Este documento presenta una introducción al sistema de pronombres personales y numerales en quechua. Explica los pronombres para la primera, segunda y tercera persona del singular y plural, así como los demostrativos. Luego presenta las conjugaciones verbales para los tiempos presente, pasado reciente y pasado distante en cada persona.
4. Malliwan Pillush waray markanta kutiyanqa.
Llapan ashmaakunata hallqachaw kaqkunata suwanqa.
Taqay pushaq waray Limata uryaq aywanqa.
Kay wata shumaq kushikuy navidad llapan aylluykikunapaq kanqa.
Hoy estoy trabajando con mi papá
5. ¿Cuál es tu nombre? ¿cómo te llamas?
Tapuy:¿Imataq shutiyki/hutiyki?
Yaskiy: Nuqapa hutiiqa……..Carlosmi/Mariam
¿IMANAWMI KAYKANKI? ¿Cómo te sientes?
- Yaskiy: allillam kaykaa/ mana allimi kaykaa.
¿MAYPITAQ KANKI? ¿De dónde eres?
- Yaskiy: Nuqa kaa Rapayàn markapita.
¿Maypitaq kayan taytaykikuna? ¿de dónde son tus padres?
- Yaskiy: Taytaakuna kayan Mallay markapita.
¿Maychaw taaranki? ¿Dónde vives?
Yaskiy: Nuqa taraa Huaraz markachawmi.
¿Imanawmi tsay markayki?¿Qué te parece el lugar dónde vives?
Yaskiy: shumaqlla markami kawanapaq.
6. -¿Cómo les fue el día de ayer? ¿imanawtaq qanyan kayashqanki?
- Yaskiy: Allimi kayashqaa/mana allimi kayashqa.
- ¿Imanir tsayta ninki? ¿por què dices eso?
Yaskiy: Allaapa aruyashqaa/ manami mikuyashqatsu.
-¿Imanawtaq qillqashun tsay qillqayta?
Yaskiy: Hutikunata, yarpaykunata qillqashun.
- ¿De qué manera escribiremos el siguiente texto?
Yaskiy: qallariyninta, shunqunta, ushakayninta qillqashun.
- ¿Imataq shunqun tsay qillqapa? ¿cuál es el tema central del texto?
Yaskiy: Huk papa allakuq runa.
15. Mama
Asimismo, en el quechua central, el alargamiento permite expresar la
primera persona actora y poseedora. Veamos los siguientes ejemplos:
• Ñuqa papatami allaykaa.
• Ñuqa mamaaraykumi waqaykaa.
• Chakraa allitami wayuykan.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22. NÙMERO RUNA-PERSONA Shamuq patsa/presente castellano
SINGULAR
HUK KAQ
1 KAQ Nuqa aru - shaq Yo trabajarè
2KAQ Qam aru – nki Tù trabajaràs.
3 KAQ Pay aru- nqa Ella trabajarà.
PLURAL
ACHKA KAQ
1 KAQ
(INCLUSIVO)
Nuqantsik(chik) aru – shun Nosotros trabajaremos
1 KAQ
(EXCLUSIVO)
nuqakuna aru-ya-shaq Sólo nosotros
trabajaremos
2 KAQ qamkuna aru –ya -nki Ustedes trabajarán
3 KAQ Paykuna aru - ya - nqa Ellos trabajarán.
23. NÙMERO RUNA-PERSONA KANAN patsa/presente castellano
SINGULAR
HUK KAQ
1 KAQ Nuqa aru - u Yo trabajo
2KAQ Qam aru – nki Tù trabajaràs.
3 KAQ Pay aru- n Ella trabajarà.
PLURAL
ACHKA KAQ
1 KAQ
(INCLUSIVO)
Nuqantsik(chik) aru – ntsik Nosotros trabajaremos
1 KAQ
(EXCLUSIVO)
nuqakuna aru-ya-a Sólo nosotros
trabajaremos
2 KAQ qamkuna aru –ya -nki Ustedes trabajarán
3 KAQ Paykuna aru - ya - n Ellos trabajarán.
24. NÙMERO RUNA-PERSONA qanyan patsa/pasado reciente castellano
SINGULAR
HUK KAQ
1 KAQ Nuqa aru - rqu Yo acabo de trabajar.
2KAQ Qam aru – rqu-nki Tù acabas de trabajar
3 KAQ Pay aru- rqu-n Ella trabajarà.
PLURAL
ACHKA KAQ
1 KAQ
(INCLUSIVO)
Nuqantsik(chik) aru – rqu-ntsik Nosotros trabajaremos
1 KAQ
(EXCLUSIVO)
nuqakuna aru-ya-rqu-u Sólo nosotros
trabajaremos
2 KAQ qamkuna aru –ya –rqu-nki Ustedes trabajarán
3 KAQ Paykuna aru - ya – rqu-n Ellos trabajarán.
25. NÙMERO RUNA-PERSONA qanyan patsa/pasado distante castellano
SINGULAR
HUK KAQ
1 KAQ Nuqa aru – rqaa Yo trabajé
2KAQ Qam aru – rqa-nki Tù trabajaste
3 KAQ Pay aru- rqa-n Ella trabajó
PLURAL
ACHKA KAQ
1 KAQ
(INCLUSIVO)
Nuqantsik(chik) aru – rqa-ntsik Nosotros trabajamos
1 KAQ
(EXCLUSIVO)
nuqakuna aru-ya-rqa-a Sólo nosotros
trabajamos
2 KAQ qamkuna aru –ya –rqa-nki Ustedes trabajaron
3 KAQ Paykuna aru - ya – rqa-n Ellos trabajaron
26. NÙMERO RUNA-PERSONA qanyan patsa/pasado perfecto castellano
SINGULAR
HUK KAQ
1 KAQ Nuqa aru – shqa-a Yo trabajarè
2KAQ Qam aru – shqa-yki Tù trabajaràs.
3 KAQ Pay aru- shqa Ella trabajó
PLURAL
ACHKA KAQ
1 KAQ
(INCLUSIVO)
Nuqantsik(chik) aru – shqa-ntsik Nosotros trabajaremos
1 KAQ
(EXCLUSIVO)
nuqakuna aru-ya-shqa-a Sólo nosotros
trabajaremos
2 KAQ qamkuna aru –ya -shqa-yki Ustedes trabajarán
3 KAQ Paykuna aru - ya - shqa Ellos trabajarán.