1. Habla sobre el peligro de extinción de las lenguas indígenas y cómo algunas lenguas están en situación crítica con muy pocos hablantes vivos.
2. Explica que las cifras de población por sí solas no son suficientes para determinar el estado de una lengua y que deben contextualizarse.
3. Señala que cuando una lengua es hablada solo por menos de 100 personas, se encuentra en grave peligro de desaparecer.
Cómo preservar las lenguas en peligro de extinción
1. ¿Ima ñiytataq munan juk simi
wañuptin?
MINISTERIO DE EDUCACIÓN
ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS “MANUEL ASCENCIO VILLARROEL”
PROGRAMA DE FORMACIÓN COMPLEMENTARIA PARA MAESTROS Y MAESTRAS
Paracaya - Cochabamba – Bolivia
Yachachiq: Victor N
Gonzales
2. - Runa parlaptillan ima simipis kawsachkan.
- Juk similla kaptin, chay parlayqa wañusqa jinaña.
¿Piwantaq chay juk parlanman? Mana piwanpis.
-
- Runa parlaptillan ima simipis kawsachkan.
- Juk similla kaptin, chay parlayqa wañusqa jinaña.
¿Piwantaq chay juk parlanman? Mana piwanpis.
-
Achkha simikuna utqhay
utqhayllata wañupuchkanku,
wakinkunataq tumpamanta
tumpa.
Achkha simikuna utqhay
utqhayllata wañupuchkanku,
wakinkunataq tumpamanta
tumpa.
3. ¿Imaraykutaq simikuna chinkachkan?
Khuchkan jinamantapuni kasqallanta
riqsichinchik, manataq ima laya simi
kasqanmanta sut’inchakunchu. Mana
qhawarisqapi wakinkuna
wañupuchkanku.
Khuchkan jinamantapuni kasqallanta
riqsichinchik, manataq ima laya simi
kasqanmanta sut’inchakunchu. Mana
qhawarisqapi wakinkuna
wañupuchkanku.
5000manta 7000kama simikuna jina
kanman (David C.)
5000manta 7000kama simikuna jina
kanman (David C.)
Allin: Sapa wata wak rikch’aq
runakuna kasqankumanta yachakun,
wak rikch’aq parlayninkumanta ima.
Allin: Sapa wata wak rikch’aq
runakuna kasqankumanta yachakun,
wak rikch’aq parlayninkumanta ima.
Mana allin: Aswan achkha
parlaykuna utqhay utqhayllata
wañuchkanku: Kasabe, ubije jina.
Mana allin: Aswan achkha
parlaykuna utqhay utqhayllata
wañuchkanku: Kasabe, ubije jina.
Simikunaqa wak rikch’ayman
tukuchkanku. Wakinkunaqa
wawakunayuqña kanku. Wakinkunapta
sutipis mana jukllachu. Kayjina
kayninqa astawan sasayachin
paykunamanta yachanata,
paykunarayku imallatapis ruwayta.
Simikunaqa wak rikch’ayman
tukuchkanku. Wakinkunaqa
wawakunayuqña kanku. Wakinkunapta
sutipis mana jukllachu. Kayjina
kayninqa astawan sasayachin
paykunamanta yachanata,
paykunarayku imallatapis ruwayta.
Aswan sut’ita kay rikhurimuq
simikunamanta yachana kanman,
chaymanjina suyunchikpi ruwanapaq,
kamachiqninchikta mañanapaq, qullqi
churaqtapis mask’anapaq.
4. ¿MAY CHHIKANTAQ CH’AMPAYRI?
La dimensión del problema
Qhichwa Castellano
1. Juk simi wañun mana parlaqkuna kaptinku.
Chantapis, mana sipakuna parlayta munaptinku.
1. Una lengua está muerta cuando no quede
más que un hablante y no haya ningún miembro
de la generación de jóvenes que quiera
aprenderla.
2. Simikunap wañuyninta, chinkayninta,
kawsayninta ima yupayta munaspa, mana
runallatachu yupana; astawanpis runap
kawsaynintawan qhawana tiyan.
2. Las cifras de población sin contextualizar son
inútiles para realizar proyecciones sobre la
muerte, desaparición, peligro o vida de las
lenguas.
3. Pisichasqa pachak runamanta juk simita
parlanku chayqa, chay simiqa wañuna
ñanunaman rin.
3. Una lengua hablada por menos de 100
personas se encuentra en situación de gran
peligro.
4. Junu parlaqkunapis juk simimanta kachun,
mana chay simi jark’asqachu kachkan.
4. Una lengua con millones de hablantes puede
no estar a salvo.
5. 6.784 simimanta, 96% ñisqa runakuna 4%
ñisqa simikunallata parlanku.
5. De 6.784 lenguas el 4% son habladas por el
96% de la población mundial.
5. 6. Canadá suyupi qhawakipakusqanmanjina:
a) Juk simita parlaun chayqa, kawsayninman
yanapan.
ch) Wawakunap masikunanku llamk’ayninku ima
simita ñancharinku.
chh) Sawanchakuypi, warmikuna wawakunaman
simita yachachinku.
6. Estudio en Canadá:
a) la lengua que se habla contribuye a la
vitalidad de la lengua
b) en la adolescencia, los amigos y el trabajo
determinan hacia dónde se desplaza la lengua.
c) en el caso de las mujeres, el matrimonio
también determina la transmisión de las lenguas
a los hijos.
7. 6.000 similla jark’asqa kachkanku. Ichaqa, mana
yupayllapichu tukuychana.
7. Sólo 600 lenguas están a salvo. Sin embargo,
hay que evitar las estadísticas duras.
8. “Fundación para las lenguas en peligro”
ñisqamanjina, yaqha tukuy simikuna chinkayman
mana chay wañuyman riyta atinku.
8. La mayoría de las lenguas son vulnerables no
sólo al declive sino a la extinción. ( Fundación
para las lenguas en peligro)
9. Astawan khuskan simikunamanta wañuq jinaña
kachkanku imaptinchus mana allintachu
yachachikurqa.
9. Más de la mitad de las lenguas están por morir
porque no se han transmitido con efectividad.
10. Yupaykunamanjina, sapa iskay qanchischaw
juk simi wañupun.
10. Según los promedios, cada dos semanas
muere una lengua.
6. Simikunap ch’ikinmanta
qhawarispa
Sumaq kawsayniyuq simikuna (Lenguas viables).- simipi
rimaqkuna achkhapuni taripakunku.
Kawsayniyuq simikuna(Lenguas viables pero pequeñas) .-
simipi rimaqkuna waranqamanta aswan achkha kaptinku.
Wañuyman riq simikuna (Lenguas en peligro).- achkha
taripakunku rimaqkuna, siminkuqa kawsanqa sumaqta paykuna
mat’ikuptinku.
Yaqha chinkasqa simikuna (Lenguas casi extinguidas).-
simita parlaqkuna pisi taripakunku.
Wañusqa simikuna (Lenguas extinguidas).- mana pipis mama
simipi parlaq kankuñachu.