El documento describe la vida y obra de Juan López Suárez, un médico gallego nacido en 1884 que abandonó su carrera científica para dedicarse a mejorar las condiciones culturales y agrícolas de Galicia. Fundó importantes iniciativas como la Misión Biológica de Galicia y la Comisión de Estudios de Galicia, y promovió campañas de mejora rural y educación del campo gallego. Aunque tuvo una exitosa carrera científica, se dedicó a trabajar por el progreso de Galicia siguiendo

1. o
...
t=
~
serie / DOCUMENTOS
~=
r.. Xosé Ramón Fandiño
o Dr. López Suárez (O Saviñao, 1884; =
'o
Madrid, 1970) abandonou o ambiente da consulta S
~
médica e prestixio científico e transformouse en ~
Xan de Forcados, un home de acción á procura ,~
<I.l
o
JUAN LÓPEZ SUÁRE Z OU
do progreso de Galicia. Esa transformación non se
il<
debeu, como no caso do doutor Jekyll e Mr. Hyde,
a un caso de desdobramento de personalidade, se­
"XAN DE FORCADOS"
nón que ambas actividades se sustentan no ideario
da Institución Libre de Enseñanza, da Residencia HOME DE CIENCIA E IMPULSOR DAS
de Estudiantes e da Junta de Ampliación de Estu­ MELLORAS CULTURAIS EN GALICIA
dios, o movemento científico e educativo co que
se relacionou ao incorporarse á Universidade de
Coa colaboración de Ricardo Gurriarán
Madrid para estudiar os últimos anos da carreira de
Medicina. Xa era Xan de Forcados cando Cruz Ga­
llástegui, director da Misión Biolóxica, lle dedicou 00
unha das súas publicacións (Cómo se debe hacer O
la selección del maíz, Lugo, Ronsel, 1924), confir­ Q
mando que a el "se debe la creación de la Misión
Biológica de Galicia". Un galeguista práctico, en
<
U
opinión de Bal y Gay, un home de ciencia e un im­ ~
pulsor das melloras culturais de Galicia, como lle O
gustaba definilo a Filgueira Valverde, que tan ben ~
coñecía o entusiasmo de Xan de Forcados pola Mi­ ~
sión Biolóxica e a súa outra faceta de mecenas por­ Q
(J)
que He doou unha colección de ourivería popular
ao Museo de Pontevedra. "Dar cultura ao pobo", f2
Z
proclamaba a Institución Libre de Enseñanza, <: <
~
como único remedio de tantos males xa daquela
presentidos. ~
~
U
O
-
Q
~
Q)
1 84'~
~
EOlelOP DO eA&TRO ~~
DA FUNDACiÓN S'ARGAD€I9.P ~J 00
~ €OleIOP DO eA~TRO

2. 4 Z+
Xosé Ramón Fandiño
JUAN LÓPEZ SUÁREZ OU
"XAN DE FORCADOS"
HOME DE CIENCIA E IMPULSOR DAS
MELLORAS CULTURAIS EN GALICIA
Coa colaboración de Ricardo Gurriarán
(@)

3. ~ E:DleIof' DO eA~TRo
~ Sada . A Coruña
© Ediciós do Cll5tTO
© Xosé Ramón Fandiño Veiga
Cubertl1: x. Vizoso
ISBN: 84-8485-131 -1
Depósito Legnl: e - 2.582 - 2003 JUAN LÓPEZ SUÁREZ OU "XAN DE FORCADOS",
Gnífic:as do Castro!Moret, S. L.
o Costro. Sudo.. A CoruñD.. 2003 HOME DE CIENCIA E IMPULSOR DAS MELLO RAS
CULTURAIS EN GALlCIA
Limiar
Este traballo é debedar sobre todo e, en primeiro lugar, dese
"veña... adiante" de Isaac Díaz Pardo, incansable home de acción,
director, entre outras moitas cousas, do Instituto Galego da Infor­
mación, onde se realizou este traballo.
En moi grande medida, de Ricardo Gurriarán pola adrrúración
contaxiosa na que sitúa a dimensión de Xan de Forcados.Ten en
avanzado período de redacción a súa tese de doutoramento na que
estudia o estado da investigación en Galicia no primeiro tercio do
S. XX, que é o momento de máximo esplendor da Junta de Amplia­
,i ción de Estudios, institución da que López Suárez foi bolseiro e
!
I
logo destacado dirixente. Intercambiamos información e documen­
tos, pero non é esa a débeda maior con el contraída, senón a
disposición permanente a facer todo o que estivese na súa man para
rescatar do esquecemento a este médico nacido no Saviñao, que
abandonou unha brillante carreira de investigador e médico para
dedicarse a promover e mellarar as condicións do campo en Galicia
I e apoiar numerosas iniciativas científicas ou culturais. Non é de
estrañar, sen embargo, a admiración de Ricardo Gurriarán poi a
figura de López Suárez, moi unido á súa familia. Xosé Gurriarán
Gurriarán, tío avó de Ricardo e médico en Valdeorras, foi compa­
ñeiro de López Suárez nos cursos de doutoramento na Facultade de
Medicina de Madrid. Anos máis tarde, en 1928, Gonzalo Gurriarán,
5

4. paí de Ricardo, alumno interno da Residencia de Estudiantes de impulsar infinidade de iniciativas entre as que destacan a creación
Madrid, obtivo, por mediación de López Suárez, unha bolsa de dous da Misión Biolóxica de Galieia (1921) e da Comisión de Estudios
anos para estudios en Estrasburgo, que se dilalou ata espe­ de Galícia (1928), as campañas cullurais e de melloras das condicións
cializarse en A Ricardo Gurriarán, por tanto, só me queda de vida do campcsiñado galego, sobre todo na súa lerra do Saviñao
lembrarlle que estas de Xan de Poreados non eran augas para para a que construíu escolas, camilios, estradas e granxas agrícolas.
navegar sen compaña e que nel alopci compañeiro de travesía, No seu testamento deixou disposto que con cargo aos seus se
barqueiro e remador.
crease unlla ese ola de Biolmcia nas súas fmeas de Alxeríz, Rendal
Seguíndo cos agmdecementos leño que manifeslar o contraído e Lamaquebrada na que se impartisen cursiños breves de Ciencias
co Museo de Pontevedra, especialmente co seu director, Xosé Naturais e Xenética a cregos e mestres para que desde as súas
Carlos Valle, quc tan cordial, amigable e eficazmcnte coma sempre,
parroquias e ese olas contribuísen á mellora rural e social dos veci­
me facilitau a consulta do fondo documental que sobre Xan de
líos.
Porcados posúe esta institución. Valle Pérez coida con esmero o
Abandonou o ambiente da consult.a médica e prestixio científico
legado López SUárez, que organizau Pilgueira Valvcrde, autor dos
no que se convcrtera o Dr. López Suárcz e transfonnouse en Xan
trabal los máis importantes sobre López Suárez, os publicados en
Adral e na Grall Enciclopedia Gallega. de Forcados, un home de acción á procura do progreso de Galicia.
Esa transformación non se debeu, como no caso do doutor Jekyll
A Xosé Manuel Rodríguez Martínez, Pepe Mariño e Antonio
Rodríguez, republicanos de oUlrora en Escairón, foí aos prímeiros e Mr. Hyde, a un caso de desdobramcnto de personalidade, senón
que Hes oín falar da figura con memoria de Suárez, de que ambas actividades se sustentan no ideario da Institución Líbre
Porcados, de Arxeriz, de Larnaquebrada. Xosé Manuel levounos a Enseñanza, da Residencia de Estudiantes e da Junta de Amplia­
Martiño e a min a pcrcorrer a escaironense de cíón de Estudios, o movemento científico e educativo co que se
don Juan e petou en non sei cantas portas para conseguir a o81r!ic!a rclacionou no incorporarse á Universidade de Madrid para estudiar
de nacemento, a defunción e o testamento de don Juan, que os últimos anos da carreira de Medicina. Xa era Xan de Poreados
reproducimos integramente ao final desta biografía. cando Cruz Gallástegui, director da Misión Biolóxica, !le dedicou
Xaime Pandiño fomeceu os anexos documentais libro cos unha das súas publicacíóns (Cómo se debe hacer la selección del
artigos que sobre Xan de Forcados publicaron os xomais galegos Lugo, 1924j, confirmando que a el "se debe la
existentes nos fondos hcmerográficos da Biblioteca da Universida­ creación de la Misión Biológica de Galicia". Un galeguista prácti­
de de Santiago, e tamén pola súa axuda como traductor das cartas co, en opinión de Bal y Gay, un horne de ciencia e un impulsor das
da Rockefeller Poundation. Angelines Pilgueira, secretaria da Fun­ mellaras culturais de como !le defmilo a Fílgueíra
dacíón Castillejo e Hellrique Sampil, presidente do Círculo Saviñao, Valverde, que tan ben coñecía o entusiasmo de Xan de Poreados
emiqueceron o Apéndice gráfico con fotos propias ou da familia Misión BiolóxÍCa e a sún outra faceta de mecenas !le
Castillejo. unha colección de ourivcría popular ao Museo de Pontevedra.
Unha a de don Juan López composta os "Dar cultura ao pobo", proclamaba a Institución como
elementos máis imprescindibles do seu periplo vital. Cando tiña remedio de tantos males xa daquela presentídos.
consolidada a súa preparación como patólogo nos mellores hospitais Sirvan estas liñas introductorias para dar paso aos catro capítu­
e institutos científicos de Alemaña e Estados Unidos decidiu mudar los nos que se divide este libro: Juan López Suárez, "Xan de
o rumbo súas ínquedanzas e dcdicousc a Facer Galicia, a Forcados", home de ciencia e impulsor das melloras culturais
6 7

5. en Galicia, unha biografía necesariamente incompleta dada a
escaseza de testemuños que pennitan afondar en aspectos importan­
tes da súa vida. )'los tres restantes, baixo o epígrafe Apéndice.
aportamos gran pane da documentación que manexamos: Anexo l.
Artigos de López Suárez, unha escolma de escritos de don Juan,
uns inéditos no Fondo López Suárez do Museo de Pontevedra, I. BIOGRAFÍA
oulros publicados en xornais e revistas, pero sobre todo o artigo
Don Cruz Gal/ástegui, modelo de hombre sabio, bueno y eficiente,
Juan López Suárez, médico, home de ciencia, guieiro da me llora
publicado nun número especial que a Revisto de Economía de
cultural de Galicia e promotor e impulsor de transcendentais inicia­
Galicio lle dedicou a Gallástegui en 1962 no que López Suárez nos
tivas para o progreso de Galicia, naceu na luguesa aldea de Forcados 1,
conta a súa íntima relación e cooperación con Gallástegui desde o
primeiro contacto que tiveron na finca de Lamaquebrada, en 1915, parroquia de Vilacaíz e concello de O Saviñao, o 5 de marzo de
ao regresar don Cruz de facer os seus estudios de agricultura en 1884. Seu pai, Xenaro, natural de Vilacaíz, e súa nai, Xoaquina,
A1emaña; as visitas, xuntos, ao prf. Morgan, da Columbia University, natural de San Xoán de Veiga (Chantada), formaban un matrimonio
e ao prf. Bast, da Universidade de Harvard, os mellores xenetistas con catro fillos -José Antonio, Juan, María Josefina e Julio
do mundo naquel momento, e a carta de abril de 1920 na que Paulino- e tiñan unha posición de labradores acomodados. Era
Santiago Ramón y Cajal, presidente da Junta de Ampliación de aquela de Forcados a principios de século unha terra agrícola e
Estudios lle notificaba a creación da Misión Biolóxica de Galicia, gandeira cuberta por unha paisaxe vexetal de carballeiras e soutos
con Gallástegui de director e un comité directivo formado polo con abundantes mace iras, nogueiras e cerdeiras. Nunca se esqueceu
presidente da Real Sociedade Económica de Arngos do País de López Suárez do seu eido natal, como demostran estes morriñentos
Santiago, Rof Codina e López Suárez. Anexo. n. Laudatios, verSOS que desde Nova York lle enviou ao seu curmán Paulino
evocacións de López Suárez feítas por Juan R. Somoza, Victoria Suárez:
Armesto, Trapero Pardo, Ben-Cho-Sey, Luís Moure Mouriño,
Antonio Vilaseca, Antón Fraguas, Daniel Rodríguez, Filgueira E a aqueles regueiriños,
Valverde, Paz Andrade, Sánchez Catón, Bal y Gay. E Anexo m. e a aquel es prados,
Correspondencia, cartas a José Castillejo e a Gonzalo de la Espa­ dilles ti que non pode
da, directivos da Junta de Ampliación de Estudios, desde A1emaña, vivir sin eles
Londres, Estados Unidos, dándolle conta da súa condición de bolseiro Xan de Forcados
en institutos e universidades estranxeiras, canas de Vicente Risco
e Castelao relacionadas coas súas bolsas de estudios en A1emaña e Superados os estudios de bacharelato no CoJexio dos Escolapios
Bretaña, e unhas reflexións que sobre educación, agricultura e de Monforte en x uño de 1900 coa cualificación de aprobado nO
urbanismo lle fai López Suárez a Franco nunha carta que lle envía
en 1964 agradecéndolle a concesión da Gran Cruz do Mérito Civil.
I Nesta aldea lltópase a casn de Venrura. ande nnceu Juan Lópcz Suárez e na que ",iviu
Xosé Ramón Fandiño Veiga ata a súa mane seu innán Xulio, segundo infonna Daniel Rodríguez Rodrfguez, "Tres
personalidndes de Soviñao", Lucensia, Lugo. 1992.
Instituto Galego de lnfonnación, xullo 2003
9
8

6. primeiro exame e de sobresaliente no segundo e expedido o título compostelán, mentres que se eran os conservadores os que gober­
nO mes de outubro do mesmo ano, López Suárez iniciou a carreira naban, do rectorado encargábase Francisco Romero Blanco, ambos
de Medicina na Universidade de Santiago, na que cursou os cinco catedráticos da Facultade de Medicina. Nos tempos en que López
primeiros anos tendo como compañeiro de estudios ao eximio Suárez residiu nela, Compostela era unha cidade duns 25.000 ha­
Roberto Nóvoa Santos' e a Rodríguez Cadarso' . Cursou os dous bitantes, menestreis e obreiros no seu núcleo urbano, con abundante
últimos en Madrid, onde se licenciou en 1907 e se graduou de poboación ocupada en tarefas agrícolas nos barrios. As zonas
doutor en 1913'­ residenciais nas que habitaban as clases máis acomodadas eran as
A Universidade de Santiago nos anos que estudio u nela López rúas Nova e do Vilar e máis o Toural, onde se atopaban os comer­
Suárez, segundo a maioría dos autores, pasaba por un marasmo cios máis luxosos e se facían, sobre todo en inverno, os elegantes
intelectual moi notorio. Alternábanse nO rectorado Francisco Ro­ paseos da sociedade compostelá. Outras actividades comerciais
mero Blanco' e Maximino Teixeiro' segundo o ritmo do quendismo concentrábanse arredor da antiga praza do Campo e de San Bieito,
politico imposto en Madrid. Se gobernaban os liberais, Maxirnino Preguntoiro, Caldeirería, Orfas, Acibechería e Casas Reais. A po­
Teíxeiro, declarado partidario de Montero Ríos', diríxía o rectorado boación artesá e operaria distribuíase polos barrios de San Lourenzo,
Sar e no Carniño Novo, que lindaba co municipio de Conxo,
2 Licenciouse en Medicina en Santiago en 1907 con premio extr.lordinruio. Ampliou incorporado a Santiago en 1925.
estudios en Estrasburgo. Clledrático de Pmoloxía Xer.t.l nas universidades de Santiago e En canto á Facultade de Medicina na que realizou os seus
MDdrid. En 19 J 6 publicou en daus lomos Pat%g{a Gel/eral, unha obra de referencia nesta
especialidade médica. estudios, estaba instalada no Colexio de Fonseca , onde se impartia
1 Licenciouse con premio eJ;lr.lordinaño na Facultade de Medicinil da Univcl1iidade de a docencia teórica, mentres que as prácticas realizábanas no Hos­
Santiago e dOUlorouse na de Madrid en 1908. Catedrático de Anatomía e desde 1930 Rector pital Clínico, incluído como elemento autónomo dependente da
da UniversidDde de Santiago á que se dedicou en carpo e alma. Á súa iniciativo. débese a
creación do Institulo de EslUdios Portugueses e ti Residencio de Estudiantes, inspirado. nas Facultade, no Gran Hospital. Nos ámbitos nos que en Santiago se
ideas do. Institución Libre de Enseñanza. desenvol vía a medicina, tanto a docencia como a práctica profesio­
4 No expediente académico do Unjversidode de Sanliago consLa que López Suárez
aprobou todas os disciplinas nos exames ordinarios con Aprobndo na maioría das mmerías
nal, estaban moi enraizados aínda coa que se dera en chamar Escola
e de Notable en Técnica Annlómica, Fisioloxía Humano. Analomfa PatolóJ;icn. Patoloxía Médica Compostelá, con nomes tan ilustres comO Varela de Mon­
Cinínica, Patoloxfa Médica, Obstetricia e Xinecoloxfa. Anlllomfa Topográfica e Medicina tes', Maximino Teixeiro', Sánchez Freire'o e Martinez de la Riva".
Operatoria.
j Francisco Romero Blnnconncernen Tó11arol (Lousame) en 1838. Estudiou no Seminnno
e na FaculLade de Medicina en Santiago, da que foi catedrático de Anatomía Descriptiva. Foi
Rector do Universidade en tres ocasións e representouna como senador. Institución Libre de Enseñanz.n do que (oi decilno en DereÍlo e segundo Rector. Licenciárase
6 Maximino TeiJ;eiro foi con Luís Rodríguez Seoane e Xerardo Jeremías DeYesa afronte
no Universidade de Santiago da que foi cmedrático de Disciplina Eclesi.é.stica entre 1861 e
mOnleirista no Universidade de Santiago. Nacera en Monforte en 1827 e, xunto a Rodriguez 1864.
B Figura ilustre da medicina compostelá do século XIX e considerado fundador da Escoln
Seoare e Varela de 1.0. Iglesia, foi un finne defensor do positivismo na medicmil e bioloxía.
Licenciouse e doulorouse en Sanliago e nesta Universidade foi catedrático de Anatomfa, Médicn Composlelá. Catedrático de Fisioloxía e Hixiene, de Medicina Clínica e Medicina
primeiro, e despois de Pa[oloxía Xeral e Pnloloda Médicn. Foi Rector de 1893 a 1896 e de Legal e TOJ;icoloxfa dil Facultnde de Medicina de Santiago, da que foi decano.
1898 a 1900 e Senador en varios ocasi6ns. 9 Véxase nota 6.
, Político liberal (Santiago, 1832) moi influínte na segunda meLade do século XIX. Foi 10 üuedrático de Medicina da Universidade de Santiago (oi o cirunián máis (amoso nas
depmado en 1869 pola provincia de PonLevedra, que se converteu na súa base de operacións, ultimas décadas do S. XIX en Galicia e fundador do manicomio de Conxo.
aínda que o seu poder se articule en Madrid. Catedrático de Dereito Canónico, subsecretario 11 Catedrático desde 1886 de Obstelricill e Xinecoloxía e decano desde 1911 da Facultnde
e ministro de Gracia e Xustiza e de Fomento, presidente do Academia Matritense de de Medicina do Universidade de Sanliago. Na súa cátedra. sendo aUJ;iliar Varela. Radio,
Xurlsprudencia e t.eJ;islaci6n, decano do Colexio de Avogados de Madrid, fundador da realizouse a primeira operaci ón de cesárea en Galicia.
10 1

7. Algúns deles superaron a ponle que unía os dous séculos ou deixa­ Junta de Ampliación de Estudios, marchou a Alemaña para inves­
ron discípulos que mamiveron a sona da Escola durante o primeiro tigar na fisioloxía e patoloxía do aparato dixestivo e nutrición no
tercio do século XX, como é o caso de Barcia Caballero", Gil Instituto de Química Fisiolóxica da Universidade de Estrasburgo e
Casares", Puente Castro", Fernando Alsina", Antonio Martínez de no Institulo de Patoloxía de Berlín. Investigou a diabetes con AUen
la Riva'·, Ballar Cortés", Varela de la Iglesia", etc. A Escola e Van Slyke e a mucosa gástrica cos fisiólogos químicos Hoffmeisler
Médica Compostelá, lamén chamada Fonte Limpa á que acudían e Spiro, e os asuntos do herdo xenético con Loeb, e os do cultivo
a beber enfermos de moi ampla e variada procedencia , de tecidos con Carrel. Froito principal de todo este traballo de
caracterizábase pola sagacidade clínica, a eficacia terapéutica e a estudio e investigación foi a súa tese de doutoramento presentada
solidariedade integral coa persoa que sofre. a principios de 1913 baixo o título de A relacióll elltre o traballo
Rematada a carreira, López Suárez traballou un ano como mé­ da mucosa gástrica e a reaccióll da orilla, publicada ese mesmo
dico nas minas de Peñarroya" e regresou a Madrid para exercer ano na revista Biochemische Zeitschrift (T. 56, caderno 3). Tamén
como asistente, entre 1908 a 1911, na clínica do patólogo Dr. Ma­ pasou dous meses en Munich realizando traballos de quimica cuan­
dinaveitia20 , e o seu axudante particular. En 1911, pensionado pola titativa no laboratorio dos doutores Vender e Hobein e visitou
clínicas e laboratorios en Heidelberg, Francfort, Berlín, Londres e
Cambrigde.
11 Discípulo de Romero BlllJ'lco. desde 1891 foi catedrático da Analomíl'l do. Univer.¡idade Desde Alemaña, López Suárez envía diversos infonnes á Junta
de Santiago da que foi tamén vicerrector. Ademais duo magnífico profesor foi director do
Hospital de San Roque e do rnW1icomjo de Conll.o e cualificado escritor. de Ampliación de Estudios noS que verte as súas opinións sobre o
Il Cntedrálico de Pedialria en Sanliago en 1897 da que po.sou :i de Pntoloxía médicQ en funcionamento do sistema de becas e a actitude dos becados". Tal
1901 . Tr.lbnllou sobre todo en Tisioloda e Cardioloxfa, malerio.s nas que ncndou un lugar na vez pola súa influencia e poIa cada vez máis íntima relación con
memoria da investigaci6n cientfñca internacional.
l ' Licenciado e doutomdo en Medicina pola Universidade de Santiago. ande nacero en José Castillejo, consegue que os seus curmáns Dimas e Paulino
1833, XOS!! Puente Castro ncadou grande presluio como cirurxián e introduciu o bisturi Suárez se trasladen a Estrasburgo a ampliar os seu s estudios",
elét:trico en Galicin. Exerceu a sua aClividade no Hospital de Santiago e no Sanatorio de San
Agusún, rundado por el, e roi proresor auxiliar da Facultade de Medicina tutelados pola rede da Junta de Ampliación de Estudios, e que o seu
l' Encargado de cáledra de Patoloda Cinlnica durante longos anos. Este reputado irmán Xulio se traslade a estudiar Agricultura preto de Stuttgart
cirurxián nacido en Santiago en 1881 rundou, con Antonio MarlÍnez de la Riva, o S¡UUlIorio (Landwirtschaftliche Hochschule de Hohenheim)", que foi onde
de San Lourenz.o.
1& Encargado de cátedra de Obstetricia e Xinecoloda. Creou en Sl1111.iago, onde naceu en
coñeceu a Cruz Gallástegui, que sería o director da Misión Biolóxica
1882, Wl iCrvicio municipal gnnuílo de malemidade, a Gota de Le;te, e dedicoulle grande de Galicia.
atención á Escola de Comadroas. Con Fernando Alsina eSUl.bleceu o Sanalorio de San
Laurenzo.
Concluído O seu período de formación científica en Alemaña, en
17 Ciruniún e director do Gran HospiUl.l de Santiago, pioneiro na aplicación das mws 1915 López Suárez presentouse a unhas oposicións a cátedra de
modemns lécnicilS oper.ltorias. Con Varela Radío rundou o primeiro sanatorio cirUrxico de
Galicia. En 1928 roille imposUl. a Grnn Cruz de Beneficencia.
11 C4J.ledrático de Fisioloda do Universidade de Snnliago. Gran pedagogo que manti vo
moitu relación cos fundadores e colaborudores da lnslirución Libre de Easeñanz.n. Mom:u en ~1 Vid. Anexo m. Correspondencia
Santiago en 1922. l2 Dimas fi~o estudios de Física e Química Experimentais en Estrasburgo dur.mle un
19 Sociedade Minerra e Metalúrxica, empresa francesa creada en 1881 para a exploLDción
semestre. Dunlllte o ver.in fixo prácticas de laboratorio de química en Fr.mkfun. ande tamén
dos xacemeOlOs de chumbo de Peñruroya (Córdoba). fuo oulro semestre de Física Quúnica e Bolñnica.
2l Xulio López Suárez estivo pensionadopolaJunta de Ampliación de Estudios. segundo
1:1 Juan Madiueveitia ( 1861·1938), pillÓlogo, gas!rOtenLerólogo e cirurxidn no Gran Hospilal
e proresor do Facultade de Medicino de Madrid. consUl. na Memoria dos anos 1912 y 1913.
13
12

8. Patoloxía Xeral da Universidade de Salamanca e non gañala ácido que denominou mucoitínico, diferente do que se atopa en
produciulle unha profundísima decepción e mesmo unha reacción cartílagos e tendóns. Este traballo foi publicado no Journal of
de frustración e insatisfacción ("Recientemente hice las oposicio­ Biological CiJemistry (vol. XXV, núm. 3, xullo 1916). Tamén
nes de Patología General de Salamanca, sufriendo la consiguiente visitou o Woods Hole, Massachusets, a Universidade de Harvard e
desilusión al comprobar los vergonzosos medios que desgraciada­ trabal10u con investigadores xa con sagrados como Alexis Carrel
mente siguen siendo todavía lo más eficaz en tales casos. Tuve un (Nobel en 1912), o xaponés Nagouchi, Jacques Loeb", e máis o
momento de duda pensando si debeña renunciar para siempre al ruso Lewwindo Levene, co que continuo u os traballos que encetara
intento de obtener una cátedra, pero el cambio de impresiones con en Estrasburgo sobre a mucosa gástrica. No Rockefeller foi moi ben
respetables maestros, y la posibilidad de que en algún caso el acollido: "La acogida que me dispensó este genial biólogo puedo
tribunal pueda tener garantías de independencia y competencia me calificarla de paternal. Me enteró de sus trabajos y se me ofreció
animan a no desistir de hacer las primeras de Patología General o incondicionalmente para cuanto yo necesite y me dio tan sanos y
de Fisiología que puedan realizarse en estas condiciones ...""). valiosísimos consejos sobre mis estudios que he quedado verdade­
Tales condicións non se deberon dar ou non lle interesou máis esa ramente prendado de él"", e chegou a formar parte do Comité
posibilidad e porque López Suárez non se volveu presentar a Executivo da Sección de Química. AH publicou o resultado das súas
oposicións a cátedra. investigacións no Journal 01 Biological Chemistry e, ademais do
Para tratar de superar a insatisfacción producida polo fracaso na traballo científico, facía de representante e introductor da Junta de
oposición andou pola súa aldea nativa, onde se atopou con Cruz Ampliación de Estudios nos EEutP' . López Suárez, ademais de
Gallástegui, que alí chegara invitado polo seu irmán Xulio, que se mandar desde o seu lugar de bolseiro exhaustivos informes do seu
coñeceran e intimaran en Stungart, onde foran compañeiros de traballo e do nivel de investigación dos centros nos que traballaba,
estudios de Agricultura. Entre os tres idearon poñer en marcha un carteábase con Xosé Castillejo, secretario da Junta de Ampliación
proxecto de granxa experimental nas súas fmcas e unha escola de Estudios, a quen lle recomendou a Cruz Gallástegui e incluso a
agrícola nocturna para mozos, que estaba a pleno rendemento en dous curmáns seu s e ao seu irmán Xulio. Anos máis tarde, López
1916, e á que acudían 20 alumnos, filios de 1abregos, a aprenderen Suárez terminaría casando coa súa irmá Mariana. Castillejo, cate­
nocións de agricultura, economía agraria e cultura xeral. drático de Dereito vinculado á Institución Libre de Enseñanza
En 1916, unha nOva pensión permitiulle incorporarse tres anos nacido en Ciudad Real o 30 de outubro de 1877, foi profesor de
ao Rockefeller Institute for Medical Research de Nova York, na Francisco Fernández del Riego, que así o recorda nas súas memo-
sección de química biolóxica, co doutor P.A. Levene. Primeiramente
emprendeu unha investigación para identificar o ácido condro­
XI J¡jeques Loeb, biólogo norteamericano de orixe aJemuno (1859-1924). Traballou gran­
sulfúrico da mucina gástrica, para o que tivo a sorte de descubrir,
de parte da .súa vida no instilUlo Rockefeller de Nova York e (oi un dos prineipnis derensores
aos dous meses de traballo, que o azucre que entra na súa consti­ da idea de que os procesos bioJóxicos están eslreitamenle ligados /lOS renómenos físico
tución é glucosamina, e que, por tanto, representa un novo tipo de químicos.
:!6 Carta de López. Suárez a Castillejo de 7 de agosto de 1916. Inserta no Anexo m.
Correspondencia.
'IJ "Esloy extrnordinariamente agradecido a cuanto Vd . hace y muy satisfecho del influjo
l~ Arquivo da Residencia de Estudiantes. Fondo JAE. expediente: López Suárez, 1915. que Vd . ejerce sobre los muchachos que llegan pnra orientarlos y colocarlos" (Cana de José
Vid . Anexo ill. Correspondencia. CasLillej o a Juan Lópel Suárel de 27 de novembro de 1916. Anexo m. Correspondencia).
14 15

9. rias: "Era titular da cátedra de dereito Romano don Xosé Castillejo, que lles comurúcaba que de volta de Alemaña e EEUU, en horario
segredario tamén, por entón, da Xunta de Ampliación de Estudios. de oito a dez da mañá, abría consulta privada na madrileña rúa de
Vivía coa súa muller inglesa, nun chalet de Chamartín. Chegaba en Fernández de la Hoz, 58, de aparato dixestivo e nutrición , na que
bicicleta á Universidade, uns minutos antes de comezar a aula . prometía realizar sempre un estudio e tratamento o máis coi dados o
Sorprendíame O seu saber histórico-x urídico, e engaiolábanme as e científico posible. Para os que precisasen tratamento nunha clíni­
súas excepcionais dotes pedagóxicas. Chamábame a atención a ca, recomendaba o ingreso na Nursing Home, casa de saúde inglesa
renartería de Castillejo, da que facía gala polo común nos seu s instalada en Madrid. E entre 1924 a 1929 traballou no Laboratorio
en sinos. Así mesmo dos seus gabáns: Un levián, de coor negra, que de Patoloxía Xeral da Urúversidade de Madrid, onde compartiu
vestía no verán; outro groso, esverdeado e acampanado, nos días de ensinanzas e tratamento dos enfermos de aparato dixestivo e nutri­
inverno. Non teño mentes de ollalo a corpo, desposeído deses ción con Roberto Nóvoa Santos, que en 1927 gañara a cátedra de
sobretodos. De ordinario traía consigo, na bicicleta, un exemplar do Patoloxía Xeral da Universidade de Madrid á que se incorporou en
Digesto, ou algún tomo de Mommsen e de Serafini. Durante o curso xaneiro de 1928.
non deixei nunca de asistir ás clases que impartía este singular e Tamén desempeñou algún ca outro cargo de tipo oficial. Así, en
douto profesor; fóra, claro está, dos períodos de folgas estudiantís 1928 formou parte dunha comisión encargada de estudiar as
que tanto se prodigaron naquela etapa"". condicións da vivenda rural polo que o Ministerio de Transportes
De volta do seu periplo formativo polos Estados Urúdos, entre o enviou de viaxe polo Norte de Europa. En 1932 era funcionario
1922 e 1923 López Suárez dirixiu o Laboratorio de Bioquírrúca da do Patronato Nacional de Turismo e encargouse de controlar as
JAE29, encadrado dentro dos laboratorios da Facultade de Farmacia inspeccións hixiérúcas dos ferrocarrís, deixando diversos folletos
de Madrid que dirixía o compostelán Xosé Rodríguez Carracido]O. sobre estes asuntos que ofrecemos no Anexo 1_ Artigos de López
En abril de 1923, inscrito como ruembro do Colexio de Médicos de Suárez_
Madrid, envioulle unha circular aos compañeiros de profesión na
Guerra civil
la Francisco Femández del Riego. O rfo do rempo. Unha hisloria l'¡vido, Edicións do
Desde que chegou a Madrid, López Suárez estivo en pennanente
Castro. 1990, pllJl. 32.
19 "Bajo llJ dirección de don Juno López Su~z se lUcieron en él, durante el curso de 1922
contacto coa República ou coas institucións que ela promovera e alí
o 1923, úuico en que funcionó, una serie de ejercicios de anáJisis CUaJillllivos y cuanliuuivos, pasou enteira a guerra civil. O seu cuñado José Castillejo'l comen­
y de preparndos fisiológil:os. dirigidos a servir de base a los estudios médicos y biológicos,
y especialmente 0.1 conocimient o de los alimentos y de los procesos de nutrición. Además,
taba así a súa situación na capital madrileña en abril de 1937 : "Yo
el doclor Lópcz Suárez realizó, en co!abOr.lción con el profesor Gallego. una invesLigación tengo todavía a mi hermana y a mi cuñado en Madrid [Mariana e
dirigida Il conseguir modificaciones estruclUrales de Ins imágenes histológicas, después de la Juan), ella horrorizada después de ocho meses en medio de una
extrncdón sistemática de los distintos lipoides que entrnn en la composición de los tejidos
animales, especialmente del nervioso. Dur.ulle estos experimemos no se logró un resultado batalla incesante. Él sereno y haciendo mucho bien"". Castillejo,
defmiLivo. pero se consiguió vencer algunas dificultades técnicas y se obtuvieron algunos
resultados que animon o proseguirlos". (Junta para la Ampliación dc Estudios e Invesrigacio­
II Os fonIsimos víncu los de López Su:í!'ez COil InsLitución Libre de Enseñanza e coa JunLll
nes Científicas. Memoria correspondiente a los crtrsos 1922-3 y 19Z3 4. Madrid. 1925 ,
páx.264). de Ampliaci6n de Estudios Con..alecéronse cando don Junn casou con Mariano, innti de José
Castillejo, secretario da JunLll de Ampliaci6n de Estudios.
lO Natuml de Santiago, onde se licenciou en F<lm13da, Rodríguez Carracido Coi catedrá­
l~ Véxase Anexo m. Correspondencia.
tico de Qufmic3 Orgánica e Biolóxica na Un iversid.:ide de Madrid da que LIlmén Coi Rector.
17
16

10. persoa de talante republicano e liberal, foi detido en agosto de 1936. de liberal e republicano, na maioría dos casos era insuficiente; a
Aa saír ileso, foi Emest de Caux, corresponden te de The Tim es de simpatía, e incluso o apoio prestado á República, tampouco era
Londres, que n o agachou na súa casa e, ao día seguinte, foi López bastante, aseguraba Alberto Jiménez Fraud", director da Institución
Suárez quen o acompañou ata Alicante en tren para que alí tomase Libre de Enseñanza, ande tratara de protexer a "institucionistas"
o avión cara ao exilio en Londres" . Don Juan casara con Mariana como Ortega y Gasser", América Castro" ou Castillejo, que eran
Castillejo nos primeiros anos da década de 1920 e comprou unha buscados no Madrid bélico por militantes de esquerda.
gran fmca no Olivar de Chamartín que distribuíu en parcelas nas É moi coñecido o episodio que narra como López Suárez lle
que irían construíndo as súas vivendas moitos membros da Institu­ salvou a biblioteca a D. Ramón Menéndez Pidal en plena guerra
ción Libre de Enseñanza ou da Junta de Ampliación de Estudios civil. Don Juan residía en Madrid, na súa casa do Zarzal dos Pinares
como Xustino e Patricio Azcárate", Cándido e Ignacio Bolívar", de Chamartín. Un día presentáronse uns milicianos na casa de
Menéndez Pidal", Gómez Moreno l7 , Dárnaso Alonso", e o seu D. Ramón e os criados avisaron de forma inmediata a López Suárez
cuñado José Castillejo, etc. De todas formas, como apunta Ri­ que acudiu con toda rapidez e con ánimo de impresionalos e de
cardo Gurriarán", a situación de López Suárez durante a guerra asustalos. Díxolles en ton desafiante que aquela era a biblioteca de
debeu de ser moi incómoda, sobre todo nos primeiros momentos, Menéndez Pidal. Os milicianos confundiron ao eminente filólogo
xa que aínda manténdose fiel á República, sostiña posturas ambi­ con Menéndez Pela yo" e retiráronse respectuosamente farfallando
guas ou pouco claras fronte á represión aos non leais. A condición polo baixo: "¡Ah! Esta es la famosa biblioteca de Menéndez Pelayo".
n David Cnstillejo, Los jmelectllais refonnadores de España 111: FOlolidad y porvenir
(19/3-1937), páx. 208-209.
}.I Patricio Azcárote. üvogado de ideas liberais e depuUldo. é autor de Velado.J 'sobre la
filosoJTa moderna (1853) e Exposición hislórico·cr(rica de los sisremasfilosóficos modernos
y verdaderos principios de la ciencia (1861). Fundador e director da Biblio/eca Filosófica .
publicou trnducci6ns de Plalón. Arislóteles e Leibniz.
l' Ignacio Salivar (Madrid, 1850: M trico, 1944), catedrático de Enlomolo~ía dn Uni·
versidade de Madrid e presidente da Junta de Ampliación de Estudios. En 1939 e,;iliouse en
México.
J6 Nacido na Coruña en 1869 roi catedrático de FiloloxSa Comparada na Universidooe
de Madrtid e presidente da Real Academia Española desde 1925. É autor, entre ourras 40 Carta de Alberto Jiménez Fraud a Antón Pastor datada en Londres o 20 de febreiro de
moiúsimns oblilS, do Manuol de Gramática Hisrórica española e dn definitiva edición de El 1937.
Cantar de MIo Cid. Tamén participou nas creación da JWlta de Amplinción de Esrudios (1907) 41 Filósofo (1833-1955) e catedrático de Melafisica da Universichldede Madrid. En 1923
e do Centro de Esrudios Hi stóricos (1910). fundou a Revisla de Occidente, ca.n1e de enU"Uda en España de ideas filosóficas europeas.
n Catedrático de Arqueotoxía árabe na Universidade de Madrid e un dos princtpais sobre todo alemanas.
historiadores da ene española, sobre todo palas súas aportacións ea campo da arte medieval. 42 Traballou con Menéndez Pidal c con Gincr de los Rios. En 1915 obtivo a cáledrcl de
Foi tamén director do Instiruto de Valencin de don Juan. HislOria da Lingua dn Universidade de Madrid. Despois de 1939 diclou cursos en universi­
JI Filólogo, catedrático e presidente da Real Academia Española. Membro da JunIU de dades estra.nxeiras ata que se estableceu en EEUU como profesor da Universidade de
Ampliación de Estudios naceu en Madrid en 1898 aíndn que moi relacionado con Ribadeo. Princeton. O seu libra máis ambicioso é Espolio en su hisloria (1948), reeditado en 1954 co
Autor de Los hijos de la ira, que o consagrou como un dos valores da súa ,l¡eroción, e de oblilS título de La realidad histórico de Españo.
como Poemas pI/ros, Poemillasde la ciudad, Oscura noticia, La lengua poético de GÓngora ... ü Erudito. catedrático e director da Biblioteca Nacional . A súa obra, bandeira intelectual
19 Ricardo Gumanin, A investigacidn en Galicia no primeiro tercio do século XX: dos movementos conservadores. é amplísima e abrangue todos os campos da cultura espa~
Formación e destinos . Tese de douloramento, en elaboración. ñola. A súa obra mais coñecida tal vez se,l¡a Historio de los hererodoxosespañoles (1880-1882).
18 19

11. ,
Estamos, pois, diante dun proxecto de clara inspiración americana
no que se conta co patrocinio dunha Fundación para a que He servía
de modelo a RockefeUer. Baseados neste proxecto, fóronse poñen­
do en marcha moitas das realización s polas que López Suárez loitou
resoltamente: Misión Biolóxica de Galicia e Comisión de Estudios
II. FACER GALICIA de Galicia, etc.
López Suárez pasaba parte do ano en Galicia, pois adquirira no
Saviñao a finca de Lamaquebrada, onde fixou a súa residencia que
11
alternaba coa madrileña de Chamartin. En Galicia ou en Madrid era
"ome de ciencia e guieiro da mellora cultural de Galicia un fervedoiro de iniciativas: escavacións no Saviñao, mellora das
condicións de vida da poboación rural, creación de industrias no
A idea de incidir na recuperación de Galicia venlle a López agro, defensa das murallas de Lugo e do entorno do Colexio do
Suárez desde antes da etapa americana. Ao regreso de EEUU traía Cardeal de Monforte, estudio e aplicación da xenética á meUora dos
a idea preconcibida de que o desenvolvemento de Galicia pasaba cultivos e do gando en Galicia, bolsas de estudios a Guerra Cam­
por favorecer a investigación sobre a agricultura e saír do marasmo pos", Luís Monteagudo" e Rodríguez Nieves", cursiños de música,
e atraso económico e cultural. Para tal fm ideou a creación dun canto e baile dirixidos polo mestre Benedicto. Tamén subvencionou
Instituto Galaico" con sede en Santiago e delegacións nas princi­ cursiños e excursións artísticas aos seminarios de Santiago e Lugo
pais cidades galegas. Para poñer en marcha este proxecto púxose en e o ensino da música no Seminario e na Escola de Maxisterio de
contacto con diversas institucións oficiais e con Ángel Urzáiz", Lugo, custeou os planos de poboacións de Chantada, Escairón,
patrón da Fundación Figueroa" que Ue aportou setenta mil pesos. Ferreira de Pantón e Taboada. Foi o valedor ante a Junta de Am­
pliación de Estudios para a creación da Comisión de Estudios en
Galicia, recoJlida do Cancioneiro musical ou catalogación de Pa­
4" "Un grnn gallego y una gro.n idea", en E/Orzón, lo.ID-1920. Vid. Anexo O Laudaflos. zos, cursiños de formación de cregos e profesores, doazóns a Museos.
d Ángel Urzáiz y Cuesta (1856-1926), ovogado, xomalista e político. Militou nas filas
do partido Iibernl e, como lIl1. roi depulado polo disuilO de Vigo duranle corenla anos, Sempre en sintonía coa súa muUer, dona Mariana Castillejo'".
Desbancou ao conservador Xosé Eldunyen que oSlentD.rtl a represenlación deste disbito
duranle vimecinco anos. Impulsor do progreso ~a cidade, polo seu labor en pro do importaci6n
de materias primas para 11 industria conserveira e as obras do porto de Vigo m~ceu o cargo tomar estado. XIl seu de ellSadn.s ou relixioso.s. O segundo refírese ao pago de estudios dos
de presidenle honornr1o do. Cá.marn de Comen:io. Fundeu o xornlllLA Voz de Vigo (1908­ seus parent.es orfos.
1909), portavoz do progruma Iiberol dn cidade. Fonnou parte dos sucesivos gobemos libcrais .n Estudiante de Teoloxítl na Universidade de Roma e director dunha fase do e~plornei6n
como subsecretwio de Gobernoci6n en l887 e mmis!Io de Facendll con SllgD.SUl, Montero arqueolóxka dacaledral de Sanutlgo na que foi cóengo. Foi tamén bispo de Cuencn, secretario
Ríos e Romanones. En 1923 Dbandonou o posto de deputado por Vigo 010 ser designado polo xeral do bispado español e membro consultor do Concilio VatieiUlo lI.
Rei senador con carácter vitalicio. Na Revista de España mamivo unha langa colabor1l.ci6n '1 Lu's Monte.agudo (A Corufta, 1919) foi bolseiro persoal de López Suáret. graeins 00
sobre política esuanxeira.. Publicou varios discursos e un volume titulado Fiscalización que 1evou o cubo os seus estudios sobre metaluntia galega e a definición dos seus elementos
parlamentaria (Madrid. 1919), onde se reeoUen as máis importantes das súas intervencións miís cnracterísticos. Vé~ase Anexo m. Correspondencia.
nas Cortes. ( 9 Natural de Escair6n (1933). Bo1seiro persoo.l de López Suarez. Estudiou Medicina en
..s Os testamentarios do arcebispo Manuel Ventura Figueroa fonnalizmon o constituci6n Santiago e especializouse en NeW1>loda-Psiquiatríll e Electroeneelograffll en Alem.ma .
da Fundación por escriturn de 28 de novembro de 1784. Sinalaron p.3.r.i ela a suma de seis ~ Xosé Ramón Fandiilo, Entrevista o D. Anronio FragUllS, en A Follo, revista da
mill6ns mnta e sele mil reás e deUlsele marabedfs, que equivalían é. cuana pru1e da bertbn1.8 plalafonna veciñal do Sllviñao, nO 5, 1992: "Como esuve n aH moilo lempo. con D. JuWl e
do nn:ebispo. Dous eran os ob:Jtecl¡vos desUl Fundación: 11 dotación de p¡m:ntus orfas pllr.l coa sel'l.ora ... ¡Que fino er1l. aqueta señor1l.! ¡Que fina er1l.!"
20 21

12. Coa súa decisión irrevocable de abandonar a Medicina perdeuse campo de fútbol. En Fión, regalo u parte do cemiterio e construíu
o que puido ser un excelente bioquímico, solidamente formado, a Escala e a casa dos mes tres. López S uárez era, en todo, unha
pero foi minguando a súa actividade profesional, incluso antes da personalidade de conviccións moi firmes. Unha das súas fortes
guerra civil para dedicarse integramente aos intereses de Galicia. obsesións, segundo relata Daniel Rodríguez era a hixiene: "Mien­
Bal y Gay apunta que ao pensar só en Galicia, López Suárez ansiaba tras los gallegos convivieran con los animales, no se afeitaran ni
sempre algo serio, mellorador e engrandecedor. "Una postura digna lavaran los dientes todos los días, no se limpiaran las uñas e hicieran
de ser imitada y una conducta digna de ser seguida"". una dieta más equilibrada y sobria no podrían ser considerados
Foi tras unha viaxe ca enxeñeiro Ramón Blanco" por Europa como pueblo culto. Me relató con horror que en una zona del
cando decidiu entregarse de cheo aos intereses de Galicia e crear Saviñao se daba a los niños una rebanada de pan con aguardiente
a Misión Biolóxica de Galicia. Dedicouse en carpo e alma ao para desayunar"". Tamén D. Antonio Fraguas relata que cando
servicio dos intereses galegos, preferentemente ao desenvolvemen­ estivo en Lamaquebrada nas escavacións da anta de Abuíme, don
to do proceso agrícola, económico e cultural de Galicia, pois como Juan quería mandalo a Alemaña, pero advertíao de que "Tiene Vd.
adoitaba dicir "son metade médico e metade agricultor". Asegura que afeitarse todos los días. Acostúmbrese Vd.". "Eu afeitábame un
Filgueira Val verde que ao falar dos problemas do campo en Galicia día si e outro non e vía as estrelas". ''Tiene Vd. que afeitarse todos
é imposible prescindir do que represento u o "Plan López Suárez". los días"".
Nos seus escritos, notas ou apelacións ás autoridades do Estado, En Monforte defendeu a integridade da praza do Campo da
aparece todo un ideario de reforma e mellora das estructuras sociais Compañía e o parque de Santo Domingo cando se enterou de que
de Galicia53 • querían construír un ambulatorio e un cuartel da Garda Civil, que
Convencido de que un dos grandes inconvenientes da poboación estragaría a ágora amplísima que se abre ante a fachada do Colexio.
rural galega era a incomunicación, impulsou a execución de novas Fixo todo tipo de xestións e mesmo ofreceu unha finca da súa
vías e reparación das antigas, en moitos casos pagando os gastos e propiedade, que o Instituto Nacional de Previsión rexeitou en 1965.
organizando o traballo. Máis de 100 quilómetros de camiños veciñais Aa recibir a negativa do INP vende u a finca por 1.750.000 ptas.
e estradas na provincia de Lugo, entre as que destacan as de fronte ao 1.100.000 polo que lIa vendía ao Instituto, deixando claro
Monforte a Escairón, de Escairón a Currelos, de Escairón a Ferreira, que non quedaba satisfeito coa operación "por cuanto era el mejor
de Fión á Cava, a Forcados ... No seu concello natal, el mesmo emplazamiento del Ambulatorio, y tener yo bien probado mi interés
sufragou diversas mellaras como a Devesa, o Grupo Escolar e o por este pueblo, con mis donaciones de solares para el Instituto de
Higiene, Casa Cuartel de la Guardia Civil, Parque de Santo Domin­
go, Parque de la Estación y otros beneficios. Todo lo cual tiene un
'1Jesús Bal y Gay e Rosila Gnrda Ascot,. NI/es/ros Trabajos y Nuestros Dios, Fundación
Banco Exterior. Madrid, 1990.
valor de 6.000.000 ptas."". Monforte terminou recoñecéndolle tan­
SI O agrónomo Ramón Blanco foi un nclivo e permanenle colaborndor de GaJlás1egui na tos favores e a Comisión Municipal Permanente, en sesión celebrada
Misión Biol6xica, o que lIe permitiu obler unha axuda para ampliar estudios nll. Estación de
Xcnélica de SvalOf (Suecia). Sen embargo, a súa dedicación principal estivo en relación coa
aliment.nción animal. con especial alención 30 bovino. Fai tamén propagandisla das vantaxes S4. Daniel Rodr1guez Rodríguez.., ''Tres pe~on3lidades de Saviñao", UJcensio, 1992.
dos prJdos anificiais, convencido de que lan impol1ante como a mellorn xenética ero procurar JJ Xosé Ramón FllIldiilo, Entrf!I'isto a D , Amo"io Fraguas, en A Folto, revista da
unha alimentación axeitada paro manler n especie mellornda e evitar a sua degradación. platarorma veciñnl do Saviñao, nI! 5, 1992.
'1 Vid . Anexo l. Artigus de López SUlÍrez. Sto Véxase Anexo UI. Correspondencia.
22 23

13. o 13 de maio de 1970, a proposta do Alcalde-Presidente, don Lugo radicaba na necesidade de producir sementes pratenses
Guillermo Fernández Otero, acordou que a Travesa de Viveiro melloradas en Galicia, pero as súas xestións non callaron, sobre
pasase a chamarse Avenida e Parque Dr. López Suárez". todo pola escasa colaboración que lIe prestou a Deputación de
En Lugo, nun momento no que perigaba a integridade da Mu­ Lugo, como el denunciou reiteradamente"'. No caso da Estación
ralla, impulsou os trámites para que a Academia de Belas Artes de Vitícola-Enolóxica de Ourense, en 1929 o proxecto estaba moi
San Fernando declarase Monumento Nacional a Muralla romana maduro e a ubicación en Ourense era a escollida por seren o eixo
que circunda, a cidade. Amparándose nesta disposición de 23 de das comarcas vinícolas situadas nas ribeiras do Miño e o Sil.
abril de 1921, en dúas ocasións evitou a súa demolición. Xestionada pola Junta de Ampliación Estudios, contaba coa prome­
Tense afirmado que a base do patrimonio de López Suárez se sa de subvencións das Deputacións galegas e do Ministerio de
sustentaba na adoúnistración da Casa de Alba en Galicia. De todas Economía, e xa se levara a cabo a selección de persoal. Todo estaba
formas , din os que o coñeceron, que non fixo nunca alarde de a punto, pero a caída de Primo de Rivera impediu que comezase a
riqueza e que a súa economía sempre estivo hipotecada pola ansia funcionar en I93()6'. Durante a República, don Juan reiniciou as
de mecenado cultural e de obras de progresoS8. En Arxeriz fundou xestións e, unha vez logradas a concesión ministerial e o orzamento
unha industria láctea da que foi pioneiro en Galicia e na que iniciou extraordinario da Deputación, a Lei de Resrriccións de 1935 freou
aos seus sobriños Xosé, Antonio, Manuel e Castor Rodríguez Ló­ de novo todos os trámites, que se retomaron cando a Fronte Popular
pez, creadores máis tarde das marcas lácteas de Larsa en Chantada gañou as eleccións, pero a rebelión militar de 1936 coutou defmi­
e Vigo e de Arxeriz en Robra (Outeiro de Rei)". Tamén cultivou tivamente o proxecto, que contemplaba un depósito central en
en Arxeriz millo híbrido, o famoso dentón, ou ca/'ullcha de cellleo
que se comercializou nos anos 40-60; e tamén introduciu o porco
York para renovar a cabana da comarca. Consideraba as granxas
tAl VéxilSe Anexo 111. Correspondencia.
prácticas como alg9 fundamental para que os agricultores aprendesen 6 ''Teniendo GaJicia una importante riqueza viti-vinfcoln en las riberas del Miño y Sil,
a cultivar mellor as terras e a coidar mellor O gando, o que tamén vDJles de MaRfarle y Verín, gr.lI1 parte de lo provincia de Pomevedm, y aún coma.tOlS de la
de Coruña, como la Ulla y Betnnzos, no exiSle en esta región una sola entidad oficial o
axudarfa a resolver o sangrante problema dos camiños e da viven da privada, especializada en esLa materia, n quien no poder consultar ningún problema de vides
rural. E todo isto, na súa opinión, non era cuestión de moito diñeiro, o vinos, lo que explica 10 verdadera ;uuuqufa, y falla de orientaci6n conven.iente que
senón de bo sentido. actualmente reina en este cultivo,
Por lo expuesto es de toda necesidad una estación viLícolll.-enológica en Ocense, par.:!.
Tamén traballou na perspectiva de materializar diversos Galicia y el Bierzo, comlllCa la úlLima que agrícolomente corresponde a esta región, organi~
centros e granxas agrícolas, como o de Praticultura de Lugo ou a zada Il semejanza de la Misión Biológica de Galicia, con un Patronato que la rija y nmpnre,
y esLa Dipulación solicita de este Ministerio su creación, ofreciendo por su pane el local y
Estación Vitícola-Enolóxica de Ourense. O interese do centro de terrenos necesruios par.:!. su inslDbción,
Parece seguro que si el Patronnto y personallécnico del Centro cuya ocación soücitamos
tiene acierto no tardará en lograr la cooperación y asistencia moral y económica de entidades
oficiales y particulares, principalmente la de los cosecheros que pondcin siempre sus fmcas
'1 Vid. Anexo m. Correspondencia.
a disposición del Director de lal Centro que merezca confianza y respeto, Y es de esperar
,. Véxase 11 transcrici6n literal do seu testamento 30 fmo.l desle mtsmo capítulo. también un pronto encauzamiento técnico-científico-econ6mico de todo el problemo. viti·
j'J López Suárcz comprouJle An:eriz, como outros: Lantos bens, á casa de Alba. 1..ogo vinfcola en la región, que hoy mismo sufre una tremenda crisis de precios, ripidamente
regaJoullo 110 seu sobriño Xosé Rodriguez López, filio da súa irmá Xoscfina, que Uo doou subsanable con uno. consciente regulación de ofertas", Fondo López Suá.rez. Museo de
30 seu sobrino Xosé Solo Rodríguez, o actual dono. Pontevedm..
24
25

14. [:
¡I
I , Ourense e outros catro en Monforte, Valdeorras, O Ribeiro e O como Ortega, América Castro ou Castillejo eran buscados no Madrid
I
Bierzo". bélico polos militantes de esquerda.
Onde López Suárez realizou con máis interese o seu labor de Sen ser adepto nin manifestar nunca simpatía polo novo réxime,
impulsión e execución de obras e melloras de interese público foi mantivo boas relacións coa Administración, da que recibiu diversos
en Escairón. Xuntou e puxo de acordo aos diversos propietarios apoios para as súas propostas, afnda que na súa actividade de
para que lle vendesen cadansúa parcela que, unha vez unidas, !le promotor de iniciativas non sempre concitaba o beneplácito das
autoridades políticas, como manifesta nunha nota manuscrita do
ofreceu ao Concello para poñer ao servicio de toda a veciñanza
ano 1943 gardada no Museo de Pontevedra: "Puede decirse que
unha fennosÍsima fraga de carballos coñecida pala Devesa Muni­
desde hace treinta años vengo consagrando al progreso e interés
cipal. Coa mesma finalidade de mellarar os servicios do Concello,
público el noventa por cien de mi actividad y trabajo. A pesar de
en Escairón comprou os terreas nos que na actualidade se asenlan
todo esto sigo encontrando enonne resistencia a mi labor en las
o cuartel da Garda Civil e o Grupo Escolar. Fixo, así mesmo,
entidades oficiales, especialmente la Diputación de Lugo", de la
importantes doazóns aos concellos do Saviñao, Monforte e Friol, e que recibo un trato de verda¡:lera desconsideración"". Na Corres ­
neste último contribuíu a crear unha Granxa Agrícola da Caixa de pondencia aportamos unha carta da Casa Civil do Xefe do Estado,
Aforros da Coruña para ensinanza da comarca. Na parroquia de de 13 de xaneiro de 1948, na que se !le comunica que !le entregaron
Fión adquiriu propiedades en Lamaquebrada, Rendal e Arxeriz. No a Franco as catro "interesantes notas para S.E. y que ha agradeci­
pazo de Lamaquebrada reuniu unha colección de mobles artesáns, do"". O propio Franco concedeulle a Orde do Mérito Civil en 1964.
manuscritos e libros, depositados moitos deles no convento de Ademais de regalarlle unha portada de pedra, moi posiblemente
Santa Clara de Monforte e en diversas dependencias municipais. A procedente da igrexa románica de San Miguel de Eiré", López
Monforte tamén lle doou o Parque de Santo Domingo, o da Esta­ Suárez, con motivo da distinción, escribiulle unha carta a Franco na
ción, o solar do Instituto de Hixiene e do cuartel da Garda que lle toca varios puntos·'. Comeza recoñecendo os progresos de
Civil. España nos 25 anos do seu goberno, sobre todo no relativo ao
Como dinarnizador social e cultural, López Suárez era funda­
mentalmente un home de acción, moi dinámico. Sábese del que 6l En 1943 era presidente da Depulación de Lugo Xosé Gayoso Castro, que tamau
I posuía unha personalidade rexa, decidida, fume nas decisións e a posesión en 1941 subsrirurndo a Xosé Pardo y Pardo Monlenegro. Permaneceu no cugo ola
1949, ano no que accedeu Anlonio Rosón.
veces bastante abrupto con todo o que entorpecese as súas inicia­ 604 Museo de Pontcvedra. Fondo López. Suárez..
tivas. Durante a República, cabe pensar que fose adepto a ela, afnda t.! Vid. Anexo m. Correspondencia.
que só fose polo ambiente da Institución e da Junta no que se movía. 66 En Eiré debeu de ter diverSllS propiedades. seguramente que por compra, como se
deduce duo corto insertado polo }tomal El Progreso na súo edición de 3.10. 1972: "Como
Durante a guerra, a súa situación, por ambigua, debeu de ser algo habíamos informado a nuestroS leclores, el doctor Lópe~ Suárez. (q.e.p.d.), gran benefactor
incómoda. Téñase en canta que relevantes personaxes da República de nuestra ciudad, había donado al Ayuntamiento de Monforte Wla ponada de gran volar
histórico místico, enclavada en una de sus propiedades en Eiré.
"Lu portada en cuestión había sido destinada para una obra pública de nuestro Ayunta­
miento, pero sin especificar donde.
.. Ahora podemos asegurar que esta ponada será trasladada y po!Jeriormenle instol ada en
0.1 Lourenz.o Femández Prieto, Labregos con Ciencia . Estado, sociedade e innovación el conjunto monumental de San Vicente del Pino".
tecnoJ6xica na agricultura galega, 1850-1939, Edici6ns Xerais de Galicia, 1992. 61 VéXa5C Anexo m. Correspondencia.
,[
26 27
1:
1
:

15. fomento industrial e ao principio de autoridade. A continuación
MISIÓN BIOLÓXICA DE GALlCIA
desacredita ao Ministerio de Educación por fomentar a multiplica­ A creación da Misión Biolóxica de Galicia está ligada a dúas
ción de señoritismo no alumnado e a pouca preparación do personalidades, o médico e mecenas López Suárez e o enxeñeiro
profesorado, tanto no ensino medio como no superior. Tamén agrónomo Cruz Gallástegui Unamuno, e a dúas institución s, a Junta
expresa claramente a súa opinión sobre o pouco éxito da política de para Ampliación de Estudios de Madrid e a Sociedade Económica
agricultura, hixiene e obras públicas, sobre todo no referente a de Amigos do País de Santiago. Nos orzamentos da Junta do curso
camiños e melloras urbanas. 1920-21 ao consignarse unha partida para a "extensión a provincias
Toda unha mostra do carácter serio de López Suárez que non dos servicios de carácter científico e educativo", López Suárez
desaproveita a máis mínima ocasión, nin unha carta a Franco, para percibiu a oportunidade de crear en Santiago un centro de bioloxía
mostrar a súa fervorosa fasquía de servicio ao ben público. Sempre aplicada á agricultura, baixo a dirección de Gallástegui. Para iso,
con rotundidade nas formas, por iso don Juan valoraba as persoas xestionou que a Sociedade de Amigos do País ofrecese á Junta
pola súa capacidade de emprender algo renovador. Tiña unha gran­ cooperación para a creación dun laboratorio de investigación na
de formación científica e sensibilidade para certas artes plásticas. Escola de Veterinaria de Santiago. A proposta foi aceptada e en
Movíase mellor entre os ideais científico-positivistas de principios abril de 1921 naceu a Misión Biolóxica de Galicia, con Gallástegui
do século XX ca nas teorías filosóficas do seu tempo. Un borne de director, un axudante de laboratorio e un comité directivo for­
sempre en acción, sempre aseado, con zocos e polainas en pleno mado por Rafael Areses", Xosé Rivero de Aguilar70 , Rof Codina"
verán, ao que os seus coetáneos, sen datos con que poder demostralo, e López Suárez. Máis tarde, logo do traslado a Pontevedra,
relacionaban coa masonería". incorporáronse Daniel de la Sota11 , Losada Diéguez1J , López Ortiz"
Un exemplo da obsesión que tiña L6pez Suárez por romper o e Miguel Odriozola" .
illamento con Europa proxectábao na teima dos idiomas. Así o
recolle David Castillejo ao recordarnos que o seu tío, Juan López !19 Enxeñeiro xefe do Disuito Forestal de Pontevedm e autor de diversos trabnJlos sobre
Suárez, le dixera que en 1900 non había máis que sete españois que repoboación de montes e ríos e dunha Historia de un herbario (ponlevedra, 1948), realizada
polo aulor para a Escola de Enxeñeiros de Montes. Autor do deseño da Casa Forestal do
soubesen falar alemán. Imbuído como estaba polo espírito ideolóxico Monte Aloia. do que foi gran valedor.
da Junta puxo toda a súa capacidade de persuasión e influencia no 10 Enxeñeiro do Distrito Forestal de PonlevedrJ..
JI Veterinario nacido en Pral del Llobregat en 1814. pero que desenvolveu un enonm:
empeño de que esta institución favorecese a investigación en Ga­
labor no agro gnJego dUliulle mlÍis de sesenta nnos.
licia e terminou promovendo a creación da Misión Biolóxica de 12 O enxeñeiro Daniel de la Sota presidiu n Deputación Provincial de Pontevedra entre
Galicia e da Comisión de Estudios en Galicia. A Junta de Am­ 1923 e 1929. período no que Pontevedra se conveneu nunha das provineias españolas máis
avanzadas no fomento da repoboación forestal e no que se crearon n Caiu de Aforros. a
pliación de Estudios fora creada por Real Decreto de 1907 como Misión Biolóxica e o MuseO Provincial. Tivo como conselleiros a Sánchez Cantón, Losada
unha extensión da Institución Libre de Enseñanza para encargarse Diéguez, Alexandre Bóvedn e Cnstelao.
73 Catedr.i.tico de Filosofia nos Institutos de Ourense c Pontevedra, membro dJls Innandades
da súa actividade externa e dos intercambios con Europa: a creación
da FaJa e do Seminario de Estudos GnJegos, do Museo de Pontevedra e tesoureiro da Misión
de centros de investigación científica. Biolóxicn de Galicia.
1~ Frei Xosé López Ortiz. bispo de Tui e vicepresidente do Centro Superior de Investi­
gncións Científic!l.5.
" Daniel Rodríguez Rodríguez.. "Tres personalidades de Saviñno", Lllcensia, Lugo,
l' Enxcñeiro agrónomo especializado en estudios de gandería en Cambridge, Edimburgo
e Abberdin . Otamado por Gnllástegui, incorporouse ti Misión Bioló1.icn en 1929 plll'l!.
1992.
29
28

16. f
A Misión permaneceu en Compostela de 1921 a 1926, ano no dez Quintanilla; Alfonso Solano; os irmáns Blanco González, que,
que se quedou sen local ao suprimirse a Escola de Veterinaria, pero, continuando a obra de Gallástegui, obtiveron millos híbridos de
en 1927, gracias a Daniel de la Sota, presidente da Deputación, a tallo azucrado; Ernesto Vieitez, que proseguiu, con gran éxito, as
Misión trasladouse a Pontevedra: primeiro a Campolongo e des poi s investigacións do director da Misión sobre o castaño; Ramón e
á fmca e pazo de Gandar6n, en Salcedo, que pertencera ao arcebispo Xerardo Dios Vidal; Benito Sánchez Rodríguez e outros moitos.
Malvar" a finais do século XVIII. Coa irrupción da guerra civil española, a Misión pasou a depender
Foi no período anterior á Guerra Civil cando a Misión acadou do Consello Superior de Investigacións Científicas e contou coas
o seu maior grao de actívidade. Hai que saIientar, sobre todo, a axudas da Dirección Xeral de Agricultura, do Instituto Nacional de
figura de Gallástegui, quen realízou numerosos estudios agro-pe­ Investigacións Agronómicas e das Deputacións galegas.
cuarios sobre Galicia e lle dedicou especial atención aos híbridos Cruz Gallástegui nacera en Vergara (Guipúzcoa) en 1891.
do millo, mazorcas de gran tamaño". Como filial da Misión, en Estudiou na escola Superior de Agricultura de Hohenheim, en
1930 creou o Sindicato de Productores de Semillas, que alcanzou Stuttgart, onde se titulou de enxeñeiro agrónomo e fixo amizade con
grande repercusión no campo galego. Tamén experimentou con Xulio López Suárez, quen o invitou á fmca que en Lamaquebrada
cerca de cincuenta variedades de patacas nacionais e estranxeiras, tiña o seu irrnán Juan, que Ile conseguiu que a Junta para Amplia­
introduciu o cultivo de variedades de gran producción e contribuíu ción de Estudios lle outorgase unha pensión de estudios en Estados
a iniciar a producción das de semente; levou a cabo traballos para Unidos. Estando en Lamaquebrada, López Suárez e Gallástegui
mellorar as plantas hortícolas e forraxeiras, alcanzando gran popu­ solicitaron de común acordo unhas bolsas de axuda á JAE. A don
laridade as Semillas Gallástegui; OCupouse tamén do gran problema Juan concedéronlla e a Gallástegui denegáronlla. Nunha carta a
da enferrnidade da tinta do castaño, conseguindo plantóns indemnes Castillejo datada en Nova York en xullo de 1916, López Suárez
a dita enfennidade e a explotación do gando de porca do país, critica con dureza esta resoluCÍón reprobando o sistema selectivo da
demostrando a vantaxe da explotación do porco productor de magro memoria previa: "Sé que Gallástegui, solicitante de pensión para
e foi tamén iniciador da mellora do gando do porco do país, cosas agrícolas, y de quien le había dado a V. referencias, no le ha
establecendo una parada de sementais e realizando o controlleiteiro­ considerado la Junta apto para la misma. Creo con toda sinceridad
manteigueiro das vacas de raza rubia galega. que es una lamentable equivocación del ponente, que casi segura­
Ademais da figura indiscutible de Gallástegui sobresaíron na mente nadie le aventajaria en aprovechamiento de lo que desea
Misión as de Vicente Boceta, Miguel Odriozola, que traballou en estudiar, y que, además muy pocos reunirán como él las condicio­
cuestións referentes á explotación do gando de porca, César Fernán­ nes que a mi parecer deben de tenerse en cuenta. Yo hace tiempo
que creo, y así se lo he dicho alguna vez a la Junta, que obligar a
OCUp81S~ da piarn de cerda.. Foi c8tedr.ítico de Zootecnia animal da Escola Superior de
ciertas Memorias y trabajos es obligar a mentir, a fusilar y a ser
Enxeñeiros Agrónomos de Madrid. desahogados. Yo le he escrito animándole, y si no consigue pensión
" Sebaslián MaJvar e Pinto. arcebispo de Santiago, n8CCU na parroquia de San Martiño procuraré traerle aquí, donde con toda probabilidad le reconocerán
de Salcedo en 1730.
n Xunlo ao trabaJlo de investigación, a Misión reaJizou un amplo labor cuJtural e tantas condiciones que se quedarán con él. Por esto, más que por
divulgativo. DllS publicacións Sóllienlólmos unicamenle adedicada polo aulor, Cruz Gallá.stegui, la necesidad que de él tuviera, le llevé yo a nuestra casa, pues sabía
alópez Suárez: "a quien se sebe la CJ'eocíón de la Misión Biológicll de Galicia". Trátase de
Cómo se debe hacer lo selecci6n del marzo Lugo. Ronsel, 1924. que parientes y amigos le ofrecieron provenir en América, de donde
30 31

17. sería difícil que volviese"". Deixa mostras López Suárez do seu te de híbridos dobres de millo, que tan extraordinaria importancia
carácter áspero, pero tamén denota que as súas relacións con Cas­ económica acadarían máis tarde. En 1919, trasladouse aínda a
tillejo fan acadando un grao de grande confianza porque este tamén Ithaca (Nova York) para proseguir estudios no departamento de
lle responde con claridade: "Creo en cambio que no ve Vd. con Mellora Vexetal na Urtiversidade de Comell con Ralph A. Emerson".
claridad el asunto de Gallástegui. Sabiendo Vd. cuál es la naturaleza Rematada a etapa de estudios· en EEUU, en marzo de 1921,
de la Junta y contra qué géneros y números de fuerzas hemos tenido Gallástegui desembarcou na Coruña e colleu o tren rumbo a Vergara
que luchar, no sé cómo puede extrañarse de que, hasta en los casos para visitar á familia despois de catro anos de ausencia e deuse a
de que estamos convencidos de que un hombre vale, le exijamos un coincidencia que na estación de Monforte subiu ao mesmo depar­
cierto testimonio público y tangible de sus trabajos para poder tamento López Suárez, que se dirixía a Madrid. No traxecto ata
presentarlos Como justificación de nuestras resoluciones ante el Venta de Baños convence u a Gallástegui de que aprazase a visita
asalto de aventureros y mendigos que necesitamos contener. .. aos seus familiares e seguise a Madrid para entrevistarse con San­
Gallástegui ha presentado unas hojas, que estarán probablemente lÍago Ramón y Cajal" e Xosé Castillejo xa que existía unha boa
bien, acerca de la fermentación de los quesos; pero no puede disposición por parte da Junta para a Ampliación de Estudios de
extrañarse de que en un concurso semejante, parezca insuficiente crear en Galicia un centro de investigación. Como consecuencia
esa nota para hacerse cargo de quién es el hombre y cuál la justi­ desta entrevista, Gallástegui volve a Santiago e o 1 de abril de 1921
ficación de sus deseos"". irticiou a súa vida a Misión Biolóxica de Galicia.
Sen embargo, Gallástegui obtivo unha bolsa na seguinte convo­ Queda clara, pois, a importancia decisiva de López Suárez na
catoria da JAE e en 1917 marcha aos EEUU. López Suárez creación e evolución da Misión "porque exerceu un permanente
orientouno poi a xenética e xuntos foron visitar ao Premio Nobel labor de tutela da institución contribuíndo a superar os numerosos
Thomas H. Morgan··, profesor da Universidade de Columbia, que problemas que se lle presentaron e a calmar as queixas de Gallástegui
os puxo en contacto con Edward M. East, especialista en xenética polas deficiencias nas que ten que traballar. Na Misión, a JAE
aplicada á agricultura e gandería, que acolleu a Gallástegui como exerceu unha influencia decisiva a través de López Suárez a quen
alumno na Bussey Institution da Urtiversidade de Harvard. AH Gallástegui consultaba practicamente todo o que facía, incluídas as
traballou con East en xenética vexetal e con William E. Caslle en cuestións experimentais 84u .
xenética animal. Decidido polos vexetais, en 1918 foise á Agricultural
Experiment Station de Connecticut con Edward H. Jenjis e Donald
F. Jones' l , onde asistiu á obtención das primeiras plantas de semen­
s;! Juan López Su5.rez., "Don Cruz Ga.llástegui, modelo de hODbre sabio, bueno y eficien­
11 Véxase Anexo W. Correspondencia. le", en R~...isfa de Econom(o de GaUcia, n~s 25-30, xnneiro-decembro, 1962.
79 Véxa.se Anexo m. Correspondencia. Il SanLingo Ram6n y Cnjal (1852-1934), catedráLico de Analomía en Valencia e de
10Biólogo noneamericano (1866-1945). Gmn xenético especializouse no estudio d<l Histoloxra e Anatomrn Palolóxicn en Barcelona e Madrid. PoJos seus traballos de investiga­
herdlUlZa e na embrioloxín experimental. ción sobre o lecido nervioso, en 1906 concedéronlle o Pre1'tÚo Nobel de Medicina. Presidenle
11 D. F. JODes foi discípulo dos doulores M. East e W.E. CnsLle da Universidade de da Junta para Ampliación de Estudios.
Harwatd, considemdos como os mellores especialistas do mundo na aplicación da xenética u Laureano Femández Prielo, Labregos con ciencia. Estado, sociedo.de e innovoci6n
á agricuflUr.:I. ltcno16xica no agricu/rura galtga, /850-/939, pp. 133 e 143.
32 33