una familia se encargó de criarlo. Jiropotó era un niño especial e inteligente: crecía muy rápido, empezó a hablar antes de tiempo, comenzó a caminar temprano y temprano comenzó a valerse por sí mismo. Su cuerpo era liso y suave. Era fuerte, hábil para el trabajo y la montería. Era tan especial, que no se enfermó nunca. Nunca sintió dolor. Nunca le tuvo temor a nada ni a nadie. Al llegar a la juventud, comenzó a preguntarse: -¿Quién soy yo? ¿Dé dónde vengo? ¿Quiénes son mis padres? 29
  • 75. Quiso saber de qué forma había muerto su madre. Le dijeron que a su madre la había matado una serpiente muy grande y peligrosa que engulle todo lo que pasa cerca y que vive en la laguna de la cabecera del río. Que a su padre no lo habían conocido. Entonces Jiropotó, lleno de ira y tristeza, en silencio juró vengar la muerte de su madre. Le dijo a su familia: -Acabaré con ese animal que está acabando con todas las personas y animales de la laguna. Un día salió para cumplir con sus palabras. Le dijo a la gente: Si ven salir humo en el centro de la laguna es señal que he matado a esa serpiente. 30
  • 76. Entonces Jiropotó se armó de flechas, flautillas para la música, piedras para hacer candela, machete, cuchillo y sal. Partió. Se fue al encuentro de la serpiente. Al llegar a la laguna, construyó una balsa. Luego navegó, tocando su flauta. De pronto se levantó el agua, que en su violencia, lo lanzó a la boca de la serpiente. El interior de la serpiente era medio oscuro. El agua corría como una quebrada. Encontró toda clase de animales: guacamayas, ñeques, venados, incluso personas, todos atrapados en el vientre del gigantesco reptil. 31
  • 77. Siguió caminando dentro del túnel. En un momento, miró hacia arriba. Vio una masa grande pegada que palpitaba una y otra vez: era el corazón de la serpiente. Con su flecha apuntó al corazón. Disparó. Lo traspasó. Colocó una escalera para alcanzarlo y cortarlo. Al bajar, prendió un fogón. Después de una semana, la gente vio surgir humo del centro de la laguna. La gente entendió que Jiropotó había vencido a la serpiente. 32
  • 78. Entretanto, él abrió un orificio en la cola de la serpiente y fue librando a todos los seres que había encontrado en su interior. Libró a las guacamayas, a los ñeques, a los venados y a las personas. Al salir a la superficie, regresó a su hogar, donde fue recibido como un verdadero héroe. Esta es la historia de Jiropotó, cuyo nombre significa: niño especial que nació de la pantorrilla de su madre. 33
  • 79. nkoré, nuestro Dios, creó la tierra. Al principio, la tierra era un gran desierto poblado sólo de personas. No había vegetación, ni árboles, ni animales, ni ríos, ni agua. Solamente existía la tierra. Las personas vivían con mucha sed. Ankoré pensó detenidamente: - Sin agua no va a haber vida en la tierra. No es bueno que el desierto permanezca. 34
  • 80. Con esta idea como pretexto, se propuso construir una piragua grande. Para eso creó una familia de árboles, de tres árboles: el del centro, el más alto, era papá-árbol ; los dos más bajitos eran la mamá-árbol y el hijo-árbol. Para talar el árbol más grande, Ankoré reunió a todas las personas. Su idea era crear agua para la humanidad. 35
  • 81. Llegó el día en que todas las personas tenían que iniciar el largo y duro trabajo de cortar el árbol. Ankoré convocó a los mejores hombres, a los más renombrados, a los más resistentes, a los más trabajadores. Así llegaron Pájaro Carpintero, Colibrí, Guacamaya, Tucán, Paisana, Águila, Ñeque, Macho de Monte, Mono y Ardilla. Ankoré les indicó cuál era el árbol que tenían que tumbar. Cuando los hombres vieron el árbol, se asombraron: ¡qué árbol tan grande, tan inmenso, tan especial! 36
  • 82. Ellos podían escuchar la caída del agua de un río dentro del papá-árbol. Demoraron un año en tumbar el árbol. A cada cual le tocó su turno: Pájaro Carpintero sacaba astillas al árbol a cada hachazo; después le tocó el turno a Guacamaya; a Guacamaya le siguió Tucán; a Tucán le siguió Águila; a Águila le siguió Ñeque; a Ñeque le siguió Macho de Monte;a Macho de Monte le siguió Colibrí. Así, todas las personas que estaban allí fueron dando su hachazo al árbol. Estas personas cortaban de día.Otros cortaban el árbol de noche, mientras los que trabajaban de día dormían muy, muy cansados. 37
  • 83. El equipo de las personas que trabajaban de noche estaba formado por Zorro, Tigre, Venado, Culebra y otras personas más. Todos trabajaban de buena fe y con mucho entusiasmo. Hasta que un día, Ankoré vio a los hombres agotados: unos estaban en la copa del árbol, y otros, tirados sobre la tierra. Ankoré, al ver este cuadro tan deplorable, tan triste, se acercó a Pájaro Carpintero y le dijo: - Hijo, grita. 38
  • 84. Pájaro Carpintero gritó. Con su propio grito se convirtió en el ave pájaro carpintero. Así mismo, Loro, Guacamaya, Colibrí, se convirtieron en aves. También Mono, Ñeque, Tigre, Chidima, una ardillita muy pequeñita, muy veloz, muy ágil, hábil en trepar árboles, se convirtieron igualmente en animales. Por eso dicen que todos los animales que habitan en esta tierra antes fueron personas. Y dicen que todo esto fue obra de Ankoré, nuestro Dios. 39