SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 39
EXPOSICIONES
I

LA CASA DE LA SELVA
EXPOSICION INDIGENA
EPERARA SIAPIDARA
GUANGÜI - INFI
TIMBIQUI - CAUCA
SELVA DEL PACIFICO

II

EXPO - PACIFICO
EXPOSICION AFROCOLOMBIANA
EL MICAY
CAUCA
SELVA DEL PACIFICO

III

LA RAMADA
EXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIO
CAJIBIO. CAUCA
POPAYAN. CAUCA. COLOMBIA
1971 - 2013

-1-
EXPOSICIONES
Director
Fortunato Cordoba
COLABORACIÓN:
I

LA CASA DE LA SELVA
EXPOSICIÓN INDÍGENA EPERARA SIAPIDARA
GUANGUI
TIMBIQUI . CAUCA. SELVA DEL PACIFICO
Reconocimiento especial y la exposición se hace en homenaje a la
Tachi Nawe (Jefa) Leticia Puama y a su esposo Elias Chirimia.
Jaipanas: Sixto Mercaza, Enrique Chamapura. Hermilio Chirimía, Plinio
Valencia.Elio Chirimia. Indígenas Eperara Siapidara: Marcelino Pertiaga, Carmen
Mejía, Clerina Chirimía, Presencio Chirimía, Cecilio Garabato, Venedicta Valencia,
Elio Chirimía, Elías Chirimía, Hermógenes Equia, Ismael Chamapura. Epifanio
Chirimía, Anselmo Pertiaga. Yecit Moña. ClodomiroValencia.
Hna. Adela López, Comunidad Madre Laura. Conrado Arango Sacerdote Franciscano.
II

EXPO-PACIFICO
EXPOSICION AFRO COLOMBIANA
LOPEZ DE MICAY - SELVA DEL PACIFICO. CAUCA
GrupoMusical:Danzas
del
Micay.
Director: EneyderHurtado. Integrantes: RichardUrbano, Oveimer Vellaizac, Emilio
Riascos, Dawer Urbano.
III

LA RAMADA
EXPOSICION CAMPESINA
CORREGIMIENTO EL ROSARIO
MUNICIPIO CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCA
Milciades
Anaya,
James
Tobar,
Dany
Galvis,
Carlos
DuverCamayo,WilsonSerna, Richard Certuche. Severiano Camayo.
…….Mauricio Galvis.

Galvis,
Walter

Colaboración en Popayán: -------------------------- ------------------- ----------------- ------------------- ------------------------Cali: Mauricio Galvis. - Tania Córdoba. Graduada Ciencias Políticas. Toronto
University. Toronto Canada.

-2-
III
CC

LA RAMADA
EXPO-PACIFICO james to
EXPOSICION CAMPESINA
EL ROSARIO - CAJIBIO - CAUCA
Bachilleres Agropecuarios: Milciades Anaya, James Tovar, Dany Galvis Z, Carlos Galvis A, Duver
Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche, Yeison Rodríguez, Mauricio Galvis Z.Severiano
Camayo, fotógrafo

ZONAS DE LAS EXPOSICIONES:

GUANGUI. SELVA DEL PACIFICO
EL MICAY. SELVA DEL PACIFICO
EL ROSARIO. ZONA CAMPESINA. CAJIBIO.
DEPARTAMENTO DEL CAUCA
COLOMBIA
-3-
POPAYÁN
Expoteca: tiene por escenario la manifestación

de la naturaleza en la selva, en el
campo y las culturas que dieron raíces: la cultura indígena Eperara Siapidara, la
afrocolombiana y la campesina.

Expoteca: se inaugura con 3 exposiciones así:
La Casa de la Selva: es exposición sobre los Indígenas Eperara Siapidara de la
selva del Pacífico principalmente de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí.

Expo-Pacífico: Exposición Afrocolombiana en referencia a la zona del municipio
de El Micay en la selva del Pacífico. Cauca.

La Ramada: Exposición Campesina de la zona del Corregimiento de El Rosario en
el municipio de Cajibío. Cauca.
Estas exposiciones contienen grandes fotografías, afiches fotográficos, grabaciones, videos,
diapositivas. Objetos de cerámica, caza y pesca. Elementos de cestería. Instrumentos
musicales y de trabajo. Objetos ceremoniales. Diseños y escritos computarizados sobre
diferentes tópicos. Folletos y libros.

Expoteca: inicia su presentación con tres componentes de la cultura caucana. Tres de
nuestras identidades en los municipios de López de Micay, Timbiquí y Cajibío, en
referencia a Afrocolombia, a los Indígenas Eperara Siapidara y a los campesinos
respectivamente.
-4-
EXPOSICIONES

INDÍGENA
AFRO-COLOMBIANA
CAMPESINA
EN LA DIMENSIÓN CULTURAL
DEL NUEVO MILENIO
El departamento del Cauca es tierra abonada para lo multicultural. La diversidad cultural
nos identifica.
Expoteca: exhibe tres exposiciones sobre nuestra diversidad cultural en el campo y la
selva.
Expoteca: es un proyecto desarrollado con la colaboración de indígenas Eperara Siapidara
de Guangüi (Timbiquí), afro-colombianos del Municipio del Micay y campesinos del
Corregimiento de El Rosario (Cajibío).
Expoteca: se presenta como una manifestación de lo multifacético, multicultural y
multiétnico de nuestra identidad. Por ello el Cauca es multiplicidad que atesora gran
riqueza cultural.
Expoteca: nace en el campo y en la selva proyectándose hacia la ciudad. Análisis e
investigación permitieron tratar de dar definición por medio de exposiciones a temas
diversos, importantes e interesantes.
Los sueños y las utopías de quienes idealizaron y cooperaron en la selva y el campo, se
convierten en realidad con la presentación de Expoteca.
Expoteca: se expone como un lugar adecuado en donde las gentes de la ciudad tengan un
encuentro con la selva y el campo.

Bienvenidos al campo!
Bienvenidos a la selva!
Bienvenidos a Expoteca!

-5-
EXPOSICIÓN INDÍGENA

INDÍGENAS
EPERARA SIAPIDARA
TIMBIQUI - CAUCA
SELVA DEL PACIFICO

La Exposición La Casa de la Selva se refiere a los Indígenas Eperara Siapidara de
Timbiquí, selva del Pacífico, Cauca.
La Exposición La Casa de la Selva trata de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí
habitadas por los Indígenas Eperara Siapidara. El numeroso material que posee la
exposición se refiere a estas zonas.
La Exposición La Casa de la Selva cuenta con material grabado, fotográfico. Objetos
ceremoniales, de trabajo, caza, pesca, hogar, cestería, diseños. Presentación de diapositivas.
También se ha elaborado gran material digitado, afiches, libros y folletos.
La Exposición La Casa de la Selva es libro abierto sobre historia, lengua, creencias y
tradiciones de selva.
La Casa de la Selva se propone hacer un acercamiento de la cultura de la selva con la
ciudad.
La Casa de la Selva presenta rasgos de la Cultura Eperara Siapidara la cual se encuentra en
el contexto del mosaico caucano. Y trata de crear un escenario en la ciudad para lo
grandioso de la selva, de la naturaleza y su gente.

-6-
Por la cultura Eperara Siapidara
Departamento del Cauca
Colombia.

-7-
La Exposición
La Casa de la Selva
se ha presentado en:

El Museo Nacional de Colombia. Bogotá. Octubre 5 –20 de 1.973. Invitó Colcultura y el Instituto
Nacional de Antropología. Colaboración Federación Nacional de Cafeteros.

Universidad Libre de Cúcuta- Cúcuta. Octubre 31 a noviembre 5 en 1.973. Invitó: Universidad
Libre de Cúcuta.

The Native Canadian Center. Toronto. Canadá. Abril 23-25 de 1.988. Invitó: The Native
Canadian Center.

Universidad del Cauca. Centro Cultural El Carmen. Popayán. Marzo 22-29 de 1.991. Invitó
Facultad de Humanidades. U. Del. C.

Departamento Cultural Banco del Estado. Popayán julio 14-30 de 1.993. Invitó Departamento
Cultural.

Casa de la Cultura de Chinchiná. Invitó Casa de la Cultura de Chinchiná. Caldas. Marzo 3-5 de
1.994.

EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO

-8-
LENGUA INDÍGENA
INDIGENAS

EPERARÃ SIAPIDARA
SELVA DEL PACIFICO
DEPARTAMENTO DEL CAUCA

METODO BILINGUE

SIA PEDEE
ESPAÑOL
FORTUNATO CÓRDOBA
COLABORACION
MARCELINO PERTIAGA. DOMITILIA VDA. DE EQUIA. FLOIRAN
CHAMAPURA. HENRIQUE CHAMAPURA. JUAN DE JESUS DURA.
NARCILO POIRAMA. ALFREDO CHIRIMIA. ISABELINA DE EQUIA.
FLORENTINA CHIRIPUA. LISANDRO QUIRO. HONORATO
CHIRIPUA.PLINIO VALENCIA. HECTOR CHIRIMIA. HERMELINA
V.DA DE PUAMA. ARCADIO GRUESO. BELARMINA
MÁLAGA.ANSELMO PERTIAGA. YECIT MOÑA.
COLOMBIA

-9-
Sia Pedee
Lengua Indígena

Indígenas Eperara Siapidara
Selva del Pacífico
Departamento del Cauca
Colombia
La lengua Sia Pedee es hablada por los Indígenas Eperara Siapidara en la
selva del Pacífico, Departamento del Cauca.
Los indígenas Eperara Siapidara también habitan en otras regiones del
Pacífico, en el Valle, Nariño y pocos en el Choco.
La información elemental y básica de este estudio se obtuvo en las zonas de
Guangüi e Infi, en año y medio de convivencia con los indígenas. ( 19711972).
Desde 2.000 al 2.0013 una nueva generación de jóvenes profesionales,
profesores y estudiantes indígenas de Guangüi, Infi, Saija y el Micay hacen
geminar el presente trabajo que fue semilla de sus abuelos y sus padres en las
zonas antes mencionadas.
Este estudio bilingüe, Sia Pedee - Español contiene ciertas pautas y normas
empleadas en muchos métodos para aprender idiomas en general, los cuales
son utilizados por niños, jóvenes y adultos.
Al revertir este trabajo escrito lo presentamos a la comunidad Eperara
Siapidara como el primer libro bilingüe para la enseñanza del español como
segunda lengua. Son 2 tomos.

© Derechos Reservados. Colombia. 2013

- 10 -
SIA PEDEE
Pedeera

¿Sãga bɨ pɨ?

Palabras. Vocabulario.
Sia Pedee
Pania
Japa
Toi
Tot'e
Echurru

agua
potrillo
canalete
palanca
armadillo

It'abarre
Petau

¿Cómo está usted?

Español

fogón
maiz

Bɨguɨ
Jẽsaa
Jẽa
P'ũajãra

Sãga k'euwama.
Buenas tardes.
¿K'ãta para chiwidi?
¿Qué hay de nuevo?

flor
vampiro
murciélago
luciérnaga
luciérnaga

Soperna

Sãja k'euji.
Buenas noches

venado
conga
chontaduro
hierba

Nep'ono
ĩk'a
Imichichi
Aida p'ut'u
Wĩba

Sãga ewariji.
Buenos días.

sombrero

Tuak'ɨda
Pidowe
Jooro
Pũrã
Ee
T'ã
Nek'o
Atane
Idi
Nu
Nuweda

¿Sãga pˈanita pɨ ëreerã?
¿Cómo está su familia?
¿Pɨ k'asaa t'ɨjarapata?
¿Cómo se llama usted?

anzuelo
tatabro
tetera, totora
camarón
montaña
sal
comida
mes
hoy
mañana
ayer

Etˈewa

¿Sama bajima pɨ?
¿Dónde estaba usted?

ahora

Nu parumisa.
Hasta mañana.
Tˈiũji pɨ.
Siga usted.

#
1
2
3
4
5

aba
omé
õpee
k'iĩmari
joisoma

10 jua jõ
- 11 -

uno
dos
tres
cuatro
cinco
diez
Aba mapˈeda chokˈara.

K'ap'ɨa

Uno y muchos.

Cuerpo
K'ĩra
Poro
Puda

cara
cabeza
cabello

Nep'ono

flor

Nep'onoorã

flores

K'ɨɨrɨ
Tau

oreja
ojo

Taama
Taamarã

culebra
culebras

K'ɨ
Tauk'ara
Idak'ara
Idat'u
It'ai
I
K'ĩrame
K'ida
Otau
Waa
Mak'ara
T'ũa
P'isii

nariz
pestañas
barba
mandibula
boca
labio
lengua
diente
garganta
sangre
pierna
pecho
uña

K'ɨ

gusano

K'ɨra

gusanos

Pak'uru
Pak'urura

árbol
árboles

Poroba
Porobara

cobija
cobijas

Usa
Usaara

perro
perros

K'ɨrrɨ
Jĩsi
K'ĩu
Ek'arra
Ik'ia
Jua ãpiwida

cintura
intestino
vena
espalda
hombro
codo

Et'erre
Et'errera

gallina
gallinas

Imama
Imamaara

tigre
tigres

Jua chak'ẽ
Jua
Jua nawẽ
Jua jarapari
jua esa jĩak'apena

casa
casas

Chik'o
Chik'ora

anular
meñique

río
ríos

Te
Teera

dedo
mano
pulgar
índice
del corazón

jua esajĩakˈa erepema
jua chak'e

To
Tora

pez
peces

poro p'ua

dolor de cabeza

Tuak'ida
Tuak'idara

anzuelo
anzuelos

k'ɨda p'ua
bi p'ua
ãmi chau
jaip'isi

dolor de muela
dolor de estómago
diarrea
sarampión

Tuma
Tumarã

bastón
bastones

k'ɨamia

fiebre

12
Chai.

Net'ataura

Pequeño-a.

Frutas

niño

et'erre chai

chontaduro maduro
chontaduro amarillo
caimito
aguacate

T'õit'ãjõ
Jũarãjõ
Ugujõ
Olerajõ

tigresito

warra chai

Jẽe p'oree
Jẽe k'uara
T'ukũjõ
Beu

Imama chai

guama machete
guama
guama (churima)
guayaba castilla

gallinita

taama chai

culebrita

te chai

casita

usa chai

perrito

Larajõ
K'urujõ

naranja
bacao

ipana chai

ave pequeña

Sap'atˈojõ
Chijõ
piña
Naidisa

zapote

naidí

P'ata
P'ata juamosa
P'ata t'ooro

plátano
plátano mocho
plátano cachaco

Rosa pˈore

plátano rosa

sera
kokowe
p'ata nãri
ãporromia

banano
manzano
treinta pares
guineo

p'ata pˈãima
enano
primitivo
cajeto

dominico morado
enano
chivo
cajeto

sera juamosaa
p'ata kiniento

banano mocho
plátano quinientos

papachina
urut'a

papachina
milpecillo

net'atau
net'ataura

fruta
frutas

kˈi chai

gusanito

baso chai

sapito

Waibɨa
Grande
Imama waibɨa

tigre grande

pak'uru waibɨa

árbol grande

te waibɨa

casa grande

usa waibɨa

perro grande

taama waibɨa

culebra grande

to waibɨa

río grande

ipana waibɨa

ave grande

kˈɨ waibɨa

gusanote

baso waibɨa

sapo grande

p'usa waibɨa

ola grande

13
Mimik'a

Chikˈo t'ĩ

Movimiento
p'ira
jemene
jẽẽ
k'ui
ĩapaa
ĩ
ũrĩ
t'õbai

correr
jugar
llorar
nadar
respirar
oler
oir
tocar

ak'ɨ
mimia
p'ã
k'ĩnsia
pedee
k'inia
bia
ëi

mirar
trabajar
escribir
pensar
hablar
amar, querer
gritar
reir

kˈãi
ima
p'irabai
p'ãnau
iidi
were
k'ĩra-ĩ
neto
nek'o
p'ira

dormir
despertar
levantar
responder
preguntar
abrazar
besar
vender - comprar
comer (machete)
correr

kˈa

Nombres de peces

tejer (atollado)

Ãp'arra
Puki

sábalo
capitana

Kˈɨrɨma
Poropak'e
Jõp'e
Paasisi

biringo, pintado
guabino
guacuco
rascapalo

Pasupi pˈãima
Oma
Wasida
Pauk'ara
Beberre
Erbeta
Awarra
Pau
Pasupi
T'oa
Mojarra
Siapau
Pũra

rabiseco
rongo
micuro
doncella
tortuguilla
rayán
sardina
barbudo
chicurra
sabaleta
mojarra
pez aguja
camarón

Kˈari
Canto
Eperãrã k'ari canto indígena.
Ipanaarã k'ari el canto de las aves.
Jaikˈari

Te

Pëira

Casa
Te Waibɨa
ipana te
usa te
sina te
bɨguɨ te
et'erre te
sisi te

el canto del
Jaipana.

Danzar, bailar

Casa Grande.
Casa de la Comunidad
jaula para aves.
perrera.
porqueriza.

Ipanarã pëirapata pajãdé.
Las aves danzan en el cielo.
Tai pëiramaa p'anɨ.
Nosotros estamos bailando.

jaula para el venado.
gallinero.
canastilla para grillos

ẽperãrã pëiramaa p'anajida.
La gente estaba bailando.
14
Aba mãik'aapa chok'ara

Pedeera

Uno y muchos.

Palabras Vocabulario
k'ũtrãa
chonãa

joven
viejo

K'uimia
K'uipatarã

nadador
nadadores

wẽrã

mujer

ɨmik'irã

Mimiamia
Mimiapatarã

trabajador
trabajadores

hombre
Pëiramia
Pëirapatarã

bailador
bailadores.

K'arimia
K'aripatarã

cantante
cantantes

Nejirimia
Nejiripatarã

cazador
cazadores

To-ia mia

pescador

To‒iapatarã

pescadores

Jẽmenemia
Jẽmenepatarã

jugador
jugadores

wẽrã chak'e
warra
warra chai

señorita
muchacho
niño

ɨmik'ira chak'e

adolescente

porowẽsaa
k'art'a k'awaa
k'ĩrãk'awa‒e
kawa-e
p'oyaa
sewaidaa
t'ãri õĩa bapari
ëei piyaa

inteligente
estudioso
bobo
ignorante
capaz
mentiroso
alegre
chistoso

Pi-ɨa
Bonito. Hermoso. Bello.
Mɨ ak'orẽpa japa õpee irubɨ.
Mi papá tiene 3 potrillos.

Wẽrã pi-ɨa

mujer bella.

Japa pi‒ɨa

potrillo bonito.

Griseldapa irubɨ pẽrõrã ome.
Griselda tiene dos conejos.

Nep'ono pi‒ɨa

flor bella.

Ipana pi‒ɨa

ave hermosa.

Albertanapa irubɨ p'ep'ema õpee.
Albertana tiene tres ventiadoras.

K'achia

Mitˈitˈia

Malo

Feo

Gilbertopa te irubɨ.

Te mit'it'ia
Chik'o k'achia

casa fea.
comida mala.

ĩk'a mitˈitˈia

murciélago feo.

Taama mitˈitˈia

culebra fea.

Gilberto tiene casa.

15
T'ijara

Mɨ ëreerã

Nombrar

Mis familiares

Mɨ ãk'õre

mi padre

Mɨ

yo

Mɨ nãwe
Mɨ ĩpema

mi madre
mi hermano

Pɨ

tú

Mɨ ĩpewẽra

mi hermana

Mɨ ak'õchona

mi abuelo

Mɨ awela

mi abuela

Irua
Taipa
Parãpa
Ãchia

él, ella
nosotros
vosotros
ellos

Mɨ p'ak'õre

mi suegra

Mɨ chaũrẽ

mi suegro

Mɨ chiãpa

mi tío –a

Mɨ wẽra

mi esposa

Mɨ imik'irã

mi esposo

Mëre

mío

Mɨ naapema

mi hermano mayor

Mɨ t'ẽepema

mi hermano menor

Mɨ warra

mi hijo

Përe
Ichide
Tachide
Pãrade

tuyo
suyo, suya
de nosotros
de vosotros

Mɨ warãarã

mis hijos

Ãchide

de ellos

Mɨ k'au

mi hija

Mɨ wai

mi cuñado

¿Kˈai de ma?
¿De quíen es?

Nãguɨ p'ata mëre.
Este plátano es mío.

¿Sãgama?

¿Cómo es?

Wabɨara

grandioso

Maarĩi

pequeño

Waibɨa

grande

It'ɨa
Jep'eda
Jet'ee

alto
bajo
amplio

Jõma weda tachide.
Todos son nuestros.

pˈiũp'ee
K'a k'at'ua
Tesoo
t'ãrõíña
T'ãr p'ua
Charee
Porek'ea
Wãara

estrecho
corto
largo
alegre
triste
difícil
fácil
verdadero

Jãguɨ miele pãrade.
Esa miel es vuestra.

Kˈoraa përe.
El canasto es suyo.

Mëre-e
no es mío
Përe-e
no es tuyo
Tachi de-e no es nuestro
ãchi de-e
no es de ellos

16
Japari

Pedeera

Diciendo

Palabras. Vocabulario

Cha bɨ
Jãqui
Acha bɨ

Jĩsua
Jĩĩri jĩria
Wãsia
T'a p'ok'ea
Jarrapisia
Bek'ea
P'ũasaa

éste
ése
aquí está

Ejemplos:
Nãguɨ mëre

éste es mío

Nãguɨ ichide

ése es de ella-él

frío
tibio
caliente
sueño
hambre
mojado
seco

Kˈĩrãtˈãdoora
Diferentes colores

Nãguɨ nama ata bɨru.
Aquel lo pongo aquí.

K'uara
P'oree
P'ap'arãa
P'ãimaa
P'up'uchia
T'orroo
P'ãwaraa
Mot'ot'oa

Nãguɨ Poiramade
Este es de Poirama
Nãguɨ mëre
Jã p'ata kĩmi

éste es mío
aquel racimo.

Nãguɨ pia‒e bɨ

éste no sirve

Jãguɨ achu bɨ

ése está allá

Jã përe

aquel es el suyo

amarillo
rojo
verde
negro
morado
blanco
azul
rosado

Euma p'ãa.
Los colores del arco iris.

Na k'oraa mëre.
El canasto es mío.

Pajã p'awarã
El cielo azul.

Jã lapiz mëre.
El lápiz es mío

P'uajãra p'ãp'ãraa bapari.
El verde de las plantas.

Bat'ee

Mau.

Batea

piedra

K'uruma
Esewede
K'uruma k'ida

Batˈẽe neo-pari

piedra de moler
piedra para afilar
piedra de mano

batea de uso
comun

Batˈẽe p'aru t'õpari batea para lavar
ropa

Sɨguɨbat'a.
Piedra para hacer fuego.

Batˈẽe p'arat'u siipari batea para lavar
utensilios.

Mau sua'ki beepari.
Piedra de asentar.

Warra batˈẽe
Pilón
Bongo

batea para el bebe
piladora de arroz
batea grande

Batˈẽe nee siipari

batea para lavar oro

17
Iidik'ari

Chok'ara

Preguntando

Bastantes
Muchos

¿Sãga?

¿Cómo?

¿Sãguɨ?
¿K'ai?
¿K'aima?
¿Jõmasãa?
¿Sãapai?

¿Cuál?
¿Quién?
¿Quién es?
¿Cuánto?
¿Cuándo?

¿K'aata jara bɨ?
¿K'ãarepaa?
¿K'ãare paji?

¿Qué dice?
¿Qué será?
¿Qué fue?

Toi chok'ara
Tot'e chok'ara
ẽperãrã chok'ara
Mau chok'ara
Pedee chok'ara

muchos canaletes
muchas palancas
muchos indígenas
muchas piedras.
muchas palabras.

Chok'ara‒e
Pocos

¿K'ãreta jarapari?
¿Qué se cuenta?

Eterre chokˈara‒e pˈaraa.
Hay pocas gallinas.

¿K'ãta jaraji?
¿Qué dijo?

Mau chokˈara‒e paraa.
Hay pocas piedras.

¿Kˈaita pedee bɨma?
¿Quíen habla?

Epera chokˈara‒e paraa.
Hay pocos indígenas.

¿K'aima ichi?
¿Quíen es ella?

Pedeera
¿Pɨ k'ãta k'inia bɨ?
¿Qué quiere usted?

Palabras. Vocabulario
Joisoma ome

cuerpo

jõma
esaauk'a

entero
la mitad

Jua chakˈe

¿K'aita cheji?
¿Quíen vino?

veinte

k'apɨa
¿K'aipa jãgui oojima?
¿Quíen hizo eso?

diez

k'apɨa aba

¿K'aipa jarajima?
¿Quíen se lo dijo?

dedo

Na

¿K'aipa mɨ t'ɨ bɨ?
¿Quíen me llama?

-

e

(Negaciones)
Chenaaji
no vengas
Eperãrãa we-e no hay indígenas
Wẽ-e
no hay, no está

¿K'aima pɨ?
¿Quíen es usted?
18
Acha bɨ

To‒iade wãdama.

Aquí

Vamos a pescar.
Tuak'ida
Tosu
Arp'ona
At'arraya
Miasu
Ematrɨma

Acha bɨ mɨ te.
Esta es mi casa.

anzuelo
gancho
arpón
atarraya
flecha
arco

Acha bɨ chula aba.
Esta es una rana.
Acha bɨ mi nawe.
Esta es mi madre.

K'uru.

Acha bɨ mɨ ak'õre.
Este es mi padre

Olla.
K'uru chai

olla pequeña

K'uru waibɨa

olla grande

Acha bɨ imama.
Este es el tigre.

Chok'o
Chok'o chai
Chok'o k'aip'ee

cántaro
cántaro pequeño
cántaro mediano

Cha bɨ mëre

éste es mío

Cha bɨ përe

éste es suyo

Cha bɨ irude

éste es de él

Chok'o waibɨa

cántaro grande

Cha bɨ taide

éste es nuestro

Cha bɨ tachide

éste es vuestro

T'a k'oro

salero

Cha bɨ ãchide

éste es de ellos

na mẽre‒e

éste no es mío.

Pedeera.
Palabras. Vocabulario.

éste no es de él.

na taide‒ e

bejucos
chocolatillo
yaré
matamba

éste no es suyo.

na irude‒e

jĩk'ara
jiũru
porteé
wagai

na përe‒e

éste no es nuestro.

Achu t'imiarã

jĩk'ara torro
siak'oro
jauchira

Allá a lo lejos.

Mɨ jamaa wãit'e

Potrepa oopata k'oraa.
Con bejucos se tejen canastos.
Jĩk'ara k'ãupa ne‒inaa jĩpata.
Con bejucos se hacen amarres.

19

Me voy para allá

Achu bɨ mɨ japa

bejuco blanco
chicao
cargadera

Allá está mi potrillo
Wãarã jaramaa.

¿K'ai?

Afirmativas.

¿Quíen?

Pɨ jẽmenepari.
Usted es jugador.

¿K'aita pedee k'ĩnia bɨ?
¿Quíen quiere hablar?

Ãchi jẽmenepatarã.
Ellos son jugadores.

¿K'aipa jarait'ema juma nãgüee?
¿Quíen explica todo esto?

Ãchi k'aripatarã.
Ellas son cantantes.

¿K'aipa nãgüee jaraji?
¿Quíen le dijo eso?

Ichi pi-ɨa pëirapari.
El baila muy bien.

¿K'aita oimaa bɨ?
¿Quién está riendo?

Ichi nejɨripari.

¿K'aita jẽmaa bɨ?
¿Quién está llorando?

El es cazador.

¿K'aipa k'ĩnia bɨ aba?
¿Quién quiere uno?

Nepɨrimaa.
Contando.

¿K'aipamaa?
¿Quién será?

Mɨ irubɨ usa aba.
Yo tengo un perro.

¿Sãapai?
Nama nek'o ome p'ani.
Aquí hay dos machetes.

¿Cuándo?
¿Sãapai wãit'e?
¿Cuándo va?

Japa õpee jĩp'ani.
Tres potrillos estan amarrados.

¿Sãapai cheite?
¿Cuándo viene?

K'oraa k'imarĩ p'ani.
Hay cuatro canastos.

¿Sãapai jaraji mãgui?
¿Cuándo le dijo eso?

Mɨa unujĩ nek'o joisoma.
Yo encontré cinco machetes.
K'oraa juajõ p'ani namaa
Diez canastos hay aquí.

¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãint'e?
¿Cuándo piensa ir?

K'ap'ia aba p'ani jẽe nãqüi k'oraade.
Veinte chontaduros hay en el canasto.

Pɨ jarai sãpaipema
Usted dice cuándo.

20
Merãmaa.

Mɨ - merë.

Negando.

Yo - mío

Wã-e
K'ari-e
K'ui -e
Pedee-e
K'ĩnsia-e
Mimia- e
K'inia-e

no voy
no canto
no nado
no hablo
no pienso
no trabajo
no quiero

Mɨa k'awa-e

no sé

Mɨa k'awa-e paji

no lo sabía.

Mɨ ituaba wãit'e me voy solo
Mɨ k'op'ãñõ
Mere ne uu

mí compañero
es mía la siembra

Mɨ japa

mí potrillo

Pɨ.
Tú.

Mɨ pedee -e

no hablo

Mɨ jẽmene -e

no juego

Pɨa mɨmaa jaraji

tú me lo dijiste

Mɨ jẽmene -e paji

no jugue

Pɨa jaraji jãgüi

tú le dijiste eso

Pɨ mimiapari nama Ud.trabaja aquí.
Pɨ nu cheru

Chokˈakˈarĩ.

Iru – irua.

Ordenar. Mandar.
¡Wãjí!
¡Wanaaji!

El.

¡Vayase!
¡No vaya!

¡Jẽmeneji!
¡Jẽmenenaaji!

tú vienes mañana.

¡Juegue!
¡No juegue!

Iru k'ãi bɨ

él está dormido

Iru chok'ai bɨ

él está despierto
él está sentado

Iru k'ayaa bɨ
¡Pedeeji!
¡Pedeenaaji!

Iru su‒akˈi bɨ

él está enfermo

¡Hable!
¡No hable!

¡Pairaji!
¡Pairanaaji!
¡K'ariji!
K'arinaaji!

Tai.

¡Baile!
¡No baile!
¡Cante!
¡No cante!

¡Chéji!
¡Chenaaji!

¡Mire!

¡Akˈɨnaaji!

Taipa peejida pidowe.
Nosotros cazamos el tatabro.

¡Llevelo!
¡No lo lleve!

¡Ak'ɨji!

Taipa jẽe netot'ajida.
Nosotros vendímos chontaduros.

¡Venga!
¡No venga!

¡Eteeji!
¡Eteenaaji!

Nosotros.

¡No mire!

Tai mee wãdait'e nejiride.
Nosotros vamos a cazar.
Tai pɨ ome wãdait'e
Nosotros vamos con usted.

21
Pãrã.

¿Kãata pedee bɨ?
¿De qué hablas?

¿Sãga k'ĩnsia p'anɨ parãpa?
¿Cómo piensan ustedes?

¿Kãata jara bɨ?
¿Qué dices?

¿Wadait'ek'ã mee?
¿Van a ir al monte?

Pɨa jarabɨ waara.
Lo que usted dice es verdad.

¿Parãpa netojida t'ã?
¿Ustedes compraron sal?

Irua jara bɨ sewaa.
Lo que él dice es mentira.

Ãchi – ãchia – ara.

Ichia jaraji jumaweda pia bɨ.
El dijo que todo esta bien.

Ellos (as).
Ãchi eujãde mimia p'anɨ.
Ellos trabajan en su tierra.

Ichia jaraji jumaweda k'achia bɨ.
El dijo que todo está mal.

Ãchia wãara jarap'anɨ.
Ellos estan diciendo la verdad.

Ichia jara-e paji maari pida.
El no dijo nada.

Ãchi t'õdoo omé irup'anɨ.
Ellos tienen dos tambores.

Ichia jãga jaraji.
El dijo eso así.
Mɨ pia-e bɨ pɨ ome.
Yo estoy en desacuerdo con usted.

¿K'ãata op'anɨ?
¿Qué hacen ustedes?
pɨ pedeeji
ichia k'awa bɨ

él sabe

tai jẽmenepata

nosotros jugamos

parã pëirapata

ustedes bailan

ãchi mimiapata

ellos trabajan

ichi pˈirapari

ella corre

mɨ pɨ k'inia bɨ

Pɨa jara bɨk'a mɨ t'ee pia bɨ.
Me parecen muy buenas sus ideas.

tú hablas

yo te amo

Ne‒uude wãdama.
Vamos a sembrar.
Chi apema añomaa ne‒ewadait'e.
La cosecha será el próximo año.
Mɨ jãgüedé pɨ ome pedee k'inia ‒e bɨ.
No quiero discutir eso con usted.

22
Mɨ pedeeit'e.

Chokˈa.

Quiero hablar.

Mandar. Ordenar.

Mɨ ara kˈawa bɨ.
Yo si sé.

Wãdama
To-iadama
Jẽmenedama
Pedeedama
Netodama

vamos
pesquemos.
juguemos
hablemos
vendamos

¿Wãdai t'ek'a?
¿Vamos a ir?

Tˈidama
Pëiradama
Mimiadama

llenemos
bailemos
trabajemos

Akɨdama
Uchiadama
K'uidama
Nek'odama
K'ãridama

miremos
salgamos
nademos
comamos
cantemos

Mɨ pedee k'inia bɨ pɨ ome.
Yo quiero hablar con usted.

Pɨ ichita wãit'e ichi ome.
Usted tiene que ir con él.
Mɨ ãk'õrepa chik'o waibɨa jita‒ataji.
Mi papá cogió un pez grande.

Merãk'ari.

Mɨ to‒ɨa yaa bapari.
A mi me gusta pescar.

Negando.
Wãnaadama

Pedeeji pɨchi pedeepa.
Hábleme en su lengua.
Mɨ pɨ ome wã k'inia bɨ.
Yo quiero ir con usted.
Mɨ pɨ ome wã k'inia‒e bɨ?
Yo no quiero ir con usted.

No vamos.

To‒ianaadama.
Jẽmenenaadama.
Pedeenaadama.
K'arinaadama.
Mimianaadama.
Ak'i naadama.
Uchianaadama.
K'uinaadama.

Mɨa jãguɨ ak'i k'inia bɨ.
Yo quiero ver eso.

No pesquemos.
No juguemos.
No hablemos.
No cantemos.
No trabajemos.
No miremos.
No salgamos.
No nademos.

¿Kãata-pˈasaji?
¿Qué sucedió?

¿K'aita nɨ bɨ?
¿A quíen espera?

T'ãri p'ua!
¡Ai ãk'õre!
¡K'õp'añaji!
¡K'ɨup'ee

Mɨa k'awa‒e.
Yo no sé.

¡Que tristeza!
¡Ay Padre!
¡Acompañeme!
¡Silencio!

¡Jõmaweda wãdama!
¡Vamos todos!

23
Pedee mãik'apa waa pedeera.

Bɨ.

Palabras y más palabras.

Ser – estar.

Jisua nɨbɨ.
Tengo frío.

Mɨ Guangüide pema.
Yo soy de Guangüi

Jɨara nɨbɨ
Tengo calor.

Ichi ĩp'ide pema
El es de Infi

Jã wẽrã pi-i bɨ.
Ella es hermosa.

Pɨ warrachai.
Tú eres un niño

Jã eperãwera mimiañaa bɨ
Ella trabaja mucho.

Ãchi Saijade pema
Ellos son de Saija

Ãchi k'arimaa p'anɨ.
Ellos están cantando.

Ichi Mik'ai depema.
Ella es de El Micay.

Wãjida mimiade.
Se fueron a trabajar.

◦

Pedeera.
Palabras. Vocabulario.

Tachi teeda p'anɨ.
Nosotros estamos en la casa.

Pia bɨ
Jĩsua bɨ
Wãsia
K'oo
T'ap'oke'a
Bek'ee
P'uasaa
Wãara
Seewa
õ ‒ĩia
Jaraji
Auk'a
Auk'a‒e
Naũ

Ãchi k'ãimaa p'anɨ.
Ellos están durmiendo.
Ichi nama wẽ‒e.
El no está aquí.
Jõma nama para bɨ.
Todos están reunidos.
Mɨ paramaa jãma bak'inia bɨ.
Yo quiero estar allá con ustedes.
Mɨ ituaba bɨ.
Yo estoy solo.

24

está bien
está frío
caliente
pereza
sueño
mojado
seco
verdad
mentira
alegría
responda
igual
desigual
aire
Ne animalarã.

Kˈa.

Animales.

Tejer. Tejido. Diseño.

Pidowe
Usa
Bɨguɨ
Pido
Perorã
Kurijiwa
Echurru

venado
saino
guagua
guatín
armadillo

Kˈawodo
Op'idi
Chuã
Ãsurra

ratón de monte
erizo
gorila
mico

Bɨsia
Gõso
Posãi
Imana
Jojoma
Toposãi

K'ira tˈadoo kˈa Eperãrãde.
Diferentes tejidos indígenas.

tatabro
perro

perico perezoso
oso hormiguero
chucha
tigre
zorro
chucha de agua.

Jaradama ne ina kˈa:
Mencionemos algunos:
P'isimerre k'a
Echurro k'a

diseño de armadillo.

Sibii k'a

diseño de tortuga

Baso k'a

diseño de sapo

Tusorẽ k'a

diseño de escorpión

Papau k'a

diseño de mariposa

Pegüɨrɨ k'a

diseño de araña

Kurusu k'a

diseño de cruz

Siru k'a

diseño de sampoña

Yerre k'a

diseño de mico

Toiporo k'a
Jep'a k'a

diseño cabeza de
canalete.
diseño de boa

Jojoma k'a

diseño de zorro

Tuwakɨda k'a

diseño de anzuelo

Kavallo k'a

diseño de caballo

Tau p'ɨrra k'a

¡Pedeeji!

diseño del camarón.

diseño de tabla del cernidor

¡Hable!
Mimia
Mimiamia
Mimiapatara
Mimianait'e
Mimiajĩ
Jemene
Jemenemia
jẽmenepataarã
jẽmenede wãit'e
jẽmenejĩ

trabajo, trabajar
trabajador
trabajadores
voy a trabajar
trabajé
juego, jugar
jugador
jugadores
voy a jugar
jugué

K'ari
K'arira
k'aripatarã
k'arede wãit'e

canto, cantar
cantos
cantantes
voy a cantar

k'ariji

canté

Chonarã poro k'a diseño cabeza de viejo

25
Jaratemaa.

Tˈau pˈurra kˈa.

Enseñando.

Diseño del ojo.

Nãguɨ pak'uru pi–ɨ bɨ.
Este árbol es hermoso
Pidowe ma-ari bɨ.
El tatabro está pequeño.
Unuji bɨguɨ aba nẽchoma.
Vi un venado muy grande.
Nɨdama eede it'ɨ.
Espereme en lo alto de la montaña.
Bɨgüɨ pania topachi to‒ide.
El venado tomaba agua en el río.
Imama e pi‒ɨ bapari.
La piel del tigrillo es hermosa.

Toi poro kˈa.

Tĩmiipa ũripari k'arichipari k'arip'anada
k'ari.
A lo lejos se oye el canto del karichipari.

Diseño del canalete.

K'ai paji?
¿Quíen fue?
Mɨ ãk'õrepa paji

26

fue mi padre

Mɨ nawẽpa paji
Warrachaipa paji
Ãchia paji
Ãnsurrapa paji
Jojomapa paji
Obduliapa paji

fue mi madre
fue el muchacho
fueronn ellos
fue el mico
fue el zorro
fue Obdulia
Iru.

¿Kˈãre?

Tener.

¿Qué?

Parãpa iru p'anɨ jõisoma narajo.

¿K'ãta pedee bɨ?
¿Qué dice?

Ustedes tienen cinco naranjas.

¿K'ãta jaraji?
¿Qué dijo?

Ãchia iru p'anɨ k'ok'o ome.
Ellos tienen dos cocos.

¿K'ãta k'inia bɨ?
¿Qué quiere?

Isapai panadaipia bɨ.
Tenemos que llegar rápido

Pedeedama pia.

¿ K'areta ak'ɨparima?
¿Qué es lo que miras?

Hablemos bien.

¿K'ãre paji?
¿Qué fue?

Ewari k'ãri pi-ɨa bapari.
El amanecer está muy hermoso.
Jõmaa k'ãipata mamĩda pania kˈãik'aa.
Parece que todo durmiera menos el río.

¿K'aide?
¿De quíen es?
Quirode
Wãrrade
Ãk'õrede
Ãk'õchonade

Ipanarã ewaridak'arĩ k'aripata.
Las aves cantan por la mañana.

es de Quiro
es del niño
es del padre
es del abuelo

Sisi jõma auk'a k'aripata.
Los grillos cantan en coro.

Pedeema.

Ichi k'arimaa bɨ toida.
Ella está cantando en el río.

Hablando.

Eda tãi pi‒ɨa ũripari pak'uru k'aurepa.
La selva es un espectáculo de grandeza.

Ichia k'ora aba irubɨ.
Ella tiene un canasto.

Ĩrã jũmarãpa eda t'ãi k'inia iru p'anapata.
Hoy todo el mundo ama la selva.

Mɨa irubɨ usa aba.
Yo tengo un perro.
Mɨ ne upari.
Yo soy agricultor
Ichi mimiapari teeda.
El trabaja en casa.

27
P'anaujĩ.

¿Sãga bɨ pɨ?

Responda.

¿Cómo está usted?

¿Sãga bɨma?
¿Cómo está?

K'ap'ɨa pia.
Bien, gracias.

¿Sãga p'anɨma?
¿Cómo están?

¿Sãga bɨ pɨ ak'õre?
¿Cómo está su padre?

¿K'apɨa pia bɨ?
¿Está bien?

Ãchi k'apɨa pia p'anɨ.
Ellos estan bien, gracias.

¿K'ayaa bɨ?
¿Está enfermo?

¿Samaa wãma pɨ?
¿Para dónde va usted?

¿K'ata pedee bɨ?
¿De qué hablas?

Mɨ temaa wãnɨ.
Voy para mi casa.

¿K'ãit'ee iidi bɨ?

Ateeji salude pɨ familiarãmaa.

¿Por qué pregunta?

Me saluda a toda su familia.
Nu wait'ee visitade.
Mañana iré a visitarlos.

¿K'ia mia iru bɨ?
¿Tiene fiebre?

Waya visitanadama.
Visitenos de nuevo.

¿Pɨ õĩa ni bɨ?
¿usted esta muy alegre?

Mɨa pɨmaa pia agradeceei
Estoy muy agradecido de usted.

¿T'ãri o-ĩa bɨ?
¿Se siente feliz?

Pɨa k'ãit'ee agradecee.
No hay de que.

¿K'ãit'ee õ-ia bɨ?
¿Por qué estás contento?

K'ĩnsia naaji jãqüe -it'ee.

¿K'ãit'ee jẽe bɨ?
¿Por qué llora?

No se preocupe de eso.

¿K'ãata k'insia bɨ?
¿En qué piensa?

Pɨ isapai unu k'inia bɨ waya.
Espero verlo pronto.

¿K'aata p'asajima?
¿Qué sucedió?

28
ũrĩti.

Pedeedakãri.
Hablando.

Escuchen. Oigan.

Ichia k'uru aba nẽchoma irubɨ.
Ella tiene una olla grande.

Mɨa k'awa e pɨ pɨa jarabɨk'a.
No entiendo lo que usted dice.

Ichia iru bɨ chok'o k'aipee.
El tiene un cántaro mediano.

Waa pedee naaji mɨ ome.
No discuta conmigo.

Mɨa k'uru aba nẽchoma irubɨ.
Yo tengo una olla grande.

Nãgüɨta mɨ kˈĩnsia.
Esta es mi idea.

Mɨ awuelapa iru bɨ k'uru aba ma‒ãri.
La olla que tiene mi abuela es pequeña.

T'arĩ p'ua bɨ pɨa mɨ maa jarada
Me duele lo que usted dice.

Ãchia audú sap'atojõ iru p'anɨ.
Ellos tienen muchos zapotes.

Mɨa k'awaa bɨ nãgüe oit'e.
Tengo razón en hacer esto.

Ichia aneeji p'ata k'imi joisoma aba.
El trajo cinco racimos de plátanos.

Pɨa k'awa‒e bɨ mɨa jara bɨ.
Usted no me entiende.

Mɨ jẽe awaa bapari.
A mí me gusta mucho el chontaduro.

Pedeedama wãarã e.
Hablemos seriamente.

Mɨ ne‒inaa k'o k'inia bɨ.
Yo quiero comer algo.

Pedeedama pia.
Hablemos correctamente.

Mɨ pania maãri to k'inia bɨ.
Quiero tomar un poco de agua.

Pedeenadama waa jãgüe.
No hable más de eso.

Mɨ pania tonait'e.
Voy a tomar agua.

Nãguɨ wãarak'a bɨ.
Esta es una verdad a medias.

Mɨ k'ayaapai ni bɨ.
Me siento un poco enfermo.

Jarateeji sãga oji pɨa jãguɨ.
Explique cómo hizo usted eso.
Sãga p'eda pajima.
No puede ser posible.

29
Nama.

Merãk'arĩ.

Aquí.

Negando.

Wãji
Wanaaji

Nama p'anɨ omé.
Aquí hay dos.

Vaya.
No vaya.

Nama bɨ aba.
Aquí hay uno.

Jemeneji
Juegue.
Jemenenaaji No juegue.
Pedeji
Pedenaaji
Pëiraji
Pëiranaaji

Baile.
No baile.

K'ariji
K'arinaaji

Cante.
No cante.

Chéji
Chenaaji

Venga.
No venga.

Eteji
Etenaaji.

Nama apida we-ẽ.
Aquí no hay nada.

Hable.
No hable.

Llevelo.
No lo lleve.

Nama p'anɨ chok'ara-ëe.
Aquí hay pocos.
Nama paraa chokara.
Aquí hay muchos.
Nama p'anɨ joisomá wẽrã chak'ẽrã.
Aquí hay cinco muchachas.
Nama bɨrama nek'o.
Aquí está el machete.
Nama bɨ t'ɨri to‒ɨapari.
Aquí está la red de pescar.

Pedeedama.

Achu.

Hablemos.

Allá.
Ichia jaraji jõmaweda pia bɨ.
El dijo que todo está bien.

Achu irubɨ mɨ japa.
Allá tengo mi potrillo.

Ichia jaraji jõmaweda k'achia bɨ.
El dijo que todo está mal.

Mɨ jamaa wãit'e.
Me voy para allá.

Ichia jaraji jãgui jãga.
El dijo eso así.

Achu bɨ mɨ japa.
Allá está mi potrillo.

Ichia mãarĩpida jara‒e paji
El no dijo nada.

30
Iidĩmaa.

T'ĩ jara k'arĩ.
Pronombres.

Preguntando.
¿k'ait'ee jarajima jãguɨ?
¿Por qué dijo eso?

Mɨpi
Yo soy.
Mɨ ne uupari.
Yo soy agricultor.

¿Sãapai jaraji mãguɨ?
¿Cuándo le dijo?

Pɨ to ɨa‒pari.
Tú eres pescador.

¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãit'e?
¿Cuándo piensa ir?

Jã esturiante.
El es estudiante.

¿Sãapeda pɨ wã?
¿Por qué va usted?

Tachi ome ëreerã.
Nosotros somos familia.

¿Sãapˈeda?
¿Por qué?

Parã jaratepatarã.
Vosotros sois profesores.

¿K'ãit'ee jãgui oji?
¿Por qué hizo eso?

Ãchi to-ɨa patarã.
Ellos son pescadores.

¿K'ãre‒it'ee ichi jama bɨ?
¿Por qué él está allá?

Irubɨ.
Tener.

¿K'ãre it'ee jëe bɨ?
¿Por qué llora?

Mɨa iru bɨ soperna aba.
Yo tengo un sombrero.

¿ K'ãit'ee ëei bɨ?
¿Por qué ríe?

Ichia japa õpee iru bɨ.
El tiene tres potrillos.

¿Sãga?
¿Cómo?

Ichia irubɨ p'ep'ema õpee.
El tiene tres ventiadoras.

¿Sãga paji?
¿Cómo fue?

Taipa iru p'anɨ ugu k'imari
Nosotros tenemos cuatro cerbatanas.

¿Sãga ooji?
¿Cómo lo hizo?

Parãpa iru p'anɨ jemenepata joisoma.
Vosotros teneis cinco balones.

¿Kˈãata jaraji?
¿Qué dijo?

31
SEGUNDA PARTE

NARRACIONES
LECTURA

32
El venado y el tigre

Bɨguɨ imama ome.

1
Una vez el Tío Venado estaba construyendo
su casa cuando llegó el Tigre y le dijo:
“Hombre, Tío Venado, yo quiero hacer la
junta con usted.”

1

Ewari aba baji bɨguɨ te oomaa. Maa
nide pachejí imama. Mãpai ichia maaji:
Chiãpa bɨguɨ mɨa pida auk'a pɨ ome te
ok'inia bɨda aji.

2
Y el Venado le respondió: “Usted vera señor
Tigre, porque yo vivo solo.”
“Pues, me quedo”, dijo el Tigre. Continuaron
techando la casa y cortaron los palos para el
piso. Tiempo después, el Tigre sintió ganas
de comer venado. Y a la montaña el Tigre se
iba a cazar y venado traía.

2
Mãpai bɨguɨpa p'ãnauijĩ: Pɨata k'awaa
bɨda aji. Mɨ ituaba bapari perã.
Mãgãpirã mɨ beitˈeda aji. Mapai ãchi te
oomaa p'aneejida, mãik'aapa pak'uru
tˈiapˈedapˈeda, tejã p'õjĩda.
Tãarapai,
imamapa
k'ok'iniadachi
bɨguɨ. Imama wã pachi eede itˈaa
nejɨride aneepachi bɨguɨ.
3

3
Y el Tigre llegando a casa decía: “Hombre
Tío Venado prepare esto para que nos lo
comamos”. Y el Venado preparaba, pero no
comía de su propia gente. El cualquier otra
cosa comía.

Imama temai pachek'ãrĩ jarachepachi:
chiãpa bɨguɨ, nãguɨ chuupade apachi
k'odait'ee. Bɨguɨpa chuupachi mamida
kˈokapˈaji chi agüerã, k'opachi net'aa
awaraata.
4
Ewari aba Imama pacheji k'ap'ia

4
Un día el Tigre llegó cansado y se puso a
soñar. Y en el sueño repetía: “Que me voy a
comer al Venado”. Y desde el fogón el
Venado le contesta que ya va estar el
cocinado.

t'umaa, maap'eda k'aĩmok'araa nɨ beji.
K'aimok'araade jarapachi: Mɨ chĩapa
bɨguɨ k'ot'aai t'eda a pachi.
Mãpai

it'abarrepa

bɨguɨpa

p'anaupachi: Chik'o aupait'ee bɨda
apachi.
5

5
Al final, el Venado pensó que la compañia
con el Tigre no le favorecía, se fué de cacería
y no regresó

Maa bɨ ap'eda.
Bɨguɨpa k'ɨnisiaji imama ome araa
beitˈee pia-e bɨda aji. Maap'eda jira
bododachi nejɨrɨde mãak'aapa waa

.
.

che-e paji.

33
POSÃI IMAMA OME

LA ZORRA Y EL TIGRE

1
Imama posãi ome abaamaa p'anapachida.

1

Ewari aba posãi wãjí nejɨride. Wãraa wãde

La Zorra y el Tigre vivían juntos. Y una vez la
Zorra se fue de cacería. Camino arriba se
encontró dos fieras. Observó como peleaban
en un combate sin tregua. Y al final cayeron
muertas. Se acercó a ellas y certificó su
desenlace fatal. Las embarcó en su potrillo y
las trajo a casa. Pero antes les extrajo los
corazones a las fieras.

ununaji ne‒animalaarã k'achiara omé.
Pi-ɨa

unujĩ

akˈɨk'ari

Mãkˈapa

taarã

chõmaa

chõmaa

jõnɨde

pˈani.
ãchi

omeeweda piu bainajida. Mãkˈapa wãjĩ
araa akˈɨde k'awaait'ee chok'ai p'anɨ maepɨra piudai p'anɨ, posãipa araa akˈide
wãkˈãrĩ unujĩ piupˈani. Piu unuk'ãri ichi
japadee batau pˈeji mãik'aapa ichi temaa
aneejĩ.
Mamĩda aɨ naaweda ma ne‒animalarã tˈãrĩ
ẽpˈekˈoji.

Temãi

k'ait'a

2
pak'ãri

biaji

2
Ya cerca de la casa le gritó al Tigre que
viniera a ayudar a subir los animalitos que
había cazado y que preparara de esta carne
que no habíamos comido antes.

imamamaa

chemerã akˈide uadeitˈe ɨtˈaa.
Ichia ne‒animalarã chak'ẽra peejida aji.
Mãik'aapa joopada aji na nechiara ichia
waide kˈokˈaperã.
3
Imama

nechumaa

bakˈãri

3
El Tigre preparando la comida se asustó al
ver un hueco en vez de corazón y le pregunta
a la Zorrapor lo sucedido. Respondiendo la
Zorra que sus colmillos hicieron esos huecos.
Oyendo ésto el Tigre se espantó.

p'eradachi,

unukˈãri tˈãrimãi uria jira bee. Mãpai iidiji
posãimaa sãap'edata nãga beemaaji.
Maabɨ apˈeda posãipa jaraji: ichi kˈidapata
jãga oojida aji, mãga ũrik'ãri imama
p'eradachi.

4
Por la noche el Tigre esperó que la Zorra se
durmiera, tomó sus pertenencias y se fué.

4
Pˈãrk'ua pak'ãri imamapa nɨjĩ posãi
kˈãidaimera.
Kãidaruta imama ichi net'aa ata p'eda
jirabodoji.

.
.

34
La Casa Grande

Te waibɨa.

El Te Waibua o Casa Grande es la
Casa de la Comunidad, Casa de Gobierno
Indígena.
Es la construcción más grande en territorio
indígena.
Alberga a centenares de gentes en las
reuniones y en las grandes fiestas
Los Te waibua son monumentos históricos
en la selva.

Te waibɨa jũmaarãde, te wãpatarãde. Na te
ta

bapari

wabɨara

Naguɨ tede

eperãrã

ėpėrara

eujãde.

chipˈepata

akˈõrė

ewari pasadaitˈe. Teira waibɨa chonãrã
weda pema edatˈãide.

Pak'uru Neera.

Arbol de veneno

Pak'uru aba tˈĩjarapata pak'uru neera.

Hay un árbol venenoso. Al hacer una ranura
al tronco con el machete, sale una lechecita
blanca y un poco amarillenta. Esta se pone a
hervir recordando que el vapor del lechoso es
venenoso. Cuando está bien cocido
comienza a negrear, veneno éste que se
coloca en la punta del dardo o puya de la
cerbatana.

Nek'opa t'udakãri chi pakˈuru ede
k'ayoo chai bat'apari k'ayoo chai t'orro
k'uarak'uara uchia pari.
Nãguɨ chuupata kˈĩnsia dapˈeda chi
neerã itˈee. Pia chuubakˈarĩ pˈãimaa
daipari nãguɨneera bɨpata ugu kˈɨdade.

K'õk'õi.

Kokoi
La ranita kokoi exuda uno de los venenos
más poderosos y activos del mundo. Los
antepasados utilizaron el veneno de la
Kokoi en la punta del dardo de la cerbatana.
Su veneno es mortal e instantáneo en los
animales.

Baso k'õk'õi chi ek'arrade neerã k'achia iru
bapari kˈawaarãpa jarapata isapai peepari.
Chonarã weda na k'ok'õi neera iru
beepachi bɨ daitˈee. Na neerãpa peet'apari
isapai neɨnaa.

35
Yesca
Encendedor

T'ipi kˈoopata
Chonarã weda iru bee pachida.
Sɨguɨ bat'a t'ɨpɨ k'oodait'ee.

Los antepasados emplearon la yesca para
hacer fuego.
La labona consta de:
1.
Una
piedra
para
el
encendedor.

Ipˈina t'ɨpɨ k'oodait'ee irubapari:
1.

Mau tˈipi kˈoopata

2.
Algorõn ooda pˈata
dominicano dee.
3.

2.
Algodón del corazón
plátano llamado dominico.

Jierro tˈida aba mau ome sĩda

kˈãrĩ uchiapari urujĩchoo. Nãguɨta

3.
Un pedazo de metal que al
frotarlo con la piedra produce chispas
que se arrojan sobre el algodón,
donde se genera la llama.

baipari algorõde, mapˈeda
kˈoodaipari.
4.

del

Tˈapuru tau pia bapari

algorõ ɨa daitˈe.

4.
El fruto del corozo sirve para
guardar el algodón.

La cerbatana

Ugu
1

1
La cerbatana fue uno de los instrumentos de
cacería necesarios en la selva de Guangüi.
2
La cerbatana de los antepasados consta de
2 piezas de chonta. Estas 2 piezas de
chonta son forradas con un bejuco
llamado porre y son adheridas con brea.
3
En el centro lleva un pequeño orificio por
donde pasa el dardo o puya. El dardo de la
cerbatana se hace de una pequeña palma
llamada chocarra.

Ugu paji chonarã weda pema pˈawã pia
nejɨrɨdaitˈe edatˈãide wãwide.
Ugu chonaarãpeda oopachida meme t'ap'a
omedee.
2
Nãguɨ tˈapˈa ome jĩk'arak'ãupa jĩpata,
mãguɨ jĩk'arak'ãu t'ĩjarapa potre, maap'eda
p'urupata aɨ ĩri jirripa.
3
Esaauk'a uria ma‒ãri iru bapari mãdeta chi
ugu k'ĩda wapari.
Chi ugu kˈida oopata chacarra bɨɨrɨdee.
4

4
Junto con la cerbatana se uso la jinapeta. La
jinapeta es hecha de una pequeña porción
de guadua a la cual se le labra una tapa de la
misma madera. Y sirve como recipiente para
guardar las puyas o dardos.

Ichiaba oopata awara sierodee
mãguɨ t'ĩrapata jinap'et'a. Jinapˈeta oopata
siaro bɨrɨde mapˈeda jiraju tˈaapata
edajãrė. Pia bapari chi ugu kˈɨˈda iadaitˈe.

36
Invil.
Vela de brea.

Ĩpirã.
Chonarãaweda p'ãrik'ua k'oopachida ĩpirã.
ĩpirã jirridee ooda, mãik'aapa bedapata

Los antepasados iluminaron sus noches con
velas de brea.
El invil es hecho de brea.
El invil esta envuelto en hojas de corozo.

tˈap'uru k'iru.

Damajagua.

Joip'aru.
Joip'aru

atapata

p'ak'uru

El tendido llamado Joiparu se lo saca del
tronco del árbol de damajagua. Esta fibra
sacada de la corteza es resistente y se la
puede lavar. Fue utilizado por los
antepasados como tendido para cama.

bɨrɨ dee

tɨjarapata joipˈaru pakˈuru.
Nãguɨ pak'uru atapata, choopari map'eda
t'õipia bɨ. Nãgui chonarã weda irubee ãchi
k'aĩidait'e.

Música y danza.

K'ari map'eda pëira.

Entre la música y danza Eperara Siapidara
encontramos las siguientes interpretaciones:

Eperaãrã Siapidaarã k'ari maap'ede pëira
unudama nãgüee:
K'arichipari
Pedidak'ari
Jopekĩpëira
Ome omee

Karichipari.
Pedidakari.
Jopekipaira.
Ome ome.
Joti pëira.
Ale la le la.

Jootɨ pëira,
Alelalela
Jaik'ari,

nãguɨ k'aripata,

jaipanarãpa

karipata itˈua bɨdak'ãri p'arik'ua edatˈãide.
Pedidak'ari k'aripata eperãarã it'ua piu
p'anadak'ari awaraa k'op'ãyo ome. Ak'õre

El Jaikari es el canto del Jaipana (jaibana).
Es canto en la ceremonia llamada
Ituabudaite, en noches de selva.
El Pedida Kari canto popular en reuniones
sociales.
En las fiestas se emplea el tondo o tambor.
El tondo (tõdo),
es
un
pequeño
tambor, hecho de madera y cuero de tatabro
o venado cazado con escopeta. Así mismo
se emplea el siru, instrumento musical.

k'ari chaapata tõdoo ome. Tˈõdoo oopata
pidowe

edee

ma-e

pɨra

eperãarãpa
pˈedap'edaadee,
chaapata siru.
Siru oopata sirudee.

bigɨ edee
ichiaba

37
Ne chumaa.

Cocinando.

1

1
La cocina de la selva nos brinda platos
especiales como:

ẽperãrã wẽrarãpa nãgüe chik'o chuupˈata:
1.
Tamal chik'odee.
2.
3.
5.

Tamal de piangua

4.

Tapao chikodee, chuupata

Tamal de carne

3.

Bek'a kokowedee.

Tamal de pescado

2.

Tamal p'isoodee.

4.

1.

Tamal nechiaradee.

Envuelto de manzano

5.
Tapao de pescado,
papachina y plátano.

papachina ome ma-e pɨrã p'ata
ome.
2

2

Petaudee oopata: k'achin bek'a tamal
mãik'aapa chik'o ome chuupata.

Con maíz hay preparados como la arepa, la
majaja y tamales de pescado.

3

3

Mieledee oopata:

Con miel se hace:
El anduyo, dulce envuelto en hoja y contiene
panela, papaya y pepa de pan.
La cocada se hace de miel con coco
y plátano maduro licuado.

Anduyo: nãguɨ oopata k'ok'ode mãik'apa
ata bɨpata pepepan e p'ap'ãijõ ome,
mãik'aapa bedapata p'ata k'ĩru p'ooda dee.
k'ok'ada oopata miele ome.
P'atakuara t'ãada.

4
4

Plátano asado
Plátano cocido

5

Chicha.

P'ata ĩpida
P'ata jooda

5
1.
1.
2.
3.
4.
5.

Bek'ait'ua petaudee

6.

P'ata k'uara chukula ooda.

38

chicha de maíz

6.

Wat'e

mazamorra de maíz

5.

Kasabe petaudee

kasabe de maíz

4.

Bek'ait'ua jẽedee

chicha de chontaduro

3.

Bek'aitua mesade bɨda

mesa de chicha de maíz

2.

Bek'ait'ua.

bebida de plátano
Continuara .............

39

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana real
Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana realGrupos étnicos de la sierra ecuatoriana real
Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana realana maria cordero
 
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...katflorcata
 
Trajes tipicos del ecuador
Trajes tipicos del ecuadorTrajes tipicos del ecuador
Trajes tipicos del ecuadorWilmer Chisag
 
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth Caicedo
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth CaicedoNacionalidades del Ecuador por Elizabeth Caicedo
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth CaicedoElyc1203
 
Diversidad humana y cultural
Diversidad humana y culturalDiversidad humana y cultural
Diversidad humana y culturalPedro Fernandez
 
Tavarandu tekoñemoiru rehegua agustin-jessica -victor
Tavarandu tekoñemoiru rehegua  agustin-jessica -victorTavarandu tekoñemoiru rehegua  agustin-jessica -victor
Tavarandu tekoñemoiru rehegua agustin-jessica -victorferfle
 
Deber Nacionalidades Del Ecuador
Deber Nacionalidades Del EcuadorDeber Nacionalidades Del Ecuador
Deber Nacionalidades Del EcuadorFernanda Vivanco
 
Culturas de Pichincha
Culturas de PichinchaCulturas de Pichincha
Culturas de PichinchaEddy Cuichán
 
Trajes típicos del ecuador
Trajes típicos del ecuadorTrajes típicos del ecuador
Trajes típicos del ecuadorValeriaJanneth
 
Cultura colombiana
Cultura colombianaCultura colombiana
Cultura colombianajoisnaMorelg
 
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.Patita Gissell
 
Etnias del ecuador grupo 4....
Etnias del ecuador grupo 4....Etnias del ecuador grupo 4....
Etnias del ecuador grupo 4....Yulia Romero
 
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docx
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docxMONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docx
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docxFredyPalacio2
 

La actualidad más candente (20)

Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana real
Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana realGrupos étnicos de la sierra ecuatoriana real
Grupos étnicos de la sierra ecuatoriana real
 
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...
4TO. ECOTURISMO "ETNIAS DEL ECUADOR" .. .INSTITUTO TECNOLÓGICO SUPERIOR POLIC...
 
Trajes tipicos del ecuador
Trajes tipicos del ecuadorTrajes tipicos del ecuador
Trajes tipicos del ecuador
 
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth Caicedo
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth CaicedoNacionalidades del Ecuador por Elizabeth Caicedo
Nacionalidades del Ecuador por Elizabeth Caicedo
 
Exposicion realidad
Exposicion realidadExposicion realidad
Exposicion realidad
 
Diversidad humana y cultural
Diversidad humana y culturalDiversidad humana y cultural
Diversidad humana y cultural
 
Tavarandu tekoñemoiru rehegua agustin-jessica -victor
Tavarandu tekoñemoiru rehegua  agustin-jessica -victorTavarandu tekoñemoiru rehegua  agustin-jessica -victor
Tavarandu tekoñemoiru rehegua agustin-jessica -victor
 
La cultura colombiana
La cultura colombianaLa cultura colombiana
La cultura colombiana
 
Deber Nacionalidades Del Ecuador
Deber Nacionalidades Del EcuadorDeber Nacionalidades Del Ecuador
Deber Nacionalidades Del Ecuador
 
Grupos De La Costa
Grupos De La CostaGrupos De La Costa
Grupos De La Costa
 
Nacionalidades sierra
Nacionalidades sierraNacionalidades sierra
Nacionalidades sierra
 
Pueblos y etnias de la Sierra ecuatoriana
Pueblos y etnias de la Sierra ecuatorianaPueblos y etnias de la Sierra ecuatoriana
Pueblos y etnias de la Sierra ecuatoriana
 
23 etnias de guatemala
23 etnias de guatemala23 etnias de guatemala
23 etnias de guatemala
 
Culturas de Pichincha
Culturas de PichinchaCulturas de Pichincha
Culturas de Pichincha
 
Trptico2
Trptico2Trptico2
Trptico2
 
Trajes típicos del ecuador
Trajes típicos del ecuadorTrajes típicos del ecuador
Trajes típicos del ecuador
 
Cultura colombiana
Cultura colombianaCultura colombiana
Cultura colombiana
 
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.
Revista etnias del ecuador patricia manchay 1 ro de modas a.
 
Etnias del ecuador grupo 4....
Etnias del ecuador grupo 4....Etnias del ecuador grupo 4....
Etnias del ecuador grupo 4....
 
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docx
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docxMONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docx
MONOGRAFIA BEBEDERO 2DO DER. OXOLOTAN.docx
 

Destacado (7)

1. cha'palaa
1. cha'palaa1. cha'palaa
1. cha'palaa
 
Etnias del oriente de lo mejor
Etnias del oriente de lo mejorEtnias del oriente de lo mejor
Etnias del oriente de lo mejor
 
Lenguas del Ecuador
Lenguas del Ecuador Lenguas del Ecuador
Lenguas del Ecuador
 
Enciclopedia de plantas útiles del ecuador
Enciclopedia de plantas útiles del ecuadorEnciclopedia de plantas útiles del ecuador
Enciclopedia de plantas útiles del ecuador
 
Diccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatlDiccionario español náhuatl
Diccionario español náhuatl
 
Etnias del ecuador
Etnias del ecuadorEtnias del ecuador
Etnias del ecuador
 
La Lengua Secoya
La Lengua SecoyaLa Lengua Secoya
La Lengua Secoya
 

Similar a Blog martha

HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZA
HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZAHOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZA
HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZACultural
 
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013boletinmusa
 
Presentacion Museo Rosemarie
Presentacion Museo RosemariePresentacion Museo Rosemarie
Presentacion Museo Rosemariebarbaraorta
 
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)Encar
 
Maleja
MalejaMaleja
MalejaM41R4
 
Maleja
MalejaMaleja
MalejaM41R4
 
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"Geovanna Carvajal
 
Carnavales en Colombia
Carnavales en ColombiaCarnavales en Colombia
Carnavales en ColombiaElisaTorresR
 
Revista
Revista Revista
Revista yuuuki
 
Revista compraventa
Revista compraventaRevista compraventa
Revista compraventayuuuki
 
Museo Del Caribe, Colomiba
Museo Del Caribe, ColomibaMuseo Del Caribe, Colomiba
Museo Del Caribe, Colomibamonpirri
 
Carnavales en colombia
Carnavales en colombiaCarnavales en colombia
Carnavales en colombiaElisaTorresR
 
Carnavales En Colombia
Carnavales En ColombiaCarnavales En Colombia
Carnavales En ColombiaElisaTorresR
 

Similar a Blog martha (20)

Cultural: agenda cultural
Cultural: agenda culturalCultural: agenda cultural
Cultural: agenda cultural
 
HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZA
HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZAHOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZA
HOJA DE VIDA AIRES DE PUBENZA
 
AGENDA CULTURAL OCTUBRE
AGENDA CULTURAL OCTUBREAGENDA CULTURAL OCTUBRE
AGENDA CULTURAL OCTUBRE
 
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013
Programación Cultural Musa La Merced - Junio 2013
 
Presentación1.pptx
Presentación1.pptxPresentación1.pptx
Presentación1.pptx
 
Presentacion Museo Rosemarie
Presentacion Museo RosemariePresentacion Museo Rosemarie
Presentacion Museo Rosemarie
 
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)
Turismo Sostenible Alquería (4 dic.13)
 
Maleja
MalejaMaleja
Maleja
 
Maleja
MalejaMaleja
Maleja
 
Maleja
MalejaMaleja
Maleja
 
Maleja
MalejaMaleja
Maleja
 
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"
Guía 1 y 1 "Nuestro Patrimonio Cultural"
 
Carnavales en Colombia
Carnavales en ColombiaCarnavales en Colombia
Carnavales en Colombia
 
Calendario Vacaciones Invierno 2017 - Viernes 14
Calendario Vacaciones Invierno 2017  - Viernes 14 Calendario Vacaciones Invierno 2017  - Viernes 14
Calendario Vacaciones Invierno 2017 - Viernes 14
 
Revista
Revista Revista
Revista
 
Revista compraventa
Revista compraventaRevista compraventa
Revista compraventa
 
Museo Del Caribe, Colomiba
Museo Del Caribe, ColomibaMuseo Del Caribe, Colomiba
Museo Del Caribe, Colomiba
 
Cultura licarantay
Cultura licarantayCultura licarantay
Cultura licarantay
 
Carnavales en colombia
Carnavales en colombiaCarnavales en colombia
Carnavales en colombia
 
Carnavales En Colombia
Carnavales En ColombiaCarnavales En Colombia
Carnavales En Colombia
 

Blog martha

  • 1. EXPOSICIONES I LA CASA DE LA SELVA EXPOSICION INDIGENA EPERARA SIAPIDARA GUANGÜI - INFI TIMBIQUI - CAUCA SELVA DEL PACIFICO II EXPO - PACIFICO EXPOSICION AFROCOLOMBIANA EL MICAY CAUCA SELVA DEL PACIFICO III LA RAMADA EXPOSICION CAMPESINA EL ROSARIO CAJIBIO. CAUCA POPAYAN. CAUCA. COLOMBIA 1971 - 2013 -1-
  • 2. EXPOSICIONES Director Fortunato Cordoba COLABORACIÓN: I LA CASA DE LA SELVA EXPOSICIÓN INDÍGENA EPERARA SIAPIDARA GUANGUI TIMBIQUI . CAUCA. SELVA DEL PACIFICO Reconocimiento especial y la exposición se hace en homenaje a la Tachi Nawe (Jefa) Leticia Puama y a su esposo Elias Chirimia. Jaipanas: Sixto Mercaza, Enrique Chamapura. Hermilio Chirimía, Plinio Valencia.Elio Chirimia. Indígenas Eperara Siapidara: Marcelino Pertiaga, Carmen Mejía, Clerina Chirimía, Presencio Chirimía, Cecilio Garabato, Venedicta Valencia, Elio Chirimía, Elías Chirimía, Hermógenes Equia, Ismael Chamapura. Epifanio Chirimía, Anselmo Pertiaga. Yecit Moña. ClodomiroValencia. Hna. Adela López, Comunidad Madre Laura. Conrado Arango Sacerdote Franciscano. II EXPO-PACIFICO EXPOSICION AFRO COLOMBIANA LOPEZ DE MICAY - SELVA DEL PACIFICO. CAUCA GrupoMusical:Danzas del Micay. Director: EneyderHurtado. Integrantes: RichardUrbano, Oveimer Vellaizac, Emilio Riascos, Dawer Urbano. III LA RAMADA EXPOSICION CAMPESINA CORREGIMIENTO EL ROSARIO MUNICIPIO CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCA Milciades Anaya, James Tobar, Dany Galvis, Carlos DuverCamayo,WilsonSerna, Richard Certuche. Severiano Camayo. …….Mauricio Galvis. Galvis, Walter Colaboración en Popayán: -------------------------- ------------------- ----------------- ------------------- ------------------------Cali: Mauricio Galvis. - Tania Córdoba. Graduada Ciencias Políticas. Toronto University. Toronto Canada. -2-
  • 3. III CC LA RAMADA EXPO-PACIFICO james to EXPOSICION CAMPESINA EL ROSARIO - CAJIBIO - CAUCA Bachilleres Agropecuarios: Milciades Anaya, James Tovar, Dany Galvis Z, Carlos Galvis A, Duver Camayo, Wilson Serna, Richard Certuche, Yeison Rodríguez, Mauricio Galvis Z.Severiano Camayo, fotógrafo ZONAS DE LAS EXPOSICIONES: GUANGUI. SELVA DEL PACIFICO EL MICAY. SELVA DEL PACIFICO EL ROSARIO. ZONA CAMPESINA. CAJIBIO. DEPARTAMENTO DEL CAUCA COLOMBIA -3-
  • 4. POPAYÁN Expoteca: tiene por escenario la manifestación de la naturaleza en la selva, en el campo y las culturas que dieron raíces: la cultura indígena Eperara Siapidara, la afrocolombiana y la campesina. Expoteca: se inaugura con 3 exposiciones así: La Casa de la Selva: es exposición sobre los Indígenas Eperara Siapidara de la selva del Pacífico principalmente de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí. Expo-Pacífico: Exposición Afrocolombiana en referencia a la zona del municipio de El Micay en la selva del Pacífico. Cauca. La Ramada: Exposición Campesina de la zona del Corregimiento de El Rosario en el municipio de Cajibío. Cauca. Estas exposiciones contienen grandes fotografías, afiches fotográficos, grabaciones, videos, diapositivas. Objetos de cerámica, caza y pesca. Elementos de cestería. Instrumentos musicales y de trabajo. Objetos ceremoniales. Diseños y escritos computarizados sobre diferentes tópicos. Folletos y libros. Expoteca: inicia su presentación con tres componentes de la cultura caucana. Tres de nuestras identidades en los municipios de López de Micay, Timbiquí y Cajibío, en referencia a Afrocolombia, a los Indígenas Eperara Siapidara y a los campesinos respectivamente. -4-
  • 5. EXPOSICIONES INDÍGENA AFRO-COLOMBIANA CAMPESINA EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO El departamento del Cauca es tierra abonada para lo multicultural. La diversidad cultural nos identifica. Expoteca: exhibe tres exposiciones sobre nuestra diversidad cultural en el campo y la selva. Expoteca: es un proyecto desarrollado con la colaboración de indígenas Eperara Siapidara de Guangüi (Timbiquí), afro-colombianos del Municipio del Micay y campesinos del Corregimiento de El Rosario (Cajibío). Expoteca: se presenta como una manifestación de lo multifacético, multicultural y multiétnico de nuestra identidad. Por ello el Cauca es multiplicidad que atesora gran riqueza cultural. Expoteca: nace en el campo y en la selva proyectándose hacia la ciudad. Análisis e investigación permitieron tratar de dar definición por medio de exposiciones a temas diversos, importantes e interesantes. Los sueños y las utopías de quienes idealizaron y cooperaron en la selva y el campo, se convierten en realidad con la presentación de Expoteca. Expoteca: se expone como un lugar adecuado en donde las gentes de la ciudad tengan un encuentro con la selva y el campo. Bienvenidos al campo! Bienvenidos a la selva! Bienvenidos a Expoteca! -5-
  • 6. EXPOSICIÓN INDÍGENA INDÍGENAS EPERARA SIAPIDARA TIMBIQUI - CAUCA SELVA DEL PACIFICO La Exposición La Casa de la Selva se refiere a los Indígenas Eperara Siapidara de Timbiquí, selva del Pacífico, Cauca. La Exposición La Casa de la Selva trata de las zonas de Agua Clarita, Guangüi e Infí habitadas por los Indígenas Eperara Siapidara. El numeroso material que posee la exposición se refiere a estas zonas. La Exposición La Casa de la Selva cuenta con material grabado, fotográfico. Objetos ceremoniales, de trabajo, caza, pesca, hogar, cestería, diseños. Presentación de diapositivas. También se ha elaborado gran material digitado, afiches, libros y folletos. La Exposición La Casa de la Selva es libro abierto sobre historia, lengua, creencias y tradiciones de selva. La Casa de la Selva se propone hacer un acercamiento de la cultura de la selva con la ciudad. La Casa de la Selva presenta rasgos de la Cultura Eperara Siapidara la cual se encuentra en el contexto del mosaico caucano. Y trata de crear un escenario en la ciudad para lo grandioso de la selva, de la naturaleza y su gente. -6-
  • 7. Por la cultura Eperara Siapidara Departamento del Cauca Colombia. -7-
  • 8. La Exposición La Casa de la Selva se ha presentado en: El Museo Nacional de Colombia. Bogotá. Octubre 5 –20 de 1.973. Invitó Colcultura y el Instituto Nacional de Antropología. Colaboración Federación Nacional de Cafeteros. Universidad Libre de Cúcuta- Cúcuta. Octubre 31 a noviembre 5 en 1.973. Invitó: Universidad Libre de Cúcuta. The Native Canadian Center. Toronto. Canadá. Abril 23-25 de 1.988. Invitó: The Native Canadian Center. Universidad del Cauca. Centro Cultural El Carmen. Popayán. Marzo 22-29 de 1.991. Invitó Facultad de Humanidades. U. Del. C. Departamento Cultural Banco del Estado. Popayán julio 14-30 de 1.993. Invitó Departamento Cultural. Casa de la Cultura de Chinchiná. Invitó Casa de la Cultura de Chinchiná. Caldas. Marzo 3-5 de 1.994. EN LA DIMENSIÓN CULTURAL DEL NUEVO MILENIO -8-
  • 9. LENGUA INDÍGENA INDIGENAS EPERARÃ SIAPIDARA SELVA DEL PACIFICO DEPARTAMENTO DEL CAUCA METODO BILINGUE SIA PEDEE ESPAÑOL FORTUNATO CÓRDOBA COLABORACION MARCELINO PERTIAGA. DOMITILIA VDA. DE EQUIA. FLOIRAN CHAMAPURA. HENRIQUE CHAMAPURA. JUAN DE JESUS DURA. NARCILO POIRAMA. ALFREDO CHIRIMIA. ISABELINA DE EQUIA. FLORENTINA CHIRIPUA. LISANDRO QUIRO. HONORATO CHIRIPUA.PLINIO VALENCIA. HECTOR CHIRIMIA. HERMELINA V.DA DE PUAMA. ARCADIO GRUESO. BELARMINA MÁLAGA.ANSELMO PERTIAGA. YECIT MOÑA. COLOMBIA -9-
  • 10. Sia Pedee Lengua Indígena Indígenas Eperara Siapidara Selva del Pacífico Departamento del Cauca Colombia La lengua Sia Pedee es hablada por los Indígenas Eperara Siapidara en la selva del Pacífico, Departamento del Cauca. Los indígenas Eperara Siapidara también habitan en otras regiones del Pacífico, en el Valle, Nariño y pocos en el Choco. La información elemental y básica de este estudio se obtuvo en las zonas de Guangüi e Infi, en año y medio de convivencia con los indígenas. ( 19711972). Desde 2.000 al 2.0013 una nueva generación de jóvenes profesionales, profesores y estudiantes indígenas de Guangüi, Infi, Saija y el Micay hacen geminar el presente trabajo que fue semilla de sus abuelos y sus padres en las zonas antes mencionadas. Este estudio bilingüe, Sia Pedee - Español contiene ciertas pautas y normas empleadas en muchos métodos para aprender idiomas en general, los cuales son utilizados por niños, jóvenes y adultos. Al revertir este trabajo escrito lo presentamos a la comunidad Eperara Siapidara como el primer libro bilingüe para la enseñanza del español como segunda lengua. Son 2 tomos. © Derechos Reservados. Colombia. 2013 - 10 -
  • 11. SIA PEDEE Pedeera ¿Sãga bɨ pɨ? Palabras. Vocabulario. Sia Pedee Pania Japa Toi Tot'e Echurru agua potrillo canalete palanca armadillo It'abarre Petau ¿Cómo está usted? Español fogón maiz Bɨguɨ Jẽsaa Jẽa P'ũajãra Sãga k'euwama. Buenas tardes. ¿K'ãta para chiwidi? ¿Qué hay de nuevo? flor vampiro murciélago luciérnaga luciérnaga Soperna Sãja k'euji. Buenas noches venado conga chontaduro hierba Nep'ono ĩk'a Imichichi Aida p'ut'u Wĩba Sãga ewariji. Buenos días. sombrero Tuak'ɨda Pidowe Jooro Pũrã Ee T'ã Nek'o Atane Idi Nu Nuweda ¿Sãga pˈanita pɨ ëreerã? ¿Cómo está su familia? ¿Pɨ k'asaa t'ɨjarapata? ¿Cómo se llama usted? anzuelo tatabro tetera, totora camarón montaña sal comida mes hoy mañana ayer Etˈewa ¿Sama bajima pɨ? ¿Dónde estaba usted? ahora Nu parumisa. Hasta mañana. Tˈiũji pɨ. Siga usted. # 1 2 3 4 5 aba omé õpee k'iĩmari joisoma 10 jua jõ - 11 - uno dos tres cuatro cinco diez
  • 12. Aba mapˈeda chokˈara. K'ap'ɨa Uno y muchos. Cuerpo K'ĩra Poro Puda cara cabeza cabello Nep'ono flor Nep'onoorã flores K'ɨɨrɨ Tau oreja ojo Taama Taamarã culebra culebras K'ɨ Tauk'ara Idak'ara Idat'u It'ai I K'ĩrame K'ida Otau Waa Mak'ara T'ũa P'isii nariz pestañas barba mandibula boca labio lengua diente garganta sangre pierna pecho uña K'ɨ gusano K'ɨra gusanos Pak'uru Pak'urura árbol árboles Poroba Porobara cobija cobijas Usa Usaara perro perros K'ɨrrɨ Jĩsi K'ĩu Ek'arra Ik'ia Jua ãpiwida cintura intestino vena espalda hombro codo Et'erre Et'errera gallina gallinas Imama Imamaara tigre tigres Jua chak'ẽ Jua Jua nawẽ Jua jarapari jua esa jĩak'apena casa casas Chik'o Chik'ora anular meñique río ríos Te Teera dedo mano pulgar índice del corazón jua esajĩakˈa erepema jua chak'e To Tora pez peces poro p'ua dolor de cabeza Tuak'ida Tuak'idara anzuelo anzuelos k'ɨda p'ua bi p'ua ãmi chau jaip'isi dolor de muela dolor de estómago diarrea sarampión Tuma Tumarã bastón bastones k'ɨamia fiebre 12
  • 13. Chai. Net'ataura Pequeño-a. Frutas niño et'erre chai chontaduro maduro chontaduro amarillo caimito aguacate T'õit'ãjõ Jũarãjõ Ugujõ Olerajõ tigresito warra chai Jẽe p'oree Jẽe k'uara T'ukũjõ Beu Imama chai guama machete guama guama (churima) guayaba castilla gallinita taama chai culebrita te chai casita usa chai perrito Larajõ K'urujõ naranja bacao ipana chai ave pequeña Sap'atˈojõ Chijõ piña Naidisa zapote naidí P'ata P'ata juamosa P'ata t'ooro plátano plátano mocho plátano cachaco Rosa pˈore plátano rosa sera kokowe p'ata nãri ãporromia banano manzano treinta pares guineo p'ata pˈãima enano primitivo cajeto dominico morado enano chivo cajeto sera juamosaa p'ata kiniento banano mocho plátano quinientos papachina urut'a papachina milpecillo net'atau net'ataura fruta frutas kˈi chai gusanito baso chai sapito Waibɨa Grande Imama waibɨa tigre grande pak'uru waibɨa árbol grande te waibɨa casa grande usa waibɨa perro grande taama waibɨa culebra grande to waibɨa río grande ipana waibɨa ave grande kˈɨ waibɨa gusanote baso waibɨa sapo grande p'usa waibɨa ola grande 13
  • 14. Mimik'a Chikˈo t'ĩ Movimiento p'ira jemene jẽẽ k'ui ĩapaa ĩ ũrĩ t'õbai correr jugar llorar nadar respirar oler oir tocar ak'ɨ mimia p'ã k'ĩnsia pedee k'inia bia ëi mirar trabajar escribir pensar hablar amar, querer gritar reir kˈãi ima p'irabai p'ãnau iidi were k'ĩra-ĩ neto nek'o p'ira dormir despertar levantar responder preguntar abrazar besar vender - comprar comer (machete) correr kˈa Nombres de peces tejer (atollado) Ãp'arra Puki sábalo capitana Kˈɨrɨma Poropak'e Jõp'e Paasisi biringo, pintado guabino guacuco rascapalo Pasupi pˈãima Oma Wasida Pauk'ara Beberre Erbeta Awarra Pau Pasupi T'oa Mojarra Siapau Pũra rabiseco rongo micuro doncella tortuguilla rayán sardina barbudo chicurra sabaleta mojarra pez aguja camarón Kˈari Canto Eperãrã k'ari canto indígena. Ipanaarã k'ari el canto de las aves. Jaikˈari Te Pëira Casa Te Waibɨa ipana te usa te sina te bɨguɨ te et'erre te sisi te el canto del Jaipana. Danzar, bailar Casa Grande. Casa de la Comunidad jaula para aves. perrera. porqueriza. Ipanarã pëirapata pajãdé. Las aves danzan en el cielo. Tai pëiramaa p'anɨ. Nosotros estamos bailando. jaula para el venado. gallinero. canastilla para grillos ẽperãrã pëiramaa p'anajida. La gente estaba bailando. 14
  • 15. Aba mãik'aapa chok'ara Pedeera Uno y muchos. Palabras Vocabulario k'ũtrãa chonãa joven viejo K'uimia K'uipatarã nadador nadadores wẽrã mujer ɨmik'irã Mimiamia Mimiapatarã trabajador trabajadores hombre Pëiramia Pëirapatarã bailador bailadores. K'arimia K'aripatarã cantante cantantes Nejirimia Nejiripatarã cazador cazadores To-ia mia pescador To‒iapatarã pescadores Jẽmenemia Jẽmenepatarã jugador jugadores wẽrã chak'e warra warra chai señorita muchacho niño ɨmik'ira chak'e adolescente porowẽsaa k'art'a k'awaa k'ĩrãk'awa‒e kawa-e p'oyaa sewaidaa t'ãri õĩa bapari ëei piyaa inteligente estudioso bobo ignorante capaz mentiroso alegre chistoso Pi-ɨa Bonito. Hermoso. Bello. Mɨ ak'orẽpa japa õpee irubɨ. Mi papá tiene 3 potrillos. Wẽrã pi-ɨa mujer bella. Japa pi‒ɨa potrillo bonito. Griseldapa irubɨ pẽrõrã ome. Griselda tiene dos conejos. Nep'ono pi‒ɨa flor bella. Ipana pi‒ɨa ave hermosa. Albertanapa irubɨ p'ep'ema õpee. Albertana tiene tres ventiadoras. K'achia Mitˈitˈia Malo Feo Gilbertopa te irubɨ. Te mit'it'ia Chik'o k'achia casa fea. comida mala. ĩk'a mitˈitˈia murciélago feo. Taama mitˈitˈia culebra fea. Gilberto tiene casa. 15
  • 16. T'ijara Mɨ ëreerã Nombrar Mis familiares Mɨ ãk'õre mi padre Mɨ yo Mɨ nãwe Mɨ ĩpema mi madre mi hermano Pɨ tú Mɨ ĩpewẽra mi hermana Mɨ ak'õchona mi abuelo Mɨ awela mi abuela Irua Taipa Parãpa Ãchia él, ella nosotros vosotros ellos Mɨ p'ak'õre mi suegra Mɨ chaũrẽ mi suegro Mɨ chiãpa mi tío –a Mɨ wẽra mi esposa Mɨ imik'irã mi esposo Mëre mío Mɨ naapema mi hermano mayor Mɨ t'ẽepema mi hermano menor Mɨ warra mi hijo Përe Ichide Tachide Pãrade tuyo suyo, suya de nosotros de vosotros Mɨ warãarã mis hijos Ãchide de ellos Mɨ k'au mi hija Mɨ wai mi cuñado ¿Kˈai de ma? ¿De quíen es? Nãguɨ p'ata mëre. Este plátano es mío. ¿Sãgama? ¿Cómo es? Wabɨara grandioso Maarĩi pequeño Waibɨa grande It'ɨa Jep'eda Jet'ee alto bajo amplio Jõma weda tachide. Todos son nuestros. pˈiũp'ee K'a k'at'ua Tesoo t'ãrõíña T'ãr p'ua Charee Porek'ea Wãara estrecho corto largo alegre triste difícil fácil verdadero Jãguɨ miele pãrade. Esa miel es vuestra. Kˈoraa përe. El canasto es suyo. Mëre-e no es mío Përe-e no es tuyo Tachi de-e no es nuestro ãchi de-e no es de ellos 16
  • 17. Japari Pedeera Diciendo Palabras. Vocabulario Cha bɨ Jãqui Acha bɨ Jĩsua Jĩĩri jĩria Wãsia T'a p'ok'ea Jarrapisia Bek'ea P'ũasaa éste ése aquí está Ejemplos: Nãguɨ mëre éste es mío Nãguɨ ichide ése es de ella-él frío tibio caliente sueño hambre mojado seco Kˈĩrãtˈãdoora Diferentes colores Nãguɨ nama ata bɨru. Aquel lo pongo aquí. K'uara P'oree P'ap'arãa P'ãimaa P'up'uchia T'orroo P'ãwaraa Mot'ot'oa Nãguɨ Poiramade Este es de Poirama Nãguɨ mëre Jã p'ata kĩmi éste es mío aquel racimo. Nãguɨ pia‒e bɨ éste no sirve Jãguɨ achu bɨ ése está allá Jã përe aquel es el suyo amarillo rojo verde negro morado blanco azul rosado Euma p'ãa. Los colores del arco iris. Na k'oraa mëre. El canasto es mío. Pajã p'awarã El cielo azul. Jã lapiz mëre. El lápiz es mío P'uajãra p'ãp'ãraa bapari. El verde de las plantas. Bat'ee Mau. Batea piedra K'uruma Esewede K'uruma k'ida Batˈẽe neo-pari piedra de moler piedra para afilar piedra de mano batea de uso comun Batˈẽe p'aru t'õpari batea para lavar ropa Sɨguɨbat'a. Piedra para hacer fuego. Batˈẽe p'arat'u siipari batea para lavar utensilios. Mau sua'ki beepari. Piedra de asentar. Warra batˈẽe Pilón Bongo batea para el bebe piladora de arroz batea grande Batˈẽe nee siipari batea para lavar oro 17
  • 18. Iidik'ari Chok'ara Preguntando Bastantes Muchos ¿Sãga? ¿Cómo? ¿Sãguɨ? ¿K'ai? ¿K'aima? ¿Jõmasãa? ¿Sãapai? ¿Cuál? ¿Quién? ¿Quién es? ¿Cuánto? ¿Cuándo? ¿K'aata jara bɨ? ¿K'ãarepaa? ¿K'ãare paji? ¿Qué dice? ¿Qué será? ¿Qué fue? Toi chok'ara Tot'e chok'ara ẽperãrã chok'ara Mau chok'ara Pedee chok'ara muchos canaletes muchas palancas muchos indígenas muchas piedras. muchas palabras. Chok'ara‒e Pocos ¿K'ãreta jarapari? ¿Qué se cuenta? Eterre chokˈara‒e pˈaraa. Hay pocas gallinas. ¿K'ãta jaraji? ¿Qué dijo? Mau chokˈara‒e paraa. Hay pocas piedras. ¿Kˈaita pedee bɨma? ¿Quíen habla? Epera chokˈara‒e paraa. Hay pocos indígenas. ¿K'aima ichi? ¿Quíen es ella? Pedeera ¿Pɨ k'ãta k'inia bɨ? ¿Qué quiere usted? Palabras. Vocabulario Joisoma ome cuerpo jõma esaauk'a entero la mitad Jua chakˈe ¿K'aita cheji? ¿Quíen vino? veinte k'apɨa ¿K'aipa jãgui oojima? ¿Quíen hizo eso? diez k'apɨa aba ¿K'aipa jarajima? ¿Quíen se lo dijo? dedo Na ¿K'aipa mɨ t'ɨ bɨ? ¿Quíen me llama? - e (Negaciones) Chenaaji no vengas Eperãrãa we-e no hay indígenas Wẽ-e no hay, no está ¿K'aima pɨ? ¿Quíen es usted? 18
  • 19. Acha bɨ To‒iade wãdama. Aquí Vamos a pescar. Tuak'ida Tosu Arp'ona At'arraya Miasu Ematrɨma Acha bɨ mɨ te. Esta es mi casa. anzuelo gancho arpón atarraya flecha arco Acha bɨ chula aba. Esta es una rana. Acha bɨ mi nawe. Esta es mi madre. K'uru. Acha bɨ mɨ ak'õre. Este es mi padre Olla. K'uru chai olla pequeña K'uru waibɨa olla grande Acha bɨ imama. Este es el tigre. Chok'o Chok'o chai Chok'o k'aip'ee cántaro cántaro pequeño cántaro mediano Cha bɨ mëre éste es mío Cha bɨ përe éste es suyo Cha bɨ irude éste es de él Chok'o waibɨa cántaro grande Cha bɨ taide éste es nuestro Cha bɨ tachide éste es vuestro T'a k'oro salero Cha bɨ ãchide éste es de ellos na mẽre‒e éste no es mío. Pedeera. Palabras. Vocabulario. éste no es de él. na taide‒ e bejucos chocolatillo yaré matamba éste no es suyo. na irude‒e jĩk'ara jiũru porteé wagai na përe‒e éste no es nuestro. Achu t'imiarã jĩk'ara torro siak'oro jauchira Allá a lo lejos. Mɨ jamaa wãit'e Potrepa oopata k'oraa. Con bejucos se tejen canastos. Jĩk'ara k'ãupa ne‒inaa jĩpata. Con bejucos se hacen amarres. 19 Me voy para allá Achu bɨ mɨ japa bejuco blanco chicao cargadera Allá está mi potrillo
  • 20. Wãarã jaramaa. ¿K'ai? Afirmativas. ¿Quíen? Pɨ jẽmenepari. Usted es jugador. ¿K'aita pedee k'ĩnia bɨ? ¿Quíen quiere hablar? Ãchi jẽmenepatarã. Ellos son jugadores. ¿K'aipa jarait'ema juma nãgüee? ¿Quíen explica todo esto? Ãchi k'aripatarã. Ellas son cantantes. ¿K'aipa nãgüee jaraji? ¿Quíen le dijo eso? Ichi pi-ɨa pëirapari. El baila muy bien. ¿K'aita oimaa bɨ? ¿Quién está riendo? Ichi nejɨripari. ¿K'aita jẽmaa bɨ? ¿Quién está llorando? El es cazador. ¿K'aipa k'ĩnia bɨ aba? ¿Quién quiere uno? Nepɨrimaa. Contando. ¿K'aipamaa? ¿Quién será? Mɨ irubɨ usa aba. Yo tengo un perro. ¿Sãapai? Nama nek'o ome p'ani. Aquí hay dos machetes. ¿Cuándo? ¿Sãapai wãit'e? ¿Cuándo va? Japa õpee jĩp'ani. Tres potrillos estan amarrados. ¿Sãapai cheite? ¿Cuándo viene? K'oraa k'imarĩ p'ani. Hay cuatro canastos. ¿Sãapai jaraji mãgui? ¿Cuándo le dijo eso? Mɨa unujĩ nek'o joisoma. Yo encontré cinco machetes. K'oraa juajõ p'ani namaa Diez canastos hay aquí. ¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãint'e? ¿Cuándo piensa ir? K'ap'ia aba p'ani jẽe nãqüi k'oraade. Veinte chontaduros hay en el canasto. Pɨ jarai sãpaipema Usted dice cuándo. 20
  • 21. Merãmaa. Mɨ - merë. Negando. Yo - mío Wã-e K'ari-e K'ui -e Pedee-e K'ĩnsia-e Mimia- e K'inia-e no voy no canto no nado no hablo no pienso no trabajo no quiero Mɨa k'awa-e no sé Mɨa k'awa-e paji no lo sabía. Mɨ ituaba wãit'e me voy solo Mɨ k'op'ãñõ Mere ne uu mí compañero es mía la siembra Mɨ japa mí potrillo Pɨ. Tú. Mɨ pedee -e no hablo Mɨ jẽmene -e no juego Pɨa mɨmaa jaraji tú me lo dijiste Mɨ jẽmene -e paji no jugue Pɨa jaraji jãgüi tú le dijiste eso Pɨ mimiapari nama Ud.trabaja aquí. Pɨ nu cheru Chokˈakˈarĩ. Iru – irua. Ordenar. Mandar. ¡Wãjí! ¡Wanaaji! El. ¡Vayase! ¡No vaya! ¡Jẽmeneji! ¡Jẽmenenaaji! tú vienes mañana. ¡Juegue! ¡No juegue! Iru k'ãi bɨ él está dormido Iru chok'ai bɨ él está despierto él está sentado Iru k'ayaa bɨ ¡Pedeeji! ¡Pedeenaaji! Iru su‒akˈi bɨ él está enfermo ¡Hable! ¡No hable! ¡Pairaji! ¡Pairanaaji! ¡K'ariji! K'arinaaji! Tai. ¡Baile! ¡No baile! ¡Cante! ¡No cante! ¡Chéji! ¡Chenaaji! ¡Mire! ¡Akˈɨnaaji! Taipa peejida pidowe. Nosotros cazamos el tatabro. ¡Llevelo! ¡No lo lleve! ¡Ak'ɨji! Taipa jẽe netot'ajida. Nosotros vendímos chontaduros. ¡Venga! ¡No venga! ¡Eteeji! ¡Eteenaaji! Nosotros. ¡No mire! Tai mee wãdait'e nejiride. Nosotros vamos a cazar. Tai pɨ ome wãdait'e Nosotros vamos con usted. 21
  • 22. Pãrã. ¿Kãata pedee bɨ? ¿De qué hablas? ¿Sãga k'ĩnsia p'anɨ parãpa? ¿Cómo piensan ustedes? ¿Kãata jara bɨ? ¿Qué dices? ¿Wadait'ek'ã mee? ¿Van a ir al monte? Pɨa jarabɨ waara. Lo que usted dice es verdad. ¿Parãpa netojida t'ã? ¿Ustedes compraron sal? Irua jara bɨ sewaa. Lo que él dice es mentira. Ãchi – ãchia – ara. Ichia jaraji jumaweda pia bɨ. El dijo que todo esta bien. Ellos (as). Ãchi eujãde mimia p'anɨ. Ellos trabajan en su tierra. Ichia jaraji jumaweda k'achia bɨ. El dijo que todo está mal. Ãchia wãara jarap'anɨ. Ellos estan diciendo la verdad. Ichia jara-e paji maari pida. El no dijo nada. Ãchi t'õdoo omé irup'anɨ. Ellos tienen dos tambores. Ichia jãga jaraji. El dijo eso así. Mɨ pia-e bɨ pɨ ome. Yo estoy en desacuerdo con usted. ¿K'ãata op'anɨ? ¿Qué hacen ustedes? pɨ pedeeji ichia k'awa bɨ él sabe tai jẽmenepata nosotros jugamos parã pëirapata ustedes bailan ãchi mimiapata ellos trabajan ichi pˈirapari ella corre mɨ pɨ k'inia bɨ Pɨa jara bɨk'a mɨ t'ee pia bɨ. Me parecen muy buenas sus ideas. tú hablas yo te amo Ne‒uude wãdama. Vamos a sembrar. Chi apema añomaa ne‒ewadait'e. La cosecha será el próximo año. Mɨ jãgüedé pɨ ome pedee k'inia ‒e bɨ. No quiero discutir eso con usted. 22
  • 23. Mɨ pedeeit'e. Chokˈa. Quiero hablar. Mandar. Ordenar. Mɨ ara kˈawa bɨ. Yo si sé. Wãdama To-iadama Jẽmenedama Pedeedama Netodama vamos pesquemos. juguemos hablemos vendamos ¿Wãdai t'ek'a? ¿Vamos a ir? Tˈidama Pëiradama Mimiadama llenemos bailemos trabajemos Akɨdama Uchiadama K'uidama Nek'odama K'ãridama miremos salgamos nademos comamos cantemos Mɨ pedee k'inia bɨ pɨ ome. Yo quiero hablar con usted. Pɨ ichita wãit'e ichi ome. Usted tiene que ir con él. Mɨ ãk'õrepa chik'o waibɨa jita‒ataji. Mi papá cogió un pez grande. Merãk'ari. Mɨ to‒ɨa yaa bapari. A mi me gusta pescar. Negando. Wãnaadama Pedeeji pɨchi pedeepa. Hábleme en su lengua. Mɨ pɨ ome wã k'inia bɨ. Yo quiero ir con usted. Mɨ pɨ ome wã k'inia‒e bɨ? Yo no quiero ir con usted. No vamos. To‒ianaadama. Jẽmenenaadama. Pedeenaadama. K'arinaadama. Mimianaadama. Ak'i naadama. Uchianaadama. K'uinaadama. Mɨa jãguɨ ak'i k'inia bɨ. Yo quiero ver eso. No pesquemos. No juguemos. No hablemos. No cantemos. No trabajemos. No miremos. No salgamos. No nademos. ¿Kãata-pˈasaji? ¿Qué sucedió? ¿K'aita nɨ bɨ? ¿A quíen espera? T'ãri p'ua! ¡Ai ãk'õre! ¡K'õp'añaji! ¡K'ɨup'ee Mɨa k'awa‒e. Yo no sé. ¡Que tristeza! ¡Ay Padre! ¡Acompañeme! ¡Silencio! ¡Jõmaweda wãdama! ¡Vamos todos! 23
  • 24. Pedee mãik'apa waa pedeera. Bɨ. Palabras y más palabras. Ser – estar. Jisua nɨbɨ. Tengo frío. Mɨ Guangüide pema. Yo soy de Guangüi Jɨara nɨbɨ Tengo calor. Ichi ĩp'ide pema El es de Infi Jã wẽrã pi-i bɨ. Ella es hermosa. Pɨ warrachai. Tú eres un niño Jã eperãwera mimiañaa bɨ Ella trabaja mucho. Ãchi Saijade pema Ellos son de Saija Ãchi k'arimaa p'anɨ. Ellos están cantando. Ichi Mik'ai depema. Ella es de El Micay. Wãjida mimiade. Se fueron a trabajar. ◦ Pedeera. Palabras. Vocabulario. Tachi teeda p'anɨ. Nosotros estamos en la casa. Pia bɨ Jĩsua bɨ Wãsia K'oo T'ap'oke'a Bek'ee P'uasaa Wãara Seewa õ ‒ĩia Jaraji Auk'a Auk'a‒e Naũ Ãchi k'ãimaa p'anɨ. Ellos están durmiendo. Ichi nama wẽ‒e. El no está aquí. Jõma nama para bɨ. Todos están reunidos. Mɨ paramaa jãma bak'inia bɨ. Yo quiero estar allá con ustedes. Mɨ ituaba bɨ. Yo estoy solo. 24 está bien está frío caliente pereza sueño mojado seco verdad mentira alegría responda igual desigual aire
  • 25. Ne animalarã. Kˈa. Animales. Tejer. Tejido. Diseño. Pidowe Usa Bɨguɨ Pido Perorã Kurijiwa Echurru venado saino guagua guatín armadillo Kˈawodo Op'idi Chuã Ãsurra ratón de monte erizo gorila mico Bɨsia Gõso Posãi Imana Jojoma Toposãi K'ira tˈadoo kˈa Eperãrãde. Diferentes tejidos indígenas. tatabro perro perico perezoso oso hormiguero chucha tigre zorro chucha de agua. Jaradama ne ina kˈa: Mencionemos algunos: P'isimerre k'a Echurro k'a diseño de armadillo. Sibii k'a diseño de tortuga Baso k'a diseño de sapo Tusorẽ k'a diseño de escorpión Papau k'a diseño de mariposa Pegüɨrɨ k'a diseño de araña Kurusu k'a diseño de cruz Siru k'a diseño de sampoña Yerre k'a diseño de mico Toiporo k'a Jep'a k'a diseño cabeza de canalete. diseño de boa Jojoma k'a diseño de zorro Tuwakɨda k'a diseño de anzuelo Kavallo k'a diseño de caballo Tau p'ɨrra k'a ¡Pedeeji! diseño del camarón. diseño de tabla del cernidor ¡Hable! Mimia Mimiamia Mimiapatara Mimianait'e Mimiajĩ Jemene Jemenemia jẽmenepataarã jẽmenede wãit'e jẽmenejĩ trabajo, trabajar trabajador trabajadores voy a trabajar trabajé juego, jugar jugador jugadores voy a jugar jugué K'ari K'arira k'aripatarã k'arede wãit'e canto, cantar cantos cantantes voy a cantar k'ariji canté Chonarã poro k'a diseño cabeza de viejo 25
  • 26. Jaratemaa. Tˈau pˈurra kˈa. Enseñando. Diseño del ojo. Nãguɨ pak'uru pi–ɨ bɨ. Este árbol es hermoso Pidowe ma-ari bɨ. El tatabro está pequeño. Unuji bɨguɨ aba nẽchoma. Vi un venado muy grande. Nɨdama eede it'ɨ. Espereme en lo alto de la montaña. Bɨgüɨ pania topachi to‒ide. El venado tomaba agua en el río. Imama e pi‒ɨ bapari. La piel del tigrillo es hermosa. Toi poro kˈa. Tĩmiipa ũripari k'arichipari k'arip'anada k'ari. A lo lejos se oye el canto del karichipari. Diseño del canalete. K'ai paji? ¿Quíen fue? Mɨ ãk'õrepa paji 26 fue mi padre Mɨ nawẽpa paji Warrachaipa paji Ãchia paji Ãnsurrapa paji Jojomapa paji Obduliapa paji fue mi madre fue el muchacho fueronn ellos fue el mico fue el zorro fue Obdulia
  • 27. Iru. ¿Kˈãre? Tener. ¿Qué? Parãpa iru p'anɨ jõisoma narajo. ¿K'ãta pedee bɨ? ¿Qué dice? Ustedes tienen cinco naranjas. ¿K'ãta jaraji? ¿Qué dijo? Ãchia iru p'anɨ k'ok'o ome. Ellos tienen dos cocos. ¿K'ãta k'inia bɨ? ¿Qué quiere? Isapai panadaipia bɨ. Tenemos que llegar rápido Pedeedama pia. ¿ K'areta ak'ɨparima? ¿Qué es lo que miras? Hablemos bien. ¿K'ãre paji? ¿Qué fue? Ewari k'ãri pi-ɨa bapari. El amanecer está muy hermoso. Jõmaa k'ãipata mamĩda pania kˈãik'aa. Parece que todo durmiera menos el río. ¿K'aide? ¿De quíen es? Quirode Wãrrade Ãk'õrede Ãk'õchonade Ipanarã ewaridak'arĩ k'aripata. Las aves cantan por la mañana. es de Quiro es del niño es del padre es del abuelo Sisi jõma auk'a k'aripata. Los grillos cantan en coro. Pedeema. Ichi k'arimaa bɨ toida. Ella está cantando en el río. Hablando. Eda tãi pi‒ɨa ũripari pak'uru k'aurepa. La selva es un espectáculo de grandeza. Ichia k'ora aba irubɨ. Ella tiene un canasto. Ĩrã jũmarãpa eda t'ãi k'inia iru p'anapata. Hoy todo el mundo ama la selva. Mɨa irubɨ usa aba. Yo tengo un perro. Mɨ ne upari. Yo soy agricultor Ichi mimiapari teeda. El trabaja en casa. 27
  • 28. P'anaujĩ. ¿Sãga bɨ pɨ? Responda. ¿Cómo está usted? ¿Sãga bɨma? ¿Cómo está? K'ap'ɨa pia. Bien, gracias. ¿Sãga p'anɨma? ¿Cómo están? ¿Sãga bɨ pɨ ak'õre? ¿Cómo está su padre? ¿K'apɨa pia bɨ? ¿Está bien? Ãchi k'apɨa pia p'anɨ. Ellos estan bien, gracias. ¿K'ayaa bɨ? ¿Está enfermo? ¿Samaa wãma pɨ? ¿Para dónde va usted? ¿K'ata pedee bɨ? ¿De qué hablas? Mɨ temaa wãnɨ. Voy para mi casa. ¿K'ãit'ee iidi bɨ? Ateeji salude pɨ familiarãmaa. ¿Por qué pregunta? Me saluda a toda su familia. Nu wait'ee visitade. Mañana iré a visitarlos. ¿K'ia mia iru bɨ? ¿Tiene fiebre? Waya visitanadama. Visitenos de nuevo. ¿Pɨ õĩa ni bɨ? ¿usted esta muy alegre? Mɨa pɨmaa pia agradeceei Estoy muy agradecido de usted. ¿T'ãri o-ĩa bɨ? ¿Se siente feliz? Pɨa k'ãit'ee agradecee. No hay de que. ¿K'ãit'ee õ-ia bɨ? ¿Por qué estás contento? K'ĩnsia naaji jãqüe -it'ee. ¿K'ãit'ee jẽe bɨ? ¿Por qué llora? No se preocupe de eso. ¿K'ãata k'insia bɨ? ¿En qué piensa? Pɨ isapai unu k'inia bɨ waya. Espero verlo pronto. ¿K'aata p'asajima? ¿Qué sucedió? 28
  • 29. ũrĩti. Pedeedakãri. Hablando. Escuchen. Oigan. Ichia k'uru aba nẽchoma irubɨ. Ella tiene una olla grande. Mɨa k'awa e pɨ pɨa jarabɨk'a. No entiendo lo que usted dice. Ichia iru bɨ chok'o k'aipee. El tiene un cántaro mediano. Waa pedee naaji mɨ ome. No discuta conmigo. Mɨa k'uru aba nẽchoma irubɨ. Yo tengo una olla grande. Nãgüɨta mɨ kˈĩnsia. Esta es mi idea. Mɨ awuelapa iru bɨ k'uru aba ma‒ãri. La olla que tiene mi abuela es pequeña. T'arĩ p'ua bɨ pɨa mɨ maa jarada Me duele lo que usted dice. Ãchia audú sap'atojõ iru p'anɨ. Ellos tienen muchos zapotes. Mɨa k'awaa bɨ nãgüe oit'e. Tengo razón en hacer esto. Ichia aneeji p'ata k'imi joisoma aba. El trajo cinco racimos de plátanos. Pɨa k'awa‒e bɨ mɨa jara bɨ. Usted no me entiende. Mɨ jẽe awaa bapari. A mí me gusta mucho el chontaduro. Pedeedama wãarã e. Hablemos seriamente. Mɨ ne‒inaa k'o k'inia bɨ. Yo quiero comer algo. Pedeedama pia. Hablemos correctamente. Mɨ pania maãri to k'inia bɨ. Quiero tomar un poco de agua. Pedeenadama waa jãgüe. No hable más de eso. Mɨ pania tonait'e. Voy a tomar agua. Nãguɨ wãarak'a bɨ. Esta es una verdad a medias. Mɨ k'ayaapai ni bɨ. Me siento un poco enfermo. Jarateeji sãga oji pɨa jãguɨ. Explique cómo hizo usted eso. Sãga p'eda pajima. No puede ser posible. 29
  • 30. Nama. Merãk'arĩ. Aquí. Negando. Wãji Wanaaji Nama p'anɨ omé. Aquí hay dos. Vaya. No vaya. Nama bɨ aba. Aquí hay uno. Jemeneji Juegue. Jemenenaaji No juegue. Pedeji Pedenaaji Pëiraji Pëiranaaji Baile. No baile. K'ariji K'arinaaji Cante. No cante. Chéji Chenaaji Venga. No venga. Eteji Etenaaji. Nama apida we-ẽ. Aquí no hay nada. Hable. No hable. Llevelo. No lo lleve. Nama p'anɨ chok'ara-ëe. Aquí hay pocos. Nama paraa chokara. Aquí hay muchos. Nama p'anɨ joisomá wẽrã chak'ẽrã. Aquí hay cinco muchachas. Nama bɨrama nek'o. Aquí está el machete. Nama bɨ t'ɨri to‒ɨapari. Aquí está la red de pescar. Pedeedama. Achu. Hablemos. Allá. Ichia jaraji jõmaweda pia bɨ. El dijo que todo está bien. Achu irubɨ mɨ japa. Allá tengo mi potrillo. Ichia jaraji jõmaweda k'achia bɨ. El dijo que todo está mal. Mɨ jamaa wãit'e. Me voy para allá. Ichia jaraji jãgui jãga. El dijo eso así. Achu bɨ mɨ japa. Allá está mi potrillo. Ichia mãarĩpida jara‒e paji El no dijo nada. 30
  • 31. Iidĩmaa. T'ĩ jara k'arĩ. Pronombres. Preguntando. ¿k'ait'ee jarajima jãguɨ? ¿Por qué dijo eso? Mɨpi Yo soy. Mɨ ne uupari. Yo soy agricultor. ¿Sãapai jaraji mãguɨ? ¿Cuándo le dijo? Pɨ to ɨa‒pari. Tú eres pescador. ¿Sãapai k'ĩnsia bɨ wãit'e? ¿Cuándo piensa ir? Jã esturiante. El es estudiante. ¿Sãapeda pɨ wã? ¿Por qué va usted? Tachi ome ëreerã. Nosotros somos familia. ¿Sãapˈeda? ¿Por qué? Parã jaratepatarã. Vosotros sois profesores. ¿K'ãit'ee jãgui oji? ¿Por qué hizo eso? Ãchi to-ɨa patarã. Ellos son pescadores. ¿K'ãre‒it'ee ichi jama bɨ? ¿Por qué él está allá? Irubɨ. Tener. ¿K'ãre it'ee jëe bɨ? ¿Por qué llora? Mɨa iru bɨ soperna aba. Yo tengo un sombrero. ¿ K'ãit'ee ëei bɨ? ¿Por qué ríe? Ichia japa õpee iru bɨ. El tiene tres potrillos. ¿Sãga? ¿Cómo? Ichia irubɨ p'ep'ema õpee. El tiene tres ventiadoras. ¿Sãga paji? ¿Cómo fue? Taipa iru p'anɨ ugu k'imari Nosotros tenemos cuatro cerbatanas. ¿Sãga ooji? ¿Cómo lo hizo? Parãpa iru p'anɨ jemenepata joisoma. Vosotros teneis cinco balones. ¿Kˈãata jaraji? ¿Qué dijo? 31
  • 33. El venado y el tigre Bɨguɨ imama ome. 1 Una vez el Tío Venado estaba construyendo su casa cuando llegó el Tigre y le dijo: “Hombre, Tío Venado, yo quiero hacer la junta con usted.” 1 Ewari aba baji bɨguɨ te oomaa. Maa nide pachejí imama. Mãpai ichia maaji: Chiãpa bɨguɨ mɨa pida auk'a pɨ ome te ok'inia bɨda aji. 2 Y el Venado le respondió: “Usted vera señor Tigre, porque yo vivo solo.” “Pues, me quedo”, dijo el Tigre. Continuaron techando la casa y cortaron los palos para el piso. Tiempo después, el Tigre sintió ganas de comer venado. Y a la montaña el Tigre se iba a cazar y venado traía. 2 Mãpai bɨguɨpa p'ãnauijĩ: Pɨata k'awaa bɨda aji. Mɨ ituaba bapari perã. Mãgãpirã mɨ beitˈeda aji. Mapai ãchi te oomaa p'aneejida, mãik'aapa pak'uru tˈiapˈedapˈeda, tejã p'õjĩda. Tãarapai, imamapa k'ok'iniadachi bɨguɨ. Imama wã pachi eede itˈaa nejɨride aneepachi bɨguɨ. 3 3 Y el Tigre llegando a casa decía: “Hombre Tío Venado prepare esto para que nos lo comamos”. Y el Venado preparaba, pero no comía de su propia gente. El cualquier otra cosa comía. Imama temai pachek'ãrĩ jarachepachi: chiãpa bɨguɨ, nãguɨ chuupade apachi k'odait'ee. Bɨguɨpa chuupachi mamida kˈokapˈaji chi agüerã, k'opachi net'aa awaraata. 4 Ewari aba Imama pacheji k'ap'ia 4 Un día el Tigre llegó cansado y se puso a soñar. Y en el sueño repetía: “Que me voy a comer al Venado”. Y desde el fogón el Venado le contesta que ya va estar el cocinado. t'umaa, maap'eda k'aĩmok'araa nɨ beji. K'aimok'araade jarapachi: Mɨ chĩapa bɨguɨ k'ot'aai t'eda a pachi. Mãpai it'abarrepa bɨguɨpa p'anaupachi: Chik'o aupait'ee bɨda apachi. 5 5 Al final, el Venado pensó que la compañia con el Tigre no le favorecía, se fué de cacería y no regresó Maa bɨ ap'eda. Bɨguɨpa k'ɨnisiaji imama ome araa beitˈee pia-e bɨda aji. Maap'eda jira bododachi nejɨrɨde mãak'aapa waa . . che-e paji. 33
  • 34. POSÃI IMAMA OME LA ZORRA Y EL TIGRE 1 Imama posãi ome abaamaa p'anapachida. 1 Ewari aba posãi wãjí nejɨride. Wãraa wãde La Zorra y el Tigre vivían juntos. Y una vez la Zorra se fue de cacería. Camino arriba se encontró dos fieras. Observó como peleaban en un combate sin tregua. Y al final cayeron muertas. Se acercó a ellas y certificó su desenlace fatal. Las embarcó en su potrillo y las trajo a casa. Pero antes les extrajo los corazones a las fieras. ununaji ne‒animalaarã k'achiara omé. Pi-ɨa unujĩ akˈɨk'ari Mãkˈapa taarã chõmaa chõmaa jõnɨde pˈani. ãchi omeeweda piu bainajida. Mãkˈapa wãjĩ araa akˈɨde k'awaait'ee chok'ai p'anɨ maepɨra piudai p'anɨ, posãipa araa akˈide wãkˈãrĩ unujĩ piupˈani. Piu unuk'ãri ichi japadee batau pˈeji mãik'aapa ichi temaa aneejĩ. Mamĩda aɨ naaweda ma ne‒animalarã tˈãrĩ ẽpˈekˈoji. Temãi k'ait'a 2 pak'ãri biaji 2 Ya cerca de la casa le gritó al Tigre que viniera a ayudar a subir los animalitos que había cazado y que preparara de esta carne que no habíamos comido antes. imamamaa chemerã akˈide uadeitˈe ɨtˈaa. Ichia ne‒animalarã chak'ẽra peejida aji. Mãik'aapa joopada aji na nechiara ichia waide kˈokˈaperã. 3 Imama nechumaa bakˈãri 3 El Tigre preparando la comida se asustó al ver un hueco en vez de corazón y le pregunta a la Zorrapor lo sucedido. Respondiendo la Zorra que sus colmillos hicieron esos huecos. Oyendo ésto el Tigre se espantó. p'eradachi, unukˈãri tˈãrimãi uria jira bee. Mãpai iidiji posãimaa sãap'edata nãga beemaaji. Maabɨ apˈeda posãipa jaraji: ichi kˈidapata jãga oojida aji, mãga ũrik'ãri imama p'eradachi. 4 Por la noche el Tigre esperó que la Zorra se durmiera, tomó sus pertenencias y se fué. 4 Pˈãrk'ua pak'ãri imamapa nɨjĩ posãi kˈãidaimera. Kãidaruta imama ichi net'aa ata p'eda jirabodoji. . . 34
  • 35. La Casa Grande Te waibɨa. El Te Waibua o Casa Grande es la Casa de la Comunidad, Casa de Gobierno Indígena. Es la construcción más grande en territorio indígena. Alberga a centenares de gentes en las reuniones y en las grandes fiestas Los Te waibua son monumentos históricos en la selva. Te waibɨa jũmaarãde, te wãpatarãde. Na te ta bapari wabɨara Naguɨ tede eperãrã ėpėrara eujãde. chipˈepata akˈõrė ewari pasadaitˈe. Teira waibɨa chonãrã weda pema edatˈãide. Pak'uru Neera. Arbol de veneno Pak'uru aba tˈĩjarapata pak'uru neera. Hay un árbol venenoso. Al hacer una ranura al tronco con el machete, sale una lechecita blanca y un poco amarillenta. Esta se pone a hervir recordando que el vapor del lechoso es venenoso. Cuando está bien cocido comienza a negrear, veneno éste que se coloca en la punta del dardo o puya de la cerbatana. Nek'opa t'udakãri chi pakˈuru ede k'ayoo chai bat'apari k'ayoo chai t'orro k'uarak'uara uchia pari. Nãguɨ chuupata kˈĩnsia dapˈeda chi neerã itˈee. Pia chuubakˈarĩ pˈãimaa daipari nãguɨneera bɨpata ugu kˈɨdade. K'õk'õi. Kokoi La ranita kokoi exuda uno de los venenos más poderosos y activos del mundo. Los antepasados utilizaron el veneno de la Kokoi en la punta del dardo de la cerbatana. Su veneno es mortal e instantáneo en los animales. Baso k'õk'õi chi ek'arrade neerã k'achia iru bapari kˈawaarãpa jarapata isapai peepari. Chonarã weda na k'ok'õi neera iru beepachi bɨ daitˈee. Na neerãpa peet'apari isapai neɨnaa. 35
  • 36. Yesca Encendedor T'ipi kˈoopata Chonarã weda iru bee pachida. Sɨguɨ bat'a t'ɨpɨ k'oodait'ee. Los antepasados emplearon la yesca para hacer fuego. La labona consta de: 1. Una piedra para el encendedor. Ipˈina t'ɨpɨ k'oodait'ee irubapari: 1. Mau tˈipi kˈoopata 2. Algorõn ooda pˈata dominicano dee. 3. 2. Algodón del corazón plátano llamado dominico. Jierro tˈida aba mau ome sĩda kˈãrĩ uchiapari urujĩchoo. Nãguɨta 3. Un pedazo de metal que al frotarlo con la piedra produce chispas que se arrojan sobre el algodón, donde se genera la llama. baipari algorõde, mapˈeda kˈoodaipari. 4. del Tˈapuru tau pia bapari algorõ ɨa daitˈe. 4. El fruto del corozo sirve para guardar el algodón. La cerbatana Ugu 1 1 La cerbatana fue uno de los instrumentos de cacería necesarios en la selva de Guangüi. 2 La cerbatana de los antepasados consta de 2 piezas de chonta. Estas 2 piezas de chonta son forradas con un bejuco llamado porre y son adheridas con brea. 3 En el centro lleva un pequeño orificio por donde pasa el dardo o puya. El dardo de la cerbatana se hace de una pequeña palma llamada chocarra. Ugu paji chonarã weda pema pˈawã pia nejɨrɨdaitˈe edatˈãide wãwide. Ugu chonaarãpeda oopachida meme t'ap'a omedee. 2 Nãguɨ tˈapˈa ome jĩk'arak'ãupa jĩpata, mãguɨ jĩk'arak'ãu t'ĩjarapa potre, maap'eda p'urupata aɨ ĩri jirripa. 3 Esaauk'a uria ma‒ãri iru bapari mãdeta chi ugu k'ĩda wapari. Chi ugu kˈida oopata chacarra bɨɨrɨdee. 4 4 Junto con la cerbatana se uso la jinapeta. La jinapeta es hecha de una pequeña porción de guadua a la cual se le labra una tapa de la misma madera. Y sirve como recipiente para guardar las puyas o dardos. Ichiaba oopata awara sierodee mãguɨ t'ĩrapata jinap'et'a. Jinapˈeta oopata siaro bɨrɨde mapˈeda jiraju tˈaapata edajãrė. Pia bapari chi ugu kˈɨˈda iadaitˈe. 36
  • 37. Invil. Vela de brea. Ĩpirã. Chonarãaweda p'ãrik'ua k'oopachida ĩpirã. ĩpirã jirridee ooda, mãik'aapa bedapata Los antepasados iluminaron sus noches con velas de brea. El invil es hecho de brea. El invil esta envuelto en hojas de corozo. tˈap'uru k'iru. Damajagua. Joip'aru. Joip'aru atapata p'ak'uru El tendido llamado Joiparu se lo saca del tronco del árbol de damajagua. Esta fibra sacada de la corteza es resistente y se la puede lavar. Fue utilizado por los antepasados como tendido para cama. bɨrɨ dee tɨjarapata joipˈaru pakˈuru. Nãguɨ pak'uru atapata, choopari map'eda t'õipia bɨ. Nãgui chonarã weda irubee ãchi k'aĩidait'e. Música y danza. K'ari map'eda pëira. Entre la música y danza Eperara Siapidara encontramos las siguientes interpretaciones: Eperaãrã Siapidaarã k'ari maap'ede pëira unudama nãgüee: K'arichipari Pedidak'ari Jopekĩpëira Ome omee Karichipari. Pedidakari. Jopekipaira. Ome ome. Joti pëira. Ale la le la. Jootɨ pëira, Alelalela Jaik'ari, nãguɨ k'aripata, jaipanarãpa karipata itˈua bɨdak'ãri p'arik'ua edatˈãide. Pedidak'ari k'aripata eperãarã it'ua piu p'anadak'ari awaraa k'op'ãyo ome. Ak'õre El Jaikari es el canto del Jaipana (jaibana). Es canto en la ceremonia llamada Ituabudaite, en noches de selva. El Pedida Kari canto popular en reuniones sociales. En las fiestas se emplea el tondo o tambor. El tondo (tõdo), es un pequeño tambor, hecho de madera y cuero de tatabro o venado cazado con escopeta. Así mismo se emplea el siru, instrumento musical. k'ari chaapata tõdoo ome. Tˈõdoo oopata pidowe edee ma-e pɨra eperãarãpa pˈedap'edaadee, chaapata siru. Siru oopata sirudee. bigɨ edee ichiaba 37
  • 38. Ne chumaa. Cocinando. 1 1 La cocina de la selva nos brinda platos especiales como: ẽperãrã wẽrarãpa nãgüe chik'o chuupˈata: 1. Tamal chik'odee. 2. 3. 5. Tamal de piangua 4. Tapao chikodee, chuupata Tamal de carne 3. Bek'a kokowedee. Tamal de pescado 2. Tamal p'isoodee. 4. 1. Tamal nechiaradee. Envuelto de manzano 5. Tapao de pescado, papachina y plátano. papachina ome ma-e pɨrã p'ata ome. 2 2 Petaudee oopata: k'achin bek'a tamal mãik'aapa chik'o ome chuupata. Con maíz hay preparados como la arepa, la majaja y tamales de pescado. 3 3 Mieledee oopata: Con miel se hace: El anduyo, dulce envuelto en hoja y contiene panela, papaya y pepa de pan. La cocada se hace de miel con coco y plátano maduro licuado. Anduyo: nãguɨ oopata k'ok'ode mãik'apa ata bɨpata pepepan e p'ap'ãijõ ome, mãik'aapa bedapata p'ata k'ĩru p'ooda dee. k'ok'ada oopata miele ome. P'atakuara t'ãada. 4 4 Plátano asado Plátano cocido 5 Chicha. P'ata ĩpida P'ata jooda 5 1. 1. 2. 3. 4. 5. Bek'ait'ua petaudee 6. P'ata k'uara chukula ooda. 38 chicha de maíz 6. Wat'e mazamorra de maíz 5. Kasabe petaudee kasabe de maíz 4. Bek'ait'ua jẽedee chicha de chontaduro 3. Bek'aitua mesade bɨda mesa de chicha de maíz 2. Bek'ait'ua. bebida de plátano