1. Quechua Básico abczccah
1
Centro de Idiomas -UNH
8.1
Ñawinchay
______________________ ____________________ _________________________
______________________ _____________________ _________________________
Yacharisunchik
Qayna watam Icaman illarqani
Qayna punchawmi llamkarqanki
Chisi tutam hamurqanki
Oraciones en tiempo pasado-rqa
Soniaqa wasinmanmi rirqan. Iskay
punchawmi uma nanaywan unqurqan.
Hampi wasimanmi rirqan. Hampiqmi
pastillakunata qumurqan. Sapa punchawmi
upyarqan.
tiempo
Lección 08
2. Quechua Básico abczccah
2
Centro de Idiomas -UNH
Pasado experimentado –rqa
Esta se emplea cuando narramos hechos de los cuales hemos sido testigos
directos; es decir, hechos que nos constan. Por este valor, los distintos gramáticos
quechuas llaman a este tiempo pasado experimentado, ya que lo que se está
indicando es que el hablante ha experimentado.
Conjugación del verbo ‘decir’
Ñuqa ni-rqa-ni Yo dije
Qam ni -rqa-nki Tú dijiste
Pay ni -rqa-(n) él/ella dijo
Ñuqanchik ni -rqa-nchik (Todos) nosotros dijimos
Ñuqayku ni -rqa-niku Nosotros dijimos (pero no tú)
Qamkuna ni -rqa-nkichik Ustedes dijeron
Paykuna ni -rqa-(n)ku Ellos dijeron
Conjugación del verbo ‘ser’
Ñuqaqa limapim ka-rqa-ni Yo estaba en lima
Qamqa wasiykipim ka -rqa-nki Tú estabas en tu casa dijiste
Payqa llamkayninpim ka -rqa-(n) Ella estaba en su casa
Ñuqanchikqa Icapim ka -rqa-nchik Nosotros estábamos en Ica
Ñuqaykuqa pampapim ka -rqa-niku Nosotros estábamos en la pampa
Qamkunaqa yachay wasipim ka -rqa-nkichik Ustedes estaban en la escuela
Paykunaqa raymipim ka -rqa-(n)ku Ellos estaban en la fiesta.
Simikuna
AÑO
Wata
Hace dos años
Qaynimpa wata
Año pasado
Qayna wata
Este año
Kunan wata
MES
Killa
Hace dos meses
Qayninpa killa
Mes pasado
Qayna killa
Esta semana
Kunan killa
SEMANA
simana
Hace dos semanas
Qayninpa simana
Semana pasada
Qayna simana
Esta semana
Kunan simana
DÍA
Punchaw
Día 03
Qayninpa
punchaw
Día 04
Qayna punchaw
Día 05
Kunan punchaw
Chisi tuta
6:00pm
niy
kay
5. Quechua Básico abczccah
5
Centro de Idiomas -UNH
Killakunapa sutinkuna
Uchuy puquy/qulla puquy - ENERO
Hatun puquy - FEBRERO
Pawqar waray- MARZO
Ayriway - ABRIL
Aymuray- MAYO
Inti raymi- JUNIO
Qapaq sitwa /sitwa- JULIO
Chakra yapuy/ Qapaq sitwa -AGOSTO
Quya raymi -SETIEMBRE
Kantaray- OCTUBRE
Aya marqay - NOVIEMBRE
Qapaq raymi--DICIEMBRE
6. Quechua Básico abczccah
6
Centro de Idiomas -UNH
Yachasunchik
Ñawinchasun
¿Imatataq qayna inti raymi killapi rurarqanki? ¿Imatataq 4 ñawpaq killapi rurarqanki?
Ñuqaqa limatam mamaywan illarqaniku. Ñuqaqa yachay wasipim yachakurqani.
¿Imatataq qayna intichaw punchawpi rurarqanki? ¿Maytataq 2 ñawpaq watapi illarqanki?
Wasiypi tiyarqani. Ñuqaqa Piuramanmi illarqani.
¿imatataq 7 ñawpaq killapi rurarqanki? ¿Haykaptaq qichwa simi yachayta qallarirqanki?
Ñuqaqa llapa warmakunawanmi tusurqani Aya markay killapim.
Tukupasunchik
7. ¿Piwanmi 4 ñawpaq killapi illarqanki?
………………… ………………………………………………………..
8. ¿Maytataq qayna antichaw punchawpi illarqanki?
………………………………Limatam…………………………………………………………………..
9. ¿ ¿Maytataq 2 ñawpaq watapi illarqanki? ?
……………………………………………………………………………………………..………illarqani.
10. ¿Imatataq qayna aya markay killa rurarqanki?
…………………………pachamankatam………………………………………………………...
Qayna killachaw
punchaw
Qayna aya marqay
killa
2 ñawpaq
killa
4 ñawpaq
wata
lunes pasado El mes de noviembre
pasado
Hace dos mes Hace 4 años
7. Quechua Básico abczccah
7
Centro de Idiomas -UNH
Ñawinchay
Ñuqaqa qayna wata mamaywanmi Qusqu
llaqtatam illarqani, hinaspam Machu pichu
pataman qispirqaniku. Qayna killapiñataqmi
wasipi aylluykunawan pachamankata
rurarqaniku. Qayninpa watañataqmi limapi
karqani.
…………………………………… ………………………………………. ……………………………...
…………………………………… ………………………………………. ……………………………...
¿Piwantaq Qusquta illarqan ¿Haykaptaq pachamankata rurarqanku
…………………………………………………. ………………………………………………………….
Ñawinchay
Mariaqa qayna killapi yachay wasitam
rirqan. Yachaq masinkunawanmi runa
simita yachamurqanku. Qayna
punchawñataqmi wasinpi mamanwan
yanukurqanku. Qayna simanaqa limatam
taytaywan illarqanku.
Julia ¿Imatataq rurarqanki?
?r
8. Quechua Básico abczccah
8
Centro de Idiomas -UNH
9.2. Sufijos Verbales
a. Reflexivo–ku.
Indica acción que recae sobre el propio sujeto y beneficio o provecho
personal.
Qam. ¿Imatataq qayna punchaw, qayninpa
punchaw, qayna killa, qayna wata rurarqanki?
…………………………………………………………………...……
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
Qam. ¿Imatataq qayna punchaw, qayninpa
punchaw, qayna killa, qayna wata rurarqanki?
…………………………………………………………………...……
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………..
9. Quechua Básico abczccah
9
Centro de Idiomas -UNH
Riku –ku –y mirarse uno mismo.
Tusu –ku –y bailarse con satisfacción.
Ñuqaqa makiytam qawakuni yo me miro la mano.
b. Cislocativo. El sufijo es –mu, se utiliza con verbos de movimiento, indica
dirección hacia el hablante.
Kuti –mu –y regresa
Apa –mu –y trae
Utqaylla kutimuy pronto vuelve.
El sufijo también es –mu, se utiliza con verbos que no son de movimiento,
indica realizar la acción en si del verbo.
Miku –mu –y anda ve a comer
Puñu –mu –y anda ve a dormir
Andrés puñunapi puñumuy. Andrés ve a dormir en el dormitorio.
Ñawinchay.
Ñuqaykuqa wasi ruraypim llamkakuniku.
Juliachaqa maytuntam qawakuchkan
Pedruqa Anachawan raymipim tusukuchkanku.
Ama mancharispa yaykukamuy
Andresqa ikiñanpi puñumuchkan