1. EXPOSICIONES
I
LA CASA DE LA SELVA
EXPOSICION INDIGENA
EPERARA SIAPIDARA
GUANGÜI - INFI
TIMBIQUI - CAUCA
SELVA DEL PACIFICO
II
EXPO - PACIFICO
EXPOSICION AFROCOLOMBIANA
EL MICAY
CAUCA
SELVA DEL PACIFICO
III
LA RAMADA
EXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIO
CAJIBIO. CAUCA
POPAYAN. CAUCA. COLOMBIA
1971 - 2013
-1-
2. EXPOSICIONES
Director
Fortunato Cordoba
COLABORACIÓN:
I
LA CASA DE LA SELVA
EXPOSICIÓN INDÍGENA EPERARA SIAPIDARA
GUANGUI
TIMBIQUI . CAUCA. SELVA DEL PACIFICO
Reconocimiento especial y la exposición se hace en homenaje a la
Tachi Nawe (Jefa) Leticia Puama y a su esposo Elias Chirimia.
Jaipanas: Sixto Mercaza, Enrique Chamapura. Hermilio Chirimía, Plinio
Valencia.Elio Chirimia. Indígenas Eperara Siapidara: Marcelino Pertiaga, Carmen
Mejía, Clerina Chirimía, Presencio Chirimía, Cecilio Garabato, Venedicta Valencia,
Elio Chirimía, Elías Chirimía, Hermógenes Equia, Ismael Chamapura. Epifanio
Chirimía, Anselmo Pertiaga. Yecit Moña. ClodomiroValencia.
Hna. Adela López, Comunidad Madre Laura. Conrado Arango Sacerdote Franciscano.
II
EXPO-PACIFICO
EXPOSICION AFRO COLOMBIANA
LOPEZ DE MICAY - SELVA DEL PACIFICO. CAUCA
GrupoMusical:Danzas
del
Micay.
Director: EneyderHurtado. Integrantes: RichardUrbano, Oveimer Vellaizac, Emilio
Riascos, Dawer Urbano.
III
LA RAMADA
EXPOSICION CAMPESINA
CORREGIMIENTO EL ROSARIO
MUNICIPIO CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCA
Milciades
Anaya,
James
Tobar,
Dany
Galvis,
Carlos
DuverCamayo,WilsonSerna, Richard Certuche. Severiano Camayo.
…….Mauricio Galvis.
Galvis,
Walter
Colaboración en Popayán: -------------------------- ------------------- ----------------- ------------------- ------------------------Cali: Mauricio Galvis. - Tania Córdoba. Graduada Ciencias Políticas. Toronto
University. Toronto Canada.
-2-
3. III
CC
LA RAMADA
EXPO-PACIFICO james to
EXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIO - CAJIBIO - CAUCA
Bachilleres Agropecuarios: Milciades Anaya, James Tovar, Dany Galvis Z, Carlos Galvis A, Duver
Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche, Yeison Rodríguez, Mauricio Galvis Z.Severiano
Camayo, fotógrafo
ZONAS DE LAS EXPOSICIONES:
GUANGUI. SELVA DEL PACIFICO
EL MICAY. SELVA DEL PACIFICO
EL ROSARIO. ZONA CAMPESINA. CAJIBIO.
DEPARTAMENTO DEL CAUCA
COLOMBIA
-3-
4. POPAYÁN
Expoteca: tiene por escenario la manifestación
de la naturaleza en la selva, en el
campo y las culturas que dieron raíces: la cultura indígena Eperara Siapidara, la
afrocolombiana y la campesina.
Expoteca: se inaugura con 3 exposiciones así:
La Casa de la Selva: es exposición sobre los Indígenas Eperara Siapidara de la
selva del Pacífico principalmente de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí.
Expo-Pacífico: Exposición Afrocolombiana en referencia a la zona del municipio
de El Micay en la selva del Pacífico. Cauca.
La Ramada: Exposición Campesina de la zona del Corregimiento de El Rosario en
el municipio de Cajibío. Cauca.
Estas exposiciones contienen grandes fotografías, afiches fotográficos, grabaciones, videos,
diapositivas. Objetos de cerámica, caza y pesca. Elementos de cestería. Instrumentos
musicales y de trabajo. Objetos ceremoniales. Diseños y escritos computarizados sobre
diferentes tópicos. Folletos y libros.
Expoteca: inicia su presentación con tres componentes de la cultura caucana. Tres de
nuestras identidades en los municipios de López de Micay, Timbiquí y Cajibío, en
referencia a Afrocolombia, a los Indígenas Eperara Siapidara y a los campesinos
respectivamente.
-4-
5. EXPOSICIONES
INDÍGENA
AFRO-COLOMBIANA
CAMPESINA
EN LA DIMENSIÓN CULTURAL
DEL NUEVO MILENIO
El departamento del Cauca es tierra abonada para lo multicultural. La diversidad cultural
nos identifica.
Expoteca: exhibe tres exposiciones sobre nuestra diversidad cultural en el campo y la
selva.
Expoteca: es un proyecto desarrollado con la colaboración de indígenas Eperara Siapidara
de Guangüi (Timbiquí), afro-colombianos del Municipio del Micay y campesinos del
Corregimiento de El Rosario (Cajibío).
Expoteca: se presenta como una manifestación de lo multifacético, multicultural y
multiétnico de nuestra identidad. Por ello el Cauca es multiplicidad que atesora gran
riqueza cultural.
Expoteca: nace en el campo y en la selva proyectándose hacia la ciudad. Análisis e
investigación permitieron tratar de dar definición por medio de exposiciones a temas
diversos, importantes e interesantes.
Los sueños y las utopías de quienes idealizaron y cooperaron en la selva y el campo, se
convierten en realidad con la presentación de Expoteca.
Expoteca: se expone como un lugar adecuado en donde las gentes de la ciudad tengan un
encuentro con la selva y el campo.
Bienvenidos al campo!
Bienvenidos a la selva!
Bienvenidos a Expoteca!
-5-
6. EXPOSICIÓN INDÍGENA
INDÍGENAS
EPERARA SIAPIDARA
TIMBIQUI - CAUCA
SELVA DEL PACIFICO
La Exposición La Casa de la Selva se refiere a los Indígenas Eperara Siapidara de
Timbiquí, selva del Pacífico, Cauca.
La Exposición La Casa de la Selva trata de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí
habitadas por los Indígenas Eperara Siapidara. El numeroso material que posee la
exposición se refiere a estas zonas.
La Exposición La Casa de la Selva cuenta con material grabado, fotográfico. Objetos
ceremoniales, de trabajo, caza, pesca, hogar, cestería, diseños. Presentación de diapositivas.
También se ha elaborado gran material digitado, afiches, libros y folletos.
La Exposición La Casa de la Selva es libro abierto sobre historia, lengua, creencias y
tradiciones de selva.
La Casa de la Selva se propone hacer un acercamiento de la cultura de la selva con la
ciudad.
La Casa de la Selva presenta rasgos de la Cultura Eperara Siapidara la cual se encuentra en
el contexto del mosaico caucano. Y trata de crear un escenario en la ciudad para lo
grandioso de la selva, de la naturaleza y su gente.
-6-
7. Por la cultura Eperara Siapidara
Departamento del Cauca
Colombia.
-7-
8. La Exposición
La Casa de la Selva
se ha presentado en:
El Museo Nacional de Colombia. Bogotá. Octubre 5 –20 de 1.973. Invitó Colcultura y el Instituto
Nacional de Antropología. Colaboración Federación Nacional de Cafeteros.
Universidad Libre de Cúcuta- Cúcuta. Octubre 31 a noviembre 5 en 1.973. Invitó: Universidad
Libre de Cúcuta.
The Native Canadian Center. Toronto. Canadá. Abril 23-25 de 1.988. Invitó: The Native
Canadian Center.
Universidad del Cauca. Centro Cultural El Carmen. Popayán. Marzo 22-29 de 1.991. Invitó
Facultad de Humanidades. U. Del. C.
Departamento Cultural Banco del Estado. Popayán julio 14-30 de 1.993. Invitó Departamento
Cultural.
Casa de la Cultura de Chinchiná. Invitó Casa de la Cultura de Chinchiná. Caldas. Marzo 3-5 de
1.994.
EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO
-8-
9. LENGUA INDÍGENA
INDIGENAS
EPERARÃ SIAPIDARA
SELVA DEL PACIFICO
DEPARTAMENTO DEL CAUCA
METODO BILINGUE
SIA PEDEE
ESPAÑOL
FORTUNATO CÓRDOBA
COLABORACION
MARCELINO PERTIAGA. DOMITILIA VDA. DE EQUIA. FLOIRAN
CHAMAPURA. HENRIQUE CHAMAPURA. JUAN DE JESUS DURA.
NARCILO POIRAMA. ALFREDO CHIRIMIA. ISABELINA DE EQUIA.
FLORENTINA CHIRIPUA. LISANDRO QUIRO. HONORATO
CHIRIPUA.PLINIO VALENCIA. HECTOR CHIRIMIA. HERMELINA
V.DA DE PUAMA. ARCADIO GRUESO. BELARMINA
MÁLAGA.ANSELMO PERTIAGA. YECIT MOÑA.
COLOMBIA
-9-
11. SIA PEDEE
Pedeera
¿Sãga bɨ pɨ?
Palabras. Vocabulario.
Sia Pedee
Pania
Japa
Toi
Tot'e
Echurru
agua
potrillo
canalete
palanca
armadillo
It'abarre
Petau
¿Cómo está usted?
Español
fogón
maiz
Bɨguɨ
Jẽsaa
Jẽa
P'ũajãra
Sãga k'euwama.
Buenas tardes.
¿K'ãta para chiwidi?
¿Qué hay de nuevo?
flor
vampiro
murciélago
luciérnaga
luciérnaga
Soperna
Sãja k'euji.
Buenas noches
venado
conga
chontaduro
hierba
Nep'ono
ĩk'a
Imichichi
Aida p'ut'u
Wĩba
Sãga ewariji.
Buenos días.
sombrero
Tuak'ɨda
Pidowe
Jooro
Pũrã
Ee
T'ã
Nek'o
Atane
Idi
Nu
Nuweda
¿Sãga pˈanita pɨ ëreerã?
¿Cómo está su familia?
¿Pɨ k'asaa t'ɨjarapata?
¿Cómo se llama usted?
anzuelo
tatabro
tetera, totora
camarón
montaña
sal
comida
mes
hoy
mañana
ayer
Etˈewa
¿Sama bajima pɨ?
¿Dónde estaba usted?
ahora
Nu parumisa.
Hasta mañana.
Tˈiũji pɨ.
Siga usted.
#
1
2
3
4
5
aba
omé
õpee
k'iĩmari
joisoma
10 jua jõ
- 11 -
uno
dos
tres
cuatro
cinco
diez
12. Aba mapˈeda chokˈara.
K'ap'ɨa
Uno y muchos.
Cuerpo
K'ĩra
Poro
Puda
cara
cabeza
cabello
Nep'ono
flor
Nep'onoorã
flores
K'ɨɨrɨ
Tau
oreja
ojo
Taama
Taamarã
culebra
culebras
K'ɨ
Tauk'ara
Idak'ara
Idat'u
It'ai
I
K'ĩrame
K'ida
Otau
Waa
Mak'ara
T'ũa
P'isii
nariz
pestañas
barba
mandibula
boca
labio
lengua
diente
garganta
sangre
pierna
pecho
uña
K'ɨ
gusano
K'ɨra
gusanos
Pak'uru
Pak'urura
árbol
árboles
Poroba
Porobara
cobija
cobijas
Usa
Usaara
perro
perros
K'ɨrrɨ
Jĩsi
K'ĩu
Ek'arra
Ik'ia
Jua ãpiwida
cintura
intestino
vena
espalda
hombro
codo
Et'erre
Et'errera
gallina
gallinas
Imama
Imamaara
tigre
tigres
Jua chak'ẽ
Jua
Jua nawẽ
Jua jarapari
jua esa jĩak'apena
casa
casas
Chik'o
Chik'ora
anular
meñique
río
ríos
Te
Teera
dedo
mano
pulgar
índice
del corazón
jua esajĩakˈa erepema
jua chak'e
To
Tora
pez
peces
poro p'ua
dolor de cabeza
Tuak'ida
Tuak'idara
anzuelo
anzuelos
k'ɨda p'ua
bi p'ua
ãmi chau
jaip'isi
dolor de muela
dolor de estómago
diarrea
sarampión
Tuma
Tumarã
bastón
bastones
k'ɨamia
fiebre
12
13. Chai.
Net'ataura
Pequeño-a.
Frutas
niño
et'erre chai
chontaduro maduro
chontaduro amarillo
caimito
aguacate
T'õit'ãjõ
Jũarãjõ
Ugujõ
Olerajõ
tigresito
warra chai
Jẽe p'oree
Jẽe k'uara
T'ukũjõ
Beu
Imama chai
guama machete
guama
guama (churima)
guayaba castilla
gallinita
taama chai
culebrita
te chai
casita
usa chai
perrito
Larajõ
K'urujõ
naranja
bacao
ipana chai
ave pequeña
Sap'atˈojõ
Chijõ
piña
Naidisa
zapote
naidí
P'ata
P'ata juamosa
P'ata t'ooro
plátano
plátano mocho
plátano cachaco
Rosa pˈore
plátano rosa
sera
kokowe
p'ata nãri
ãporromia
banano
manzano
treinta pares
guineo
p'ata pˈãima
enano
primitivo
cajeto
dominico morado
enano
chivo
cajeto
sera juamosaa
p'ata kiniento
banano mocho
plátano quinientos
papachina
urut'a
papachina
milpecillo
net'atau
net'ataura
fruta
frutas
kˈi chai
gusanito
baso chai
sapito
Waibɨa
Grande
Imama waibɨa
tigre grande
pak'uru waibɨa
árbol grande
te waibɨa
casa grande
usa waibɨa
perro grande
taama waibɨa
culebra grande
to waibɨa
río grande
ipana waibɨa
ave grande
kˈɨ waibɨa
gusanote
baso waibɨa
sapo grande
p'usa waibɨa
ola grande
13
15. Aba mãik'aapa chok'ara
Pedeera
Uno y muchos.
Palabras Vocabulario
k'ũtrãa
chonãa
joven
viejo
K'uimia
K'uipatarã
nadador
nadadores
wẽrã
mujer
ɨmik'irã
Mimiamia
Mimiapatarã
trabajador
trabajadores
hombre
Pëiramia
Pëirapatarã
bailador
bailadores.
K'arimia
K'aripatarã
cantante
cantantes
Nejirimia
Nejiripatarã
cazador
cazadores
To-ia mia
pescador
To‒iapatarã
pescadores
Jẽmenemia
Jẽmenepatarã
jugador
jugadores
wẽrã chak'e
warra
warra chai
señorita
muchacho
niño
ɨmik'ira chak'e
adolescente
porowẽsaa
k'art'a k'awaa
k'ĩrãk'awa‒e
kawa-e
p'oyaa
sewaidaa
t'ãri õĩa bapari
ëei piyaa
inteligente
estudioso
bobo
ignorante
capaz
mentiroso
alegre
chistoso
Pi-ɨa
Bonito. Hermoso. Bello.
Mɨ ak'orẽpa japa õpee irubɨ.
Mi papá tiene 3 potrillos.
Wẽrã pi-ɨa
mujer bella.
Japa pi‒ɨa
potrillo bonito.
Griseldapa irubɨ pẽrõrã ome.
Griselda tiene dos conejos.
Nep'ono pi‒ɨa
flor bella.
Ipana pi‒ɨa
ave hermosa.
Albertanapa irubɨ p'ep'ema õpee.
Albertana tiene tres ventiadoras.
K'achia
Mitˈitˈia
Malo
Feo
Gilbertopa te irubɨ.
Te mit'it'ia
Chik'o k'achia
casa fea.
comida mala.
ĩk'a mitˈitˈia
murciélago feo.
Taama mitˈitˈia
culebra fea.
Gilberto tiene casa.
15
16. T'ijara
Mɨ ëreerã
Nombrar
Mis familiares
Mɨ ãk'õre
mi padre
Mɨ
yo
Mɨ nãwe
Mɨ ĩpema
mi madre
mi hermano
Pɨ
tú
Mɨ ĩpewẽra
mi hermana
Mɨ ak'õchona
mi abuelo
Mɨ awela
mi abuela
Irua
Taipa
Parãpa
Ãchia
él, ella
nosotros
vosotros
ellos
Mɨ p'ak'õre
mi suegra
Mɨ chaũrẽ
mi suegro
Mɨ chiãpa
mi tío –a
Mɨ wẽra
mi esposa
Mɨ imik'irã
mi esposo
Mëre
mío
Mɨ naapema
mi hermano mayor
Mɨ t'ẽepema
mi hermano menor
Mɨ warra
mi hijo
Përe
Ichide
Tachide
Pãrade
tuyo
suyo, suya
de nosotros
de vosotros
Mɨ warãarã
mis hijos
Ãchide
de ellos
Mɨ k'au
mi hija
Mɨ wai
mi cuñado
¿Kˈai de ma?
¿De quíen es?
Nãguɨ p'ata mëre.
Este plátano es mío.
¿Sãgama?
¿Cómo es?
Wabɨara
grandioso
Maarĩi
pequeño
Waibɨa
grande
It'ɨa
Jep'eda
Jet'ee
alto
bajo
amplio
Jõma weda tachide.
Todos son nuestros.
pˈiũp'ee
K'a k'at'ua
Tesoo
t'ãrõíña
T'ãr p'ua
Charee
Porek'ea
Wãara
estrecho
corto
largo
alegre
triste
difícil
fácil
verdadero
Jãguɨ miele pãrade.
Esa miel es vuestra.
Kˈoraa përe.
El canasto es suyo.
Mëre-e
no es mío
Përe-e
no es tuyo
Tachi de-e no es nuestro
ãchi de-e
no es de ellos
16
17. Japari
Pedeera
Diciendo
Palabras. Vocabulario
Cha bɨ
Jãqui
Acha bɨ
Jĩsua
Jĩĩri jĩria
Wãsia
T'a p'ok'ea
Jarrapisia
Bek'ea
P'ũasaa
éste
ése
aquí está
Ejemplos:
Nãguɨ mëre
éste es mío
Nãguɨ ichide
ése es de ella-él
frío
tibio
caliente
sueño
hambre
mojado
seco
Kˈĩrãtˈãdoora
Diferentes colores
Nãguɨ nama ata bɨru.
Aquel lo pongo aquí.
K'uara
P'oree
P'ap'arãa
P'ãimaa
P'up'uchia
T'orroo
P'ãwaraa
Mot'ot'oa
Nãguɨ Poiramade
Este es de Poirama
Nãguɨ mëre
Jã p'ata kĩmi
éste es mío
aquel racimo.
Nãguɨ pia‒e bɨ
éste no sirve
Jãguɨ achu bɨ
ése está allá
Jã përe
aquel es el suyo
amarillo
rojo
verde
negro
morado
blanco
azul
rosado
Euma p'ãa.
Los colores del arco iris.
Na k'oraa mëre.
El canasto es mío.
Pajã p'awarã
El cielo azul.
Jã lapiz mëre.
El lápiz es mío
P'uajãra p'ãp'ãraa bapari.
El verde de las plantas.
Bat'ee
Mau.
Batea
piedra
K'uruma
Esewede
K'uruma k'ida
Batˈẽe neo-pari
piedra de moler
piedra para afilar
piedra de mano
batea de uso
comun
Batˈẽe p'aru t'õpari batea para lavar
ropa
Sɨguɨbat'a.
Piedra para hacer fuego.
Batˈẽe p'arat'u siipari batea para lavar
utensilios.
Mau sua'ki beepari.
Piedra de asentar.
Warra batˈẽe
Pilón
Bongo
batea para el bebe
piladora de arroz
batea grande
Batˈẽe nee siipari
batea para lavar oro
17
18. Iidik'ari
Chok'ara
Preguntando
Bastantes
Muchos
¿Sãga?
¿Cómo?
¿Sãguɨ?
¿K'ai?
¿K'aima?
¿Jõmasãa?
¿Sãapai?
¿Cuál?
¿Quién?
¿Quién es?
¿Cuánto?
¿Cuándo?
¿K'aata jara bɨ?
¿K'ãarepaa?
¿K'ãare paji?
¿Qué dice?
¿Qué será?
¿Qué fue?
Toi chok'ara
Tot'e chok'ara
ẽperãrã chok'ara
Mau chok'ara
Pedee chok'ara
muchos canaletes
muchas palancas
muchos indígenas
muchas piedras.
muchas palabras.
Chok'ara‒e
Pocos
¿K'ãreta jarapari?
¿Qué se cuenta?
Eterre chokˈara‒e pˈaraa.
Hay pocas gallinas.
¿K'ãta jaraji?
¿Qué dijo?
Mau chokˈara‒e paraa.
Hay pocas piedras.
¿Kˈaita pedee bɨma?
¿Quíen habla?
Epera chokˈara‒e paraa.
Hay pocos indígenas.
¿K'aima ichi?
¿Quíen es ella?
Pedeera
¿Pɨ k'ãta k'inia bɨ?
¿Qué quiere usted?
Palabras. Vocabulario
Joisoma ome
cuerpo
jõma
esaauk'a
entero
la mitad
Jua chakˈe
¿K'aita cheji?
¿Quíen vino?
veinte
k'apɨa
¿K'aipa jãgui oojima?
¿Quíen hizo eso?
diez
k'apɨa aba
¿K'aipa jarajima?
¿Quíen se lo dijo?
dedo
Na
¿K'aipa mɨ t'ɨ bɨ?
¿Quíen me llama?
-
e
(Negaciones)
Chenaaji
no vengas
Eperãrãa we-e no hay indígenas
Wẽ-e
no hay, no está
¿K'aima pɨ?
¿Quíen es usted?
18
19. Acha bɨ
To‒iade wãdama.
Aquí
Vamos a pescar.
Tuak'ida
Tosu
Arp'ona
At'arraya
Miasu
Ematrɨma
Acha bɨ mɨ te.
Esta es mi casa.
anzuelo
gancho
arpón
atarraya
flecha
arco
Acha bɨ chula aba.
Esta es una rana.
Acha bɨ mi nawe.
Esta es mi madre.
K'uru.
Acha bɨ mɨ ak'õre.
Este es mi padre
Olla.
K'uru chai
olla pequeña
K'uru waibɨa
olla grande
Acha bɨ imama.
Este es el tigre.
Chok'o
Chok'o chai
Chok'o k'aip'ee
cántaro
cántaro pequeño
cántaro mediano
Cha bɨ mëre
éste es mío
Cha bɨ përe
éste es suyo
Cha bɨ irude
éste es de él
Chok'o waibɨa
cántaro grande
Cha bɨ taide
éste es nuestro
Cha bɨ tachide
éste es vuestro
T'a k'oro
salero
Cha bɨ ãchide
éste es de ellos
na mẽre‒e
éste no es mío.
Pedeera.
Palabras. Vocabulario.
éste no es de él.
na taide‒ e
bejucos
chocolatillo
yaré
matamba
éste no es suyo.
na irude‒e
jĩk'ara
jiũru
porteé
wagai
na përe‒e
éste no es nuestro.
Achu t'imiarã
jĩk'ara torro
siak'oro
jauchira
Allá a lo lejos.
Mɨ jamaa wãit'e
Potrepa oopata k'oraa.
Con bejucos se tejen canastos.
Jĩk'ara k'ãupa ne‒inaa jĩpata.
Con bejucos se hacen amarres.
19
Me voy para allá
Achu bɨ mɨ japa
bejuco blanco
chicao
cargadera
Allá está mi potrillo
20. Wãarã jaramaa.
¿K'ai?
Afirmativas.
¿Quíen?
Pɨ jẽmenepari.
Usted es jugador.
¿K'aita pedee k'ĩnia bɨ?
¿Quíen quiere hablar?
Ãchi jẽmenepatarã.
Ellos son jugadores.
¿K'aipa jarait'ema juma nãgüee?
¿Quíen explica todo esto?
Ãchi k'aripatarã.
Ellas son cantantes.
¿K'aipa nãgüee jaraji?
¿Quíen le dijo eso?
Ichi pi-ɨa pëirapari.
El baila muy bien.
¿K'aita oimaa bɨ?
¿Quién está riendo?
Ichi nejɨripari.
¿K'aita jẽmaa bɨ?
¿Quién está llorando?
El es cazador.
¿K'aipa k'ĩnia bɨ aba?
¿Quién quiere uno?
Nepɨrimaa.
Contando.
¿K'aipamaa?
¿Quién será?
Mɨ irubɨ usa aba.
Yo tengo un perro.
¿Sãapai?
Nama nek'o ome p'ani.
Aquí hay dos machetes.
¿Cuándo?
¿Sãapai wãit'e?
¿Cuándo va?
Japa õpee jĩp'ani.
Tres potrillos estan amarrados.
¿Sãapai cheite?
¿Cuándo viene?
K'oraa k'imarĩ p'ani.
Hay cuatro canastos.
¿Sãapai jaraji mãgui?
¿Cuándo le dijo eso?
Mɨa unujĩ nek'o joisoma.
Yo encontré cinco machetes.
K'oraa juajõ p'ani namaa
Diez canastos hay aquí.
¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãint'e?
¿Cuándo piensa ir?
K'ap'ia aba p'ani jẽe nãqüi k'oraade.
Veinte chontaduros hay en el canasto.
Pɨ jarai sãpaipema
Usted dice cuándo.
20
21. Merãmaa.
Mɨ - merë.
Negando.
Yo - mío
Wã-e
K'ari-e
K'ui -e
Pedee-e
K'ĩnsia-e
Mimia- e
K'inia-e
no voy
no canto
no nado
no hablo
no pienso
no trabajo
no quiero
Mɨa k'awa-e
no sé
Mɨa k'awa-e paji
no lo sabía.
Mɨ ituaba wãit'e me voy solo
Mɨ k'op'ãñõ
Mere ne uu
mí compañero
es mía la siembra
Mɨ japa
mí potrillo
Pɨ.
Tú.
Mɨ pedee -e
no hablo
Mɨ jẽmene -e
no juego
Pɨa mɨmaa jaraji
tú me lo dijiste
Mɨ jẽmene -e paji
no jugue
Pɨa jaraji jãgüi
tú le dijiste eso
Pɨ mimiapari nama Ud.trabaja aquí.
Pɨ nu cheru
Chokˈakˈarĩ.
Iru – irua.
Ordenar. Mandar.
¡Wãjí!
¡Wanaaji!
El.
¡Vayase!
¡No vaya!
¡Jẽmeneji!
¡Jẽmenenaaji!
tú vienes mañana.
¡Juegue!
¡No juegue!
Iru k'ãi bɨ
él está dormido
Iru chok'ai bɨ
él está despierto
él está sentado
Iru k'ayaa bɨ
¡Pedeeji!
¡Pedeenaaji!
Iru su‒akˈi bɨ
él está enfermo
¡Hable!
¡No hable!
¡Pairaji!
¡Pairanaaji!
¡K'ariji!
K'arinaaji!
Tai.
¡Baile!
¡No baile!
¡Cante!
¡No cante!
¡Chéji!
¡Chenaaji!
¡Mire!
¡Akˈɨnaaji!
Taipa peejida pidowe.
Nosotros cazamos el tatabro.
¡Llevelo!
¡No lo lleve!
¡Ak'ɨji!
Taipa jẽe netot'ajida.
Nosotros vendímos chontaduros.
¡Venga!
¡No venga!
¡Eteeji!
¡Eteenaaji!
Nosotros.
¡No mire!
Tai mee wãdait'e nejiride.
Nosotros vamos a cazar.
Tai pɨ ome wãdait'e
Nosotros vamos con usted.
21
22. Pãrã.
¿Kãata pedee bɨ?
¿De qué hablas?
¿Sãga k'ĩnsia p'anɨ parãpa?
¿Cómo piensan ustedes?
¿Kãata jara bɨ?
¿Qué dices?
¿Wadait'ek'ã mee?
¿Van a ir al monte?
Pɨa jarabɨ waara.
Lo que usted dice es verdad.
¿Parãpa netojida t'ã?
¿Ustedes compraron sal?
Irua jara bɨ sewaa.
Lo que él dice es mentira.
Ãchi – ãchia – ara.
Ichia jaraji jumaweda pia bɨ.
El dijo que todo esta bien.
Ellos (as).
Ãchi eujãde mimia p'anɨ.
Ellos trabajan en su tierra.
Ichia jaraji jumaweda k'achia bɨ.
El dijo que todo está mal.
Ãchia wãara jarap'anɨ.
Ellos estan diciendo la verdad.
Ichia jara-e paji maari pida.
El no dijo nada.
Ãchi t'õdoo omé irup'anɨ.
Ellos tienen dos tambores.
Ichia jãga jaraji.
El dijo eso así.
Mɨ pia-e bɨ pɨ ome.
Yo estoy en desacuerdo con usted.
¿K'ãata op'anɨ?
¿Qué hacen ustedes?
pɨ pedeeji
ichia k'awa bɨ
él sabe
tai jẽmenepata
nosotros jugamos
parã pëirapata
ustedes bailan
ãchi mimiapata
ellos trabajan
ichi pˈirapari
ella corre
mɨ pɨ k'inia bɨ
Pɨa jara bɨk'a mɨ t'ee pia bɨ.
Me parecen muy buenas sus ideas.
tú hablas
yo te amo
Ne‒uude wãdama.
Vamos a sembrar.
Chi apema añomaa ne‒ewadait'e.
La cosecha será el próximo año.
Mɨ jãgüedé pɨ ome pedee k'inia ‒e bɨ.
No quiero discutir eso con usted.
22
23. Mɨ pedeeit'e.
Chokˈa.
Quiero hablar.
Mandar. Ordenar.
Mɨ ara kˈawa bɨ.
Yo si sé.
Wãdama
To-iadama
Jẽmenedama
Pedeedama
Netodama
vamos
pesquemos.
juguemos
hablemos
vendamos
¿Wãdai t'ek'a?
¿Vamos a ir?
Tˈidama
Pëiradama
Mimiadama
llenemos
bailemos
trabajemos
Akɨdama
Uchiadama
K'uidama
Nek'odama
K'ãridama
miremos
salgamos
nademos
comamos
cantemos
Mɨ pedee k'inia bɨ pɨ ome.
Yo quiero hablar con usted.
Pɨ ichita wãit'e ichi ome.
Usted tiene que ir con él.
Mɨ ãk'õrepa chik'o waibɨa jita‒ataji.
Mi papá cogió un pez grande.
Merãk'ari.
Mɨ to‒ɨa yaa bapari.
A mi me gusta pescar.
Negando.
Wãnaadama
Pedeeji pɨchi pedeepa.
Hábleme en su lengua.
Mɨ pɨ ome wã k'inia bɨ.
Yo quiero ir con usted.
Mɨ pɨ ome wã k'inia‒e bɨ?
Yo no quiero ir con usted.
No vamos.
To‒ianaadama.
Jẽmenenaadama.
Pedeenaadama.
K'arinaadama.
Mimianaadama.
Ak'i naadama.
Uchianaadama.
K'uinaadama.
Mɨa jãguɨ ak'i k'inia bɨ.
Yo quiero ver eso.
No pesquemos.
No juguemos.
No hablemos.
No cantemos.
No trabajemos.
No miremos.
No salgamos.
No nademos.
¿Kãata-pˈasaji?
¿Qué sucedió?
¿K'aita nɨ bɨ?
¿A quíen espera?
T'ãri p'ua!
¡Ai ãk'õre!
¡K'õp'añaji!
¡K'ɨup'ee
Mɨa k'awa‒e.
Yo no sé.
¡Que tristeza!
¡Ay Padre!
¡Acompañeme!
¡Silencio!
¡Jõmaweda wãdama!
¡Vamos todos!
23
24. Pedee mãik'apa waa pedeera.
Bɨ.
Palabras y más palabras.
Ser – estar.
Jisua nɨbɨ.
Tengo frío.
Mɨ Guangüide pema.
Yo soy de Guangüi
Jɨara nɨbɨ
Tengo calor.
Ichi ĩp'ide pema
El es de Infi
Jã wẽrã pi-i bɨ.
Ella es hermosa.
Pɨ warrachai.
Tú eres un niño
Jã eperãwera mimiañaa bɨ
Ella trabaja mucho.
Ãchi Saijade pema
Ellos son de Saija
Ãchi k'arimaa p'anɨ.
Ellos están cantando.
Ichi Mik'ai depema.
Ella es de El Micay.
Wãjida mimiade.
Se fueron a trabajar.
◦
Pedeera.
Palabras. Vocabulario.
Tachi teeda p'anɨ.
Nosotros estamos en la casa.
Pia bɨ
Jĩsua bɨ
Wãsia
K'oo
T'ap'oke'a
Bek'ee
P'uasaa
Wãara
Seewa
õ ‒ĩia
Jaraji
Auk'a
Auk'a‒e
Naũ
Ãchi k'ãimaa p'anɨ.
Ellos están durmiendo.
Ichi nama wẽ‒e.
El no está aquí.
Jõma nama para bɨ.
Todos están reunidos.
Mɨ paramaa jãma bak'inia bɨ.
Yo quiero estar allá con ustedes.
Mɨ ituaba bɨ.
Yo estoy solo.
24
está bien
está frío
caliente
pereza
sueño
mojado
seco
verdad
mentira
alegría
responda
igual
desigual
aire
25. Ne animalarã.
Kˈa.
Animales.
Tejer. Tejido. Diseño.
Pidowe
Usa
Bɨguɨ
Pido
Perorã
Kurijiwa
Echurru
venado
saino
guagua
guatín
armadillo
Kˈawodo
Op'idi
Chuã
Ãsurra
ratón de monte
erizo
gorila
mico
Bɨsia
Gõso
Posãi
Imana
Jojoma
Toposãi
K'ira tˈadoo kˈa Eperãrãde.
Diferentes tejidos indígenas.
tatabro
perro
perico perezoso
oso hormiguero
chucha
tigre
zorro
chucha de agua.
Jaradama ne ina kˈa:
Mencionemos algunos:
P'isimerre k'a
Echurro k'a
diseño de armadillo.
Sibii k'a
diseño de tortuga
Baso k'a
diseño de sapo
Tusorẽ k'a
diseño de escorpión
Papau k'a
diseño de mariposa
Pegüɨrɨ k'a
diseño de araña
Kurusu k'a
diseño de cruz
Siru k'a
diseño de sampoña
Yerre k'a
diseño de mico
Toiporo k'a
Jep'a k'a
diseño cabeza de
canalete.
diseño de boa
Jojoma k'a
diseño de zorro
Tuwakɨda k'a
diseño de anzuelo
Kavallo k'a
diseño de caballo
Tau p'ɨrra k'a
¡Pedeeji!
diseño del camarón.
diseño de tabla del cernidor
¡Hable!
Mimia
Mimiamia
Mimiapatara
Mimianait'e
Mimiajĩ
Jemene
Jemenemia
jẽmenepataarã
jẽmenede wãit'e
jẽmenejĩ
trabajo, trabajar
trabajador
trabajadores
voy a trabajar
trabajé
juego, jugar
jugador
jugadores
voy a jugar
jugué
K'ari
K'arira
k'aripatarã
k'arede wãit'e
canto, cantar
cantos
cantantes
voy a cantar
k'ariji
canté
Chonarã poro k'a diseño cabeza de viejo
25
26. Jaratemaa.
Tˈau pˈurra kˈa.
Enseñando.
Diseño del ojo.
Nãguɨ pak'uru pi–ɨ bɨ.
Este árbol es hermoso
Pidowe ma-ari bɨ.
El tatabro está pequeño.
Unuji bɨguɨ aba nẽchoma.
Vi un venado muy grande.
Nɨdama eede it'ɨ.
Espereme en lo alto de la montaña.
Bɨgüɨ pania topachi to‒ide.
El venado tomaba agua en el río.
Imama e pi‒ɨ bapari.
La piel del tigrillo es hermosa.
Toi poro kˈa.
Tĩmiipa ũripari k'arichipari k'arip'anada
k'ari.
A lo lejos se oye el canto del karichipari.
Diseño del canalete.
K'ai paji?
¿Quíen fue?
Mɨ ãk'õrepa paji
26
fue mi padre
Mɨ nawẽpa paji
Warrachaipa paji
Ãchia paji
Ãnsurrapa paji
Jojomapa paji
Obduliapa paji
fue mi madre
fue el muchacho
fueronn ellos
fue el mico
fue el zorro
fue Obdulia
27. Iru.
¿Kˈãre?
Tener.
¿Qué?
Parãpa iru p'anɨ jõisoma narajo.
¿K'ãta pedee bɨ?
¿Qué dice?
Ustedes tienen cinco naranjas.
¿K'ãta jaraji?
¿Qué dijo?
Ãchia iru p'anɨ k'ok'o ome.
Ellos tienen dos cocos.
¿K'ãta k'inia bɨ?
¿Qué quiere?
Isapai panadaipia bɨ.
Tenemos que llegar rápido
Pedeedama pia.
¿ K'areta ak'ɨparima?
¿Qué es lo que miras?
Hablemos bien.
¿K'ãre paji?
¿Qué fue?
Ewari k'ãri pi-ɨa bapari.
El amanecer está muy hermoso.
Jõmaa k'ãipata mamĩda pania kˈãik'aa.
Parece que todo durmiera menos el río.
¿K'aide?
¿De quíen es?
Quirode
Wãrrade
Ãk'õrede
Ãk'õchonade
Ipanarã ewaridak'arĩ k'aripata.
Las aves cantan por la mañana.
es de Quiro
es del niño
es del padre
es del abuelo
Sisi jõma auk'a k'aripata.
Los grillos cantan en coro.
Pedeema.
Ichi k'arimaa bɨ toida.
Ella está cantando en el río.
Hablando.
Eda tãi pi‒ɨa ũripari pak'uru k'aurepa.
La selva es un espectáculo de grandeza.
Ichia k'ora aba irubɨ.
Ella tiene un canasto.
Ĩrã jũmarãpa eda t'ãi k'inia iru p'anapata.
Hoy todo el mundo ama la selva.
Mɨa irubɨ usa aba.
Yo tengo un perro.
Mɨ ne upari.
Yo soy agricultor
Ichi mimiapari teeda.
El trabaja en casa.
27
28. P'anaujĩ.
¿Sãga bɨ pɨ?
Responda.
¿Cómo está usted?
¿Sãga bɨma?
¿Cómo está?
K'ap'ɨa pia.
Bien, gracias.
¿Sãga p'anɨma?
¿Cómo están?
¿Sãga bɨ pɨ ak'õre?
¿Cómo está su padre?
¿K'apɨa pia bɨ?
¿Está bien?
Ãchi k'apɨa pia p'anɨ.
Ellos estan bien, gracias.
¿K'ayaa bɨ?
¿Está enfermo?
¿Samaa wãma pɨ?
¿Para dónde va usted?
¿K'ata pedee bɨ?
¿De qué hablas?
Mɨ temaa wãnɨ.
Voy para mi casa.
¿K'ãit'ee iidi bɨ?
Ateeji salude pɨ familiarãmaa.
¿Por qué pregunta?
Me saluda a toda su familia.
Nu wait'ee visitade.
Mañana iré a visitarlos.
¿K'ia mia iru bɨ?
¿Tiene fiebre?
Waya visitanadama.
Visitenos de nuevo.
¿Pɨ õĩa ni bɨ?
¿usted esta muy alegre?
Mɨa pɨmaa pia agradeceei
Estoy muy agradecido de usted.
¿T'ãri o-ĩa bɨ?
¿Se siente feliz?
Pɨa k'ãit'ee agradecee.
No hay de que.
¿K'ãit'ee õ-ia bɨ?
¿Por qué estás contento?
K'ĩnsia naaji jãqüe -it'ee.
¿K'ãit'ee jẽe bɨ?
¿Por qué llora?
No se preocupe de eso.
¿K'ãata k'insia bɨ?
¿En qué piensa?
Pɨ isapai unu k'inia bɨ waya.
Espero verlo pronto.
¿K'aata p'asajima?
¿Qué sucedió?
28
29. ũrĩti.
Pedeedakãri.
Hablando.
Escuchen. Oigan.
Ichia k'uru aba nẽchoma irubɨ.
Ella tiene una olla grande.
Mɨa k'awa e pɨ pɨa jarabɨk'a.
No entiendo lo que usted dice.
Ichia iru bɨ chok'o k'aipee.
El tiene un cántaro mediano.
Waa pedee naaji mɨ ome.
No discuta conmigo.
Mɨa k'uru aba nẽchoma irubɨ.
Yo tengo una olla grande.
Nãgüɨta mɨ kˈĩnsia.
Esta es mi idea.
Mɨ awuelapa iru bɨ k'uru aba ma‒ãri.
La olla que tiene mi abuela es pequeña.
T'arĩ p'ua bɨ pɨa mɨ maa jarada
Me duele lo que usted dice.
Ãchia audú sap'atojõ iru p'anɨ.
Ellos tienen muchos zapotes.
Mɨa k'awaa bɨ nãgüe oit'e.
Tengo razón en hacer esto.
Ichia aneeji p'ata k'imi joisoma aba.
El trajo cinco racimos de plátanos.
Pɨa k'awa‒e bɨ mɨa jara bɨ.
Usted no me entiende.
Mɨ jẽe awaa bapari.
A mí me gusta mucho el chontaduro.
Pedeedama wãarã e.
Hablemos seriamente.
Mɨ ne‒inaa k'o k'inia bɨ.
Yo quiero comer algo.
Pedeedama pia.
Hablemos correctamente.
Mɨ pania maãri to k'inia bɨ.
Quiero tomar un poco de agua.
Pedeenadama waa jãgüe.
No hable más de eso.
Mɨ pania tonait'e.
Voy a tomar agua.
Nãguɨ wãarak'a bɨ.
Esta es una verdad a medias.
Mɨ k'ayaapai ni bɨ.
Me siento un poco enfermo.
Jarateeji sãga oji pɨa jãguɨ.
Explique cómo hizo usted eso.
Sãga p'eda pajima.
No puede ser posible.
29
30. Nama.
Merãk'arĩ.
Aquí.
Negando.
Wãji
Wanaaji
Nama p'anɨ omé.
Aquí hay dos.
Vaya.
No vaya.
Nama bɨ aba.
Aquí hay uno.
Jemeneji
Juegue.
Jemenenaaji No juegue.
Pedeji
Pedenaaji
Pëiraji
Pëiranaaji
Baile.
No baile.
K'ariji
K'arinaaji
Cante.
No cante.
Chéji
Chenaaji
Venga.
No venga.
Eteji
Etenaaji.
Nama apida we-ẽ.
Aquí no hay nada.
Hable.
No hable.
Llevelo.
No lo lleve.
Nama p'anɨ chok'ara-ëe.
Aquí hay pocos.
Nama paraa chokara.
Aquí hay muchos.
Nama p'anɨ joisomá wẽrã chak'ẽrã.
Aquí hay cinco muchachas.
Nama bɨrama nek'o.
Aquí está el machete.
Nama bɨ t'ɨri to‒ɨapari.
Aquí está la red de pescar.
Pedeedama.
Achu.
Hablemos.
Allá.
Ichia jaraji jõmaweda pia bɨ.
El dijo que todo está bien.
Achu irubɨ mɨ japa.
Allá tengo mi potrillo.
Ichia jaraji jõmaweda k'achia bɨ.
El dijo que todo está mal.
Mɨ jamaa wãit'e.
Me voy para allá.
Ichia jaraji jãgui jãga.
El dijo eso así.
Achu bɨ mɨ japa.
Allá está mi potrillo.
Ichia mãarĩpida jara‒e paji
El no dijo nada.
30
31. Iidĩmaa.
T'ĩ jara k'arĩ.
Pronombres.
Preguntando.
¿k'ait'ee jarajima jãguɨ?
¿Por qué dijo eso?
Mɨpi
Yo soy.
Mɨ ne uupari.
Yo soy agricultor.
¿Sãapai jaraji mãguɨ?
¿Cuándo le dijo?
Pɨ to ɨa‒pari.
Tú eres pescador.
¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãit'e?
¿Cuándo piensa ir?
Jã esturiante.
El es estudiante.
¿Sãapeda pɨ wã?
¿Por qué va usted?
Tachi ome ëreerã.
Nosotros somos familia.
¿Sãapˈeda?
¿Por qué?
Parã jaratepatarã.
Vosotros sois profesores.
¿K'ãit'ee jãgui oji?
¿Por qué hizo eso?
Ãchi to-ɨa patarã.
Ellos son pescadores.
¿K'ãre‒it'ee ichi jama bɨ?
¿Por qué él está allá?
Irubɨ.
Tener.
¿K'ãre it'ee jëe bɨ?
¿Por qué llora?
Mɨa iru bɨ soperna aba.
Yo tengo un sombrero.
¿ K'ãit'ee ëei bɨ?
¿Por qué ríe?
Ichia japa õpee iru bɨ.
El tiene tres potrillos.
¿Sãga?
¿Cómo?
Ichia irubɨ p'ep'ema õpee.
El tiene tres ventiadoras.
¿Sãga paji?
¿Cómo fue?
Taipa iru p'anɨ ugu k'imari
Nosotros tenemos cuatro cerbatanas.
¿Sãga ooji?
¿Cómo lo hizo?
Parãpa iru p'anɨ jemenepata joisoma.
Vosotros teneis cinco balones.
¿Kˈãata jaraji?
¿Qué dijo?
31
33. El venado y el tigre
Bɨguɨ imama ome.
1
Una vez el Tío Venado estaba construyendo
su casa cuando llegó el Tigre y le dijo:
“Hombre, Tío Venado, yo quiero hacer la
junta con usted.”
1
Ewari aba baji bɨguɨ te oomaa. Maa
nide pachejí imama. Mãpai ichia maaji:
Chiãpa bɨguɨ mɨa pida auk'a pɨ ome te
ok'inia bɨda aji.
2
Y el Venado le respondió: “Usted vera señor
Tigre, porque yo vivo solo.”
“Pues, me quedo”, dijo el Tigre. Continuaron
techando la casa y cortaron los palos para el
piso. Tiempo después, el Tigre sintió ganas
de comer venado. Y a la montaña el Tigre se
iba a cazar y venado traía.
2
Mãpai bɨguɨpa p'ãnauijĩ: Pɨata k'awaa
bɨda aji. Mɨ ituaba bapari perã.
Mãgãpirã mɨ beitˈeda aji. Mapai ãchi te
oomaa p'aneejida, mãik'aapa pak'uru
tˈiapˈedapˈeda, tejã p'õjĩda.
Tãarapai,
imamapa
k'ok'iniadachi
bɨguɨ. Imama wã pachi eede itˈaa
nejɨride aneepachi bɨguɨ.
3
3
Y el Tigre llegando a casa decía: “Hombre
Tío Venado prepare esto para que nos lo
comamos”. Y el Venado preparaba, pero no
comía de su propia gente. El cualquier otra
cosa comía.
Imama temai pachek'ãrĩ jarachepachi:
chiãpa bɨguɨ, nãguɨ chuupade apachi
k'odait'ee. Bɨguɨpa chuupachi mamida
kˈokapˈaji chi agüerã, k'opachi net'aa
awaraata.
4
Ewari aba Imama pacheji k'ap'ia
4
Un día el Tigre llegó cansado y se puso a
soñar. Y en el sueño repetía: “Que me voy a
comer al Venado”. Y desde el fogón el
Venado le contesta que ya va estar el
cocinado.
t'umaa, maap'eda k'aĩmok'araa nɨ beji.
K'aimok'araade jarapachi: Mɨ chĩapa
bɨguɨ k'ot'aai t'eda a pachi.
Mãpai
it'abarrepa
bɨguɨpa
p'anaupachi: Chik'o aupait'ee bɨda
apachi.
5
5
Al final, el Venado pensó que la compañia
con el Tigre no le favorecía, se fué de cacería
y no regresó
Maa bɨ ap'eda.
Bɨguɨpa k'ɨnisiaji imama ome araa
beitˈee pia-e bɨda aji. Maap'eda jira
bododachi nejɨrɨde mãak'aapa waa
.
.
che-e paji.
33
34. POSÃI IMAMA OME
LA ZORRA Y EL TIGRE
1
Imama posãi ome abaamaa p'anapachida.
1
Ewari aba posãi wãjí nejɨride. Wãraa wãde
La Zorra y el Tigre vivían juntos. Y una vez la
Zorra se fue de cacería. Camino arriba se
encontró dos fieras. Observó como peleaban
en un combate sin tregua. Y al final cayeron
muertas. Se acercó a ellas y certificó su
desenlace fatal. Las embarcó en su potrillo y
las trajo a casa. Pero antes les extrajo los
corazones a las fieras.
ununaji ne‒animalaarã k'achiara omé.
Pi-ɨa
unujĩ
akˈɨk'ari
Mãkˈapa
taarã
chõmaa
chõmaa
jõnɨde
pˈani.
ãchi
omeeweda piu bainajida. Mãkˈapa wãjĩ
araa akˈɨde k'awaait'ee chok'ai p'anɨ maepɨra piudai p'anɨ, posãipa araa akˈide
wãkˈãrĩ unujĩ piupˈani. Piu unuk'ãri ichi
japadee batau pˈeji mãik'aapa ichi temaa
aneejĩ.
Mamĩda aɨ naaweda ma ne‒animalarã tˈãrĩ
ẽpˈekˈoji.
Temãi
k'ait'a
2
pak'ãri
biaji
2
Ya cerca de la casa le gritó al Tigre que
viniera a ayudar a subir los animalitos que
había cazado y que preparara de esta carne
que no habíamos comido antes.
imamamaa
chemerã akˈide uadeitˈe ɨtˈaa.
Ichia ne‒animalarã chak'ẽra peejida aji.
Mãik'aapa joopada aji na nechiara ichia
waide kˈokˈaperã.
3
Imama
nechumaa
bakˈãri
3
El Tigre preparando la comida se asustó al
ver un hueco en vez de corazón y le pregunta
a la Zorrapor lo sucedido. Respondiendo la
Zorra que sus colmillos hicieron esos huecos.
Oyendo ésto el Tigre se espantó.
p'eradachi,
unukˈãri tˈãrimãi uria jira bee. Mãpai iidiji
posãimaa sãap'edata nãga beemaaji.
Maabɨ apˈeda posãipa jaraji: ichi kˈidapata
jãga oojida aji, mãga ũrik'ãri imama
p'eradachi.
4
Por la noche el Tigre esperó que la Zorra se
durmiera, tomó sus pertenencias y se fué.
4
Pˈãrk'ua pak'ãri imamapa nɨjĩ posãi
kˈãidaimera.
Kãidaruta imama ichi net'aa ata p'eda
jirabodoji.
.
.
34
35. La Casa Grande
Te waibɨa.
El Te Waibua o Casa Grande es la
Casa de la Comunidad, Casa de Gobierno
Indígena.
Es la construcción más grande en territorio
indígena.
Alberga a centenares de gentes en las
reuniones y en las grandes fiestas
Los Te waibua son monumentos históricos
en la selva.
Te waibɨa jũmaarãde, te wãpatarãde. Na te
ta
bapari
wabɨara
Naguɨ tede
eperãrã
ėpėrara
eujãde.
chipˈepata
akˈõrė
ewari pasadaitˈe. Teira waibɨa chonãrã
weda pema edatˈãide.
Pak'uru Neera.
Arbol de veneno
Pak'uru aba tˈĩjarapata pak'uru neera.
Hay un árbol venenoso. Al hacer una ranura
al tronco con el machete, sale una lechecita
blanca y un poco amarillenta. Esta se pone a
hervir recordando que el vapor del lechoso es
venenoso. Cuando está bien cocido
comienza a negrear, veneno éste que se
coloca en la punta del dardo o puya de la
cerbatana.
Nek'opa t'udakãri chi pakˈuru ede
k'ayoo chai bat'apari k'ayoo chai t'orro
k'uarak'uara uchia pari.
Nãguɨ chuupata kˈĩnsia dapˈeda chi
neerã itˈee. Pia chuubakˈarĩ pˈãimaa
daipari nãguɨneera bɨpata ugu kˈɨdade.
K'õk'õi.
Kokoi
La ranita kokoi exuda uno de los venenos
más poderosos y activos del mundo. Los
antepasados utilizaron el veneno de la
Kokoi en la punta del dardo de la cerbatana.
Su veneno es mortal e instantáneo en los
animales.
Baso k'õk'õi chi ek'arrade neerã k'achia iru
bapari kˈawaarãpa jarapata isapai peepari.
Chonarã weda na k'ok'õi neera iru
beepachi bɨ daitˈee. Na neerãpa peet'apari
isapai neɨnaa.
35
36. Yesca
Encendedor
T'ipi kˈoopata
Chonarã weda iru bee pachida.
Sɨguɨ bat'a t'ɨpɨ k'oodait'ee.
Los antepasados emplearon la yesca para
hacer fuego.
La labona consta de:
1.
Una
piedra
para
el
encendedor.
Ipˈina t'ɨpɨ k'oodait'ee irubapari:
1.
Mau tˈipi kˈoopata
2.
Algorõn ooda pˈata
dominicano dee.
3.
2.
Algodón del corazón
plátano llamado dominico.
Jierro tˈida aba mau ome sĩda
kˈãrĩ uchiapari urujĩchoo. Nãguɨta
3.
Un pedazo de metal que al
frotarlo con la piedra produce chispas
que se arrojan sobre el algodón,
donde se genera la llama.
baipari algorõde, mapˈeda
kˈoodaipari.
4.
del
Tˈapuru tau pia bapari
algorõ ɨa daitˈe.
4.
El fruto del corozo sirve para
guardar el algodón.
La cerbatana
Ugu
1
1
La cerbatana fue uno de los instrumentos de
cacería necesarios en la selva de Guangüi.
2
La cerbatana de los antepasados consta de
2 piezas de chonta. Estas 2 piezas de
chonta son forradas con un bejuco
llamado porre y son adheridas con brea.
3
En el centro lleva un pequeño orificio por
donde pasa el dardo o puya. El dardo de la
cerbatana se hace de una pequeña palma
llamada chocarra.
Ugu paji chonarã weda pema pˈawã pia
nejɨrɨdaitˈe edatˈãide wãwide.
Ugu chonaarãpeda oopachida meme t'ap'a
omedee.
2
Nãguɨ tˈapˈa ome jĩk'arak'ãupa jĩpata,
mãguɨ jĩk'arak'ãu t'ĩjarapa potre, maap'eda
p'urupata aɨ ĩri jirripa.
3
Esaauk'a uria ma‒ãri iru bapari mãdeta chi
ugu k'ĩda wapari.
Chi ugu kˈida oopata chacarra bɨɨrɨdee.
4
4
Junto con la cerbatana se uso la jinapeta. La
jinapeta es hecha de una pequeña porción
de guadua a la cual se le labra una tapa de la
misma madera. Y sirve como recipiente para
guardar las puyas o dardos.
Ichiaba oopata awara sierodee
mãguɨ t'ĩrapata jinap'et'a. Jinapˈeta oopata
siaro bɨrɨde mapˈeda jiraju tˈaapata
edajãrė. Pia bapari chi ugu kˈɨˈda iadaitˈe.
36
37. Invil.
Vela de brea.
Ĩpirã.
Chonarãaweda p'ãrik'ua k'oopachida ĩpirã.
ĩpirã jirridee ooda, mãik'aapa bedapata
Los antepasados iluminaron sus noches con
velas de brea.
El invil es hecho de brea.
El invil esta envuelto en hojas de corozo.
tˈap'uru k'iru.
Damajagua.
Joip'aru.
Joip'aru
atapata
p'ak'uru
El tendido llamado Joiparu se lo saca del
tronco del árbol de damajagua. Esta fibra
sacada de la corteza es resistente y se la
puede lavar. Fue utilizado por los
antepasados como tendido para cama.
bɨrɨ dee
tɨjarapata joipˈaru pakˈuru.
Nãguɨ pak'uru atapata, choopari map'eda
t'õipia bɨ. Nãgui chonarã weda irubee ãchi
k'aĩidait'e.
Música y danza.
K'ari map'eda pëira.
Entre la música y danza Eperara Siapidara
encontramos las siguientes interpretaciones:
Eperaãrã Siapidaarã k'ari maap'ede pëira
unudama nãgüee:
K'arichipari
Pedidak'ari
Jopekĩpëira
Ome omee
Karichipari.
Pedidakari.
Jopekipaira.
Ome ome.
Joti pëira.
Ale la le la.
Jootɨ pëira,
Alelalela
Jaik'ari,
nãguɨ k'aripata,
jaipanarãpa
karipata itˈua bɨdak'ãri p'arik'ua edatˈãide.
Pedidak'ari k'aripata eperãarã it'ua piu
p'anadak'ari awaraa k'op'ãyo ome. Ak'õre
El Jaikari es el canto del Jaipana (jaibana).
Es canto en la ceremonia llamada
Ituabudaite, en noches de selva.
El Pedida Kari canto popular en reuniones
sociales.
En las fiestas se emplea el tondo o tambor.
El tondo (tõdo),
es
un
pequeño
tambor, hecho de madera y cuero de tatabro
o venado cazado con escopeta. Así mismo
se emplea el siru, instrumento musical.
k'ari chaapata tõdoo ome. Tˈõdoo oopata
pidowe
edee
ma-e
pɨra
eperãarãpa
pˈedap'edaadee,
chaapata siru.
Siru oopata sirudee.
bigɨ edee
ichiaba
37
38. Ne chumaa.
Cocinando.
1
1
La cocina de la selva nos brinda platos
especiales como:
ẽperãrã wẽrarãpa nãgüe chik'o chuupˈata:
1.
Tamal chik'odee.
2.
3.
5.
Tamal de piangua
4.
Tapao chikodee, chuupata
Tamal de carne
3.
Bek'a kokowedee.
Tamal de pescado
2.
Tamal p'isoodee.
4.
1.
Tamal nechiaradee.
Envuelto de manzano
5.
Tapao de pescado,
papachina y plátano.
papachina ome ma-e pɨrã p'ata
ome.
2
2
Petaudee oopata: k'achin bek'a tamal
mãik'aapa chik'o ome chuupata.
Con maíz hay preparados como la arepa, la
majaja y tamales de pescado.
3
3
Mieledee oopata:
Con miel se hace:
El anduyo, dulce envuelto en hoja y contiene
panela, papaya y pepa de pan.
La cocada se hace de miel con coco
y plátano maduro licuado.
Anduyo: nãguɨ oopata k'ok'ode mãik'apa
ata bɨpata pepepan e p'ap'ãijõ ome,
mãik'aapa bedapata p'ata k'ĩru p'ooda dee.
k'ok'ada oopata miele ome.
P'atakuara t'ãada.
4
4
Plátano asado
Plátano cocido
5
Chicha.
P'ata ĩpida
P'ata jooda
5
1.
1.
2.
3.
4.
5.
Bek'ait'ua petaudee
6.
P'ata k'uara chukula ooda.
38
chicha de maíz
6.
Wat'e
mazamorra de maíz
5.
Kasabe petaudee
kasabe de maíz
4.
Bek'ait'ua jẽedee
chicha de chontaduro
3.
Bek'aitua mesade bɨda
mesa de chicha de maíz
2.
Bek'ait'ua.
bebida de plátano