Lexicón o vocabulario de la lengua general del Perú. Domingo de Santo Tomás (año 1560).
Descargar: http://bdh.bne.es/bnesearch/detalle/3122349
Enlace a la Grámatica del Quechua General: http://es.slideshare.net/hcampbellsills/gramatica-quechuageneral1560dst
1. Prologo del Au&or al pío
Le Sor,
felfea L a r ó f i (
v e d
! l
Ter av
'
pfl;
1P§P^ e x
p e r t
° <i * e a e n e
* •> y P O Í I
Igfe^safyj muy acabados inttrümen-
tos quepara exercitarlo téga,muy po
co le aprouechá para el exercicio del,
íino tiene materia en que exercitarlos.
Porque aunque efl'o fe requiera,como
cofa muy neceííaria,y principal, pero
no abafta,ni esmenosneceíTariala ma
teria en que ha de obrar,que los inflru
mentos y arte con que lo ha de obrar,
Como fe podría poner claro exemplo
en todos los officios, y particularmen
te enel aurifice,opl atero: A l qual poco
aprouecharia fer muy fabio en la la-
uor de oro,o plata,y demás metales ,y
tener gran abundancia,de buriles,fin~
zeles, y demás iíiílrumentos del arte,
muy cabales,y perfecTx>s,fino tuuieíTc
metal en que los exercitar, conforme
al arte que dello ti ene, Y de aqui es lo
que dezia elgrá Protagoras,que elarr
2. Prologo
te fin el exercicio, y el exercicio fin el
Arte no fon de prouecho alguno, y jü
tos de muy grande:porque el vno ayu
da al otro,y es ayudado del.La gram-
matica, o arte de qualquier lengua , fi
bien fe entiende, fblamente es infira-
rcento para entenderla, y faberla bien
hablar,efcreuir y pronüciar .ordenado
las partes déla oración, o platica, mas
no es la materia de que fe compone la
tal orado,Y poco aprouecha tenerla
grammatica de alguna lengua, y faber
el Arte della, aunque fea muy acaba-
da y entéramete, fino fe tuuieíTe copia
y abundancia devocablos,qeslama-
teriaque el Arte enfeña ordenar y di-
fponer por concierto,y orden,confor-
me a fus reglas y preceptos,paraque la
platica, o rozonamiento fea congruo,
y perfeélo,y enel no aya barbarigmos
ni folicifmos, ni otra alguna impro-
piedad , fino que todo, imperfection,
y incongruydad fe deílierre,y eche de
lia, y quede reíta y perfectamente or-
denada por el Arte:que es infiruméto
ordenado para efto,Yafsi defpues que
(mediante el fauor diurno) he orden*
3. A l lcéW."
cío y compuefto la grammatica, o arte
déla lengua general de los reynos, y
prouincias del Perú, lo menos mal q
he podido,de la mtfma manera me pa
receferneceíTario poner el vocabula-
rio de los nombres, verbos , y demás
partes de la oració,para que el arte fea
perfecto ,y tenga materia en que fus ca
nones y preceptos fé empleé, paraqüe
afsi el deíTeofo de faber la lengua ,con
facilidad la pueda aprender , D e dos
cofas quiero aduertir principalmente
aquialos facerdotes. q han deferios
miniflxos del euágelio,para quien eíta
obrezilla principal, y particularmen-
te fe haze,enlasquales femé puede
dar credito,como a perfona cj por lar-
ga experiencia las he alcancado.para q
por ellas fe animen a tomar a pechos
el aprender cfta lengua. La primera,q
es fácil afsip?.rael aprenderla, como
para el pronunciarla, porque las cofas
que hazen difficultofas vna legua fon,
La equiuocació de los términos della,
qsie es.vn termino íignificar muchas
cofas1La pronunciación afpera de mu
chas letras confonantes juntas, có que
* « i
4. Prologo
fe cfcriue, o pronunciarfe en la punta
«delalengua,o en la garganta. Todo lo
contrario délo qual tiene efta lengua
general de los indios del Peru,porque
con fer muy abundante y copiofa de
vocablos, tiene muy pocas equiuoca-
ciones de términos,Y en la pronuncia
cion y manera de eferiuir es muy con
forme a la nueftra caftellana, q fe pro-
fiere,pronuncia,y eferiue como ella,y
afsi fe aprenderá muy fácilmente. L o
fegundojCJ fabida fe hará conella entre
los Indios de aquella tierra muygrá
fruc~to,y feruicio,a nueftro feñor. Por
que puerto q ay en ella otras muchas
lenguas particulares,que quaíí encada
prouincia ay la íuya, pero efta es la ge
neral y entendida por toda la tierra, y
mas vfada de los feñores,y gente prin
cipal,yde muy gran parte de los de-
mas Indios.Y nunca efta legua en los
tiempos antiguos fue tan generalmen
te vfada quaíí de todos,como el dia de
oy , Porque co'la communicacion,tra
ño, y grangerias que al prefente tiene
vnos con otros, y concuríb en los pue
blos de los chriftianos, y mercados de
5. Alle&or."
llos,afsipara fus cohtractaciones, co-
mo para el feruicio de los efpañoles,
para entéda'fe entre fi los de diuerfas
prouincias,vfan deftageneral. A cuya
caufa con ella el que la fupiere,por fer
tan general,podra aprouechar mucho.
Principalmente íiendo los naturales
gente tan dúctil,y aparejada,pararef-
cebir nuefira fan&a fecatholica,que
cierto lo es, y ennada repugna, y afsi
fe pueden llamar infieles folo por igno
rácia, Y fino fon chriftianos todos ha
fía agora,no es porque no aya en ellos
difpoficion a ferio, que cierto la ay, y
"grande, fino porque no fe les ha pre-
dicado la fe,haílapocos años ha que fe
ha empegado a hazer algún fru<ík>,Aii
tes,la principal predicación que fe les
hazia era, entender cada vno en fu
proprio intereíTe, con muy gran daño
déla conferuacion, ycomjerlíon de
los Indios, y infamia del nóbre fimo
íifsimode IeíuChrifto nueflxo feñor,
y del nombre chriftiano ,TantO q mu-
cho s de los yndios harta agora tienen
creydo,q chriftiano quiere dezir,Ro-
bador,tnatadorícruel/&c. Porquevic
6. Prologo,
do que los que tienen efre nombre,lbr*
comunmente tan crueles, tan mentiro
íbs,tan carnales,tá cobdiciofos,y bre
uemente tan viciofos en todo genero
de vicios con tan gran libertad, y fol-
tura,y tan defuero;oncada,y ofadamé-
te,tienen concebido en fus entédimié
tos que IefuChriílo, de quien los chri
ílianos toma el nombre, les manda ha
zer aquellas cofas.Porque como ellos
tenían tanta obediencia a fas ydolos
(que tenia por diofes)que nada haziá
contra fus mandamientos .No fe pue-
den perfuadir ni creer q con tanta ofa-
dia,y libertad hagan eíro los chriftia-
nos,finlicencia ymandamiento del fe
ñor cuyos criados dizen fer, De todo
lo qual,quaii grande infamia redunde
en nueílro bué IefuChrifl:o,podra en-
tender el que fuere medianamete chri
ÍHanó,y tuuiere algún zelo a fu horra,
Yaüque eílo parece que va fuera del
Vocabulario déla lengua,y me he Cali
do algo del propofito del, pero no del
de lefu chriíío,cuya horra yzelo dcíii
feraicio'meha hecho hazer lo vno, y
hazedezir lo otro. Yparaéj los rcligio
7. Al.leftor.
fos, y facerdotes, zelofos de la honrra
de la cafa del feñor, entiendan que fu
feñor padefce muy gran detriméto en
fuhorra,entre eftas gentes,y tiene ne-
cefsidad,quelos que fe precian defüs
criados buelüan por ella, dando a en-
tender a aquellas gentes por palabras,
y lengua (pues tan fácilmente de oy
mas eílando en arte, y aui.endo dicio-
mrio dellafepuede aprender)que los
que biuen y hazélas obras dichas,fort
chriílianos con folo nombre , Y enfe-
ñandoles juntamente con obras y bue
exemplo (que es la principal predica-
ción) quales quiere IefuChrifto que
fean íiis criados, y los quehan de me-
recer el nombre de chiftianos ,Y afsi
auiendo quien les de a entender efto,
y miniftros para la predicació del eüá
gelio, fe reftaurara fu honrra, y hará
muy gran fruíto en efta gente, y auer-
los a auiendólengua para ello,La qúal
aurafplaziendo anueftro feñor) fatua-
mente có efte arte y vocabulario,Y pa
ra que los nüeuos,q ninguna noticia ni
conofcimiéto tienen defta lengua, den
de luego porfí fía otro maeftro,fepued3
8. Prologo
aprouechar en algo del,feha denotar,
íf Lo primero, qué efte vocabulario
va por elmifmo orden que eldel A n -
tonio de Nebriíía por el alphabetó,di
uidido en dos partes. En la primera
va el romance primero,y luego lo que
fignifica en la legua de los IndioSjpor
que el que fabela deEfpaña,yno la
dellos,feaproueche del. En lafegúda
al conrrario, primero fe pone la legua
Indiana, y luego la Eípañola, porque
el q la fabe,y no la de efpaña, afsi mif
mo fe pueda aprouechar.
Lo fegundo fe ha de notar, que en
el verbo fe pone entera la primera per
fona del Angular del prefente del indi
catiuo, porque ella no fe forma , y las
demás fe forman della, Y de la fegun
da fe pone la vltima fyllaba,a la mane
ra del del Antonio , Y aunque (como
efta notado en el Arte)los verbos que
íignificanlas obras de naturaleza, Co
mofon,llouer, tronar,ferenar,amanc-
cer. <3cc. Y los que figniíkan las opera
dones de cofas que no hablan, Como
íbn,gemir la tórtola,cantar el paxaro,
florecer el árbol, y los femejantes-en
9. Alle&or.
efta lenguado fe acoftumbrá tener pri
mera ni fegunda perfona, fino fola ter
cera. Pero en el vocabulario a los ta-
les verbos, doyles primera y fegunda
perfóna, por guardar en el vniformi-
dad en todos, Y aun también porque
fabidas eftas períbnas(como delavna
fe forman, las demás) fácilmente fe fa
ben,
i^[Es lo tercero que fe ha de notar,qué
quando alguna aftion tiene muchos
verbos, o alguna cofa muchos nóbres
que la fignifican, fe ponen todos con
efta disjun<?tion,o,Y comunmente fe-
gunla ordé local que los términos tie
nen,la tienen en la mejoria,que ííem-
pre el mejor fe pone primero.
í]"Afsimifmo feha de notar, qué qua-
íí de cada verbo délos primitiuospuc
ílos en el vocabulario fe pueden for-
mar .otros muchos,yafsi mifmo délos
nombres fe facan verbos, y de los ver
bos nombres.cóforme alas reglas puc
fias en el arte, en el capitulo fexto, Y
por eílb no fe ponen aqui, por eftar ya
alli dadas reglas para ello. .
ítem fe ha de notar, que los Indios
10. Prologo
¿Se aquellas prouincias,no todos pro-
nuncian losmifmos términos de vna
manera (como efta notado enel arte)
Y de aqui es que en el pronunciar,mu
chas vezes vnos pronuncian vnas le-
tras en los termlnos,y otros en los mif
mos pronuncian otras, Príncipalmen
te en las que en alguna manera fymbo
lizan, y fon femejátes en lapronücia-
ció,Como ponéjV^orjO^M.por.iijY
p o r j e ^ p o ^ p . S ^ o r , c, y otras vezes
por,x,La,h,vnas vezes la dexá,como
(Yema) por hiema, Orno por, homo,
Oma,por homa,Amaota, por hamao-
ta.&c,y afsi otros femejantes.Efte ad
uertido el lc£tor,q enefte vocabulario
(pues no puedo feguir en el eferiuir to
¿as las diuerfidades dichas) figo-la
mas común.
^fltem ay en efte nueftro Vocabulario
falta de muchos términos, de arboles,
de fcmí!las,de fmétas,de aues, de pe-
xes,de animales,deofíicios,deinftm-
mentos dellos, de géneros de armas,
diues*fidad de veíhdos, de manjares,
de las cofas de nueftra faníb fe, cntho
lica^de ornamentos de yglefus, de ata
11. A l lector,
tríos de cafas,De diuerfidaddcvafijas,
Y breuemente, carecen los Indios de
todos los vocablos délas cofas que no
tenian ni fevfauan en aquellas tierras,
como afsi mifmo nofotros no tene-
mos términos de las que no ay en la
nueílra y ay en otras. Y afsi como en
tile cafo nofotros vfamos délos termi
nos proprios de las otras naciones pa
ra fígnihear aquellas cofas, afsi ellos
vfan de los nueftros , en la manera y
forma que efla notado en el Arte.
t^Iten fe ponen muchas vezes en ver
bos(có la primera perfona) aduerbios
para fignificar algüas ac~tiones,los mif
mos aduerbios fe ha de añadir a las de
mas perfonasen ambos números en
la conjugación.
<ff Tten como efla lengua(aúque es vfa
da y general por toda la tierra)no es
natural en toda,como efla dicho,eílan
mezclados con los términos della . y
recebidos, y vfados ya generalmente
quafi de todos, muchos términos de
prouinciasparticulares, délos quales
tábiépógo yo algunos en el vocabula
rio,porque afsi fe vfan ya comüméte.
12. A l Lector
<5[Entodo lo qual,tégo entédidó aura
muchos defectos, y taitas, Ruego al
chriftiano lector q entiéde las difíScul
tades que el negocio tiene por tantas
vias,yentiede que mi intencionas fer
uir.a Dios nueílro feñor có el pequeño
caudal que tégo, y dar motiuo a otros
mas ricos,le offrezcan mayor don,
reciba eíle pequeño feruicio,
y yo perdón délos yerros
cometidos,y me ayude
con fus oraciones.
Vale.
19. SlcadaeatttOtt cúchucúchupí, O euelmntín.'
21 cada ciudad—T llaíta llaftapi, o Uañamtin.
M cada línage aylfo ayllonpi; o ayllóntim
H.cada varón I cari caripi, ocariiitin.
S cada puerta—pungo pungppi, o púgontin.
S cada pifo mayníayllapí.
Scaeficer . fmacay.
Hcaefctmíeuto^ —.íinacáfca.
Zlcaefcímícnto en mala parte
Ecanaíar agua poz caños - — pinchara .gui.
S c a n a l e s _ _ „ , pincha.
acarralado • — • piachafca.
Scarrear áparini gui. o aparicuni.gui.
Scarrcat* trt£0¿inaY5 ocla 5?aj9— aymarás
(ni.gui.
ZJea bonde yo e l t o y — . — • ..caypí.
ScabarObza púchucani.gui. o vfláni.gui.
Scabar be vínír - guáñunj.gui.
3 caro — ychas
53catar;bonrrar . ^_yupáychani.gui.
ScatamíentoaíTi , yupaychána..
Scatar enredado? . —— cáuay cáchani.gui.
Scatar adelante ñaupa cáuani.gui. O ñaupn
(ricuni.guí.
Scatar atrás quípa cáuani.gui. o ricuni.gui.
2tcatar poi baterías partes . — m o y o l l a
(ricuni. gui. o cauacachani. gui.
Sentar juntamente • pá&alla ricuni.gui.
Scatar bebentro .vainita cáuani.gui.
21 catar connderando , cáuani.gui.
23catar abato vcúncta ricuni.gui.
Sclararío fufío chúyani.gui.
Scíararlofercno ;._úfs¡ani.gui o úxia*
(ni.gui.
8 ítf
20. 3 . ante. <£.
SdaracíonaiTi—-
Sclararfe el agua-
S e o da rfc^eílnuar
Scodado — — —
-7-, vfsíafca*
_ chuyani.gui.
tacquiani.gui.
taquiafca.
a c o g e r en cafa
Srkogerfe
Sícometer pauapuni.gui. o pauani.gui.
Sconieter faiteando — .páuani.gui.
acompañar cá:mi,gui, o caticachan^gui.
acompañado* — cátic catieachacoc.
23confc;ar íimicuriugui. o cónacuni, gui.
Skcmtcccr——, íínacay.
Scocear matcani.gui. o $aroni.gui,
23coceadoi haytacoc, o caroc«
acocear ¿tirar cpjCv —hayi.ani.gui. ohaytay
(cachani.gui.
2fC0?darfe_. yúyacunl.gui. o yuyarinigui.,
ZJcozdar- yúyani.gui.
Scoídar^&efperíar a otro ríceharichia
(ni.gui.ricchachini.giii,
Scoidar con Otro yúyanacuni.gui.
Mcozrer -.- .——yarñpani.gui,
23 cozro .- , , .. yanapafca.
S COÍÍa r - _ _ _ _ . _ , húmbichinigui.
2Ico¡TadOí , , .humbichic.
Sícoílarfccnlacama—,-—.cirini.gui. o ciris
(cuni.gui.
Scoftarfe fin fif muger— guarmenac eiris
(cuiii.gui»
Sícrecentaí' .mirani.gui. o mirachini.gui. o
yapachiiii.gui.
23 crecentado fer -. _mi rach ífca.
Zjcucíai*- vtcachini.gui.
. vtcachic,
21. 21. ante. £ .
%kitefríllari*e— • , • • - — , . _ .
Scúdir chayáñ'í.gui o chayamnrii.gui.
'Maílla pondc ella alguno — . chaypi.
Slcufar en f'uyjío—: cháitanlguí.
SSlcufadOJ — chacac, o chacacoc.
Scuf'arfalfamente — ~ — t ú m b a t i i , g u i ,
ScilfacíOttafft tumbaynirt.
SScufadOl 3lÍ! : túmbac, o tumbacoc.
SIeacan, aguadero yacóp,apac.
Pifada,o agadón cuxpana.
2l?adon t>c pala : -lampa.
acepillar llacilani.gui, o llihxconi, gai. o
ilúncuni.güi*
acepilladuras -ü—_.—11 ad 1 afea.
aceptarlo piomctído-. _huñini.gui.
Sceqtiía . rarca.
Sceqm'a pzíucípal . —haratafca rarca,
Scerca aduerbío xifpalla.o fífpalia, o cays
Scercaen-amoi (llampi.
Scercarfe—anchomuni.gui. o íifpamuni.gui.
SIcej'tar —chécani.gui, o cliayanügui,
23certar en alguna cofa chayani.gui.
acertaren alguna manera—•. chayani.gui.
acetre . . _ _ . machina.
3ce50,0 bo¡le50 — — . haymuy.
SiCi'calsr llónconi.gui, o lli'pichií
(núgui.
Hcícalado ; lloncofca.
23comar perro cauichini.gui,-
SfOí * guarnan.
Zlgoiado L p í ñ a c
XIfO'iarfc . — piñani.gul,
2f£0te . , cháfla, o macana.
SgOíar ,—.—-macanLgui. o guaraní.gui.-
a íííj
22. SJcotadO _ H — i - ^ - r — —-macáfca.
Scotea . púyto.
SfUCCtia 1 hamancáy.
53c»ela , — —Hadlana.
Mcumbiz be medida . topo.
Scbaque , — : áyco. •
SSdbacar— . ráyconi.gui.
3cJ?3COtb . ráycoajapa.
2»d¡):car vchúllachmi. gui. 0 vchullaya*
(chini.gui. 0 vchúllachaui.gut.
achicadura
21. ante. S>.
Ad a r g a becuero,o arma guallcánga,
2Idargado cubierto bella—guallrángas
(coc, Oguallcángacuíca.
Sdargarfe con ella——-——púHcani.gui.
Mdefontc ñaupa.
Zldeíaníarfe— ñaúpanlgui.
2Jdeíátar a otro en bonrra_yupaychan¡. gui.
^detg353r_n'añochini.gui. o llañoyáchini.gui.
2ldei«a.Har,o mo2der cánini.gui.
^dentelladas— — cárnica, o canímin.
j&dmtro .- . . , , úcuman.
Sdrecar allichacuni.gui. o allíchani.gui.
%ldre£dr lo tlKTtO chécachani gui. O checas
(chini.gui»
Sídeudado mano.
Sdeuínar hamúrpanLguí. O muciani. gui.
Sdmmífíraroífícío——• -tócriconi. gui.
Sdmínifíradoj be offícío tocricoc.
Sdobar vellido?. páchanta alli'chani.gui.
Sdobar manjares micuyta rúrani.gui.
Sdobada cofa . allichafca.
Sdobe be barro^ode t i e r r a — acá.
23. adobes baser tycanúgui.
adolefcerjcnferinsr quixiani.gui. o
(huncuni.gui.
adoIefccrfe,So entríftecerfc b e otro—llaqui*
(puni.gui.
3 bOtldc^piegUlUandO máypi? O mayme?
a bO»de qtlíera máypipas, O maymápas, O
(mayninpipas.
adoptar bíjfo churi yachini.gui. o churi
randintiachini.gui.
adoptado churiyachifca, o churi randin cías
(chifca,
adoiar mórhani. gui.
adOzacíOU a í»!08 . mochána.
adornarlo componer allíchani.gui.o allis
(chacuni.gai.
adoilllecerfe IOS píes coconcayani.gui.
a d o i m e c e r f e con fueño puñonayani.gui.
adormecido . __puñonayifct.
adojmecer a otro—puñuchini. gui. o puñu<
(nachini.gui.
adrede , yachaípa.
adufe timya, o guáncor.
adllfcro,0 adttfera . timya camayoc
adtjlcarjbajcr m a s buljc Lmizqueya*
(chini.gúi.
aduencdl'50 mithma. O mínima.
adultero ,0 adultera—- guáchoc.
adulterar cok cafada; o con cafado._ guis
(chucuni.gui.
a . ante.
A^fan ¿trabajo bemafíado ñacarini.gui.
(Onvaricuni.gui.
Sifanado enefta manera ñacanfea.
a v
24. S . a n t e , f . t 6 . í
gtfe^y .' .manaallirícchachini.gui.
23feVte &C Itwger paísicüna,
Bfeftar la mugcr paísicum.gut.
Sfcytada cofa pafsicufca.
Sfertarfe la mugcr con afeyte negro_hauis
(cuni.gui.
SJfcvtarfC COtt COlOíado mandoracuni.gui,
ZJfeytarfe co« arrebol—híxmaguá fuyucus
(ni.gni.
Sfeytarfecó cjualquíer coloi generalméte,
(hauicuni.gui. o fuyucuni<gui,
Sfeytsrfeel varón - llamcacuni.gui, o
(momicuni.gui.
SfeYíarfe IOS OJOS . • hincucunugui.
SfcYtarlabanta.0 cabello ruptuni, gui»
Sfeytadoí enefta manera -ruptuy camayoc
Sillar cofa be Ipierro—%uini.gu¡.túpani.gui,
(o facani.gui»
Sft'lada c o f a — tupafca.o fiquifca»
Sftrmar • areñini.gui.
Sflígír llaquichini,gui,o condiochim.gui.
(o ñacarichini.gui.
Sfío^arla cofaapictada cacharinirgui, o
(picr¡chimgui4
SflOíada cofa picrichifca, o cachanfca.
Sfbxar e m p e g a n d o - quillacuni,gui,
Z3frecbo0/aluado3 , hamchi.
Zlfironíar. — . pincachini.gui.,
Sfrontado . — , ~pincaduíca«
Sfucíar
23. ante 6 .
23gaHaenlagarganta . Z c h a c a .
SJgiiíj'a,piedra collotarumi.
Sguígelo lleno beag*.njas rumic.apa,-'
25. 33, ante. £ . ;
•ÍJSnífsJ*———"-caüpani gui, o vtcani.gui«
ZJgiHfadíoí—; — — vtcahic.
Slguif'arfe a fí mííino vtcacunúgui,
3-ÍQUiíar 3 Otro • vtcachini,gui«
2ígm';oiit>e fierro
Sguífonear concl
íSguüa,aucconofcída— '•—ancca, oanga,
SlgUÍEOcbO^pOÍlO be agilíla-quillagúara pilco
2¡g0í3 conan. o conalla, o cañan.
2!g02a poco ba conallarac.ni ña'calla,
S g o j a be aquí a poco afliaguanracmi,
23go:sr , , . hcmo:uni.gui«
Sfgozarpojlasaues tapyani.gui,
21gozar a alguno homocuni, gui.,
3go:ar,mírádo los lituanos t>c anímales >_o
(aues (.allpaiicum'.gui,
S g o i e r o . . , homa
Sgoíarfe/ecsrre chaquini.gui.
Zigoiar^no oepargota—_tucuthini,gm. o
(vísiatii,gui,
S g r a cofa . : puxco.
ZIgro tomarte . puxcoyanú gui,
3gro;poj madurar _ mana poquita,
23gr3«dar 3 Otros—fógomá chayachini.gui. o
(cufíchinugui.
2/gradcccr ppi palabta yupaychani,gui»
Sgradecido . , yupaychac.
S g r a u í a r — , ^ , quic^chini.gui,
Sigua y3co. o huno.
Siguas vinas ente mar cochap pochequcnc.
Sigua congelada —yaco cac,afca, o chullúeuy.
Siguas muertas¡J la mar cocha cutipnne
SHguadero ~ . yaco appac.
p i t a d o — - _ — , —,—yacoysfca.
26. Saltar vino taconi. gui.
Sg.'jada cofa yaquoguan chacrofca,
SguaducbO venir . Lilocllayani.gui.
aguaducho — - lloclla.
5Hgtl3pic^VÍrtO cequeaca.O cequeicua.
a g u a maní, be c a ñ o _ . video.
aguaitar ,accc!?ar . cauírn'guani.gui. o
(guaticani. gui.
a g u d o Se ingenio . amaota.
Sígudi^abevrta rícucapa.
a f u e r o t>e sites homocu.
S^íjero c>S palabra . homocu.
Sijufapsracofcr vtcufcaquifca, O vteufa
(ca quíxca.
SiJt>»cro . huchu, O hurco.
ajuicia . guatana..
agujetero - • guatanap camayocv
agti5&r
agujarp'.Ülia fiquini.gi.ii. O facani.gui.
ageno^cofa no naeííra—'fuepa, o mana nos
(canchiepa.
agenar el bife»—• — churinta carcun ¡.gui.
ágenarotra cofa fucmamtiachini.gui.
a . ante. II?.
Afl?ao;aduerbío para'Iainar—x'c, o sáy.
abecbar • ,—-Jufuni.gui.
abijar ageno bt'fo—churi yacuni.gui.
abffado I?ífO — —churi yupay,
ahelear ,faber a b í e l — - . hayanc."
abijar el ganado—• ñoñochini.gui,
abitado a madre a!íí — _ ñoñochifea guagua,
Sbífado eiiel facramento churi yupay
S!?ítado ene'.e!to?n..go cacea poconi.guí,
SI?íto beeftoatago caojapocofea,.
27. 33bjtarfeele!lo¡uago—hapani.guí, o c^cca*
(poní.gui.
S b t conde tu eft33 • chaypi.
53bodnarfcelrío Uocihni.gui.
Ébocinado el río . liodlafca.
Zítyosar poifuerca a otro cipini.gui. o
(matini.gui.
Sbesarfea íimífmo— cipicuni.gui.
SSljoyar ,I?a5er b o y o — . — : h u t c u n i , g ü i , o
hucchuni, O azpím.gui*
Srjofadura ñaui millpoc
5Hbo;'ar conojosotro cngani.gui.
ÉljO.car— guarcimi.guú
BI?Oicarfe a íí miíilJO guarcucuni<gu¡.
S $0jcadura guarcona.
53 bobeado guarcuíca.
Z) bobeado ellar guarcurayani.gui.
2!J?uyefi£9r;ba5crl?uyí—miticachini gui. o
(ayquichini.gui.o chequerichini.gui.
S3buyctada cofa—miticachifea, o ayquechifca.
S$unjar,becI?3rófíl?uino_quozñiyanj,gui.
(o quondani.gui.
B?a3CrI?umear queznichini.gui. o quon=
(dachini.gui.
Z.b,umeado quoznichifea, o quódachüca.
Si. ante. 5 .
Afa}0 ama q cría mama,Oyuaquec,0,
(ñoño chic,
21 yo que enfeñaniño yachachic,
33yO,0asno que Cf'ía yuaquec.,0 viñachic.
53yna , vecaila, o cuvlla.
Ziyiecnla cara ocl l?oml«c. riccha,
2lyiado con y i a — — — piñac.
2!yi4tt0 con ra¿Oll diecamanta piñac.
28. 2Eyi3dó á fe ayia muchas véjese pina caps,
Sv.ado Hincho ancha' piñac
SVíCjCÍeiüClTtO - — guayra.
3yiofa;COfat)C ayie .—guayracapa,
S y « d 3 . -yapana,
Slyudar yanapani.gui,
SyuílO .-mincninCi
¡H^ana cofa—•- . r minen ifea,
2 Í Y l i r í 9 i
' ; n o
comer • •. mincnini.gui.
21pinar po: bct;ocío« —_—c_ac.ni.gui.
S^YÚtar tamtani.gui, o funtimi.gui. o tancas
(ni, gui, o cotoni.guí,
Sólito ai lugar— —1—vcupi. o mripi.
21. ante.
Slpoiotracofa-^ — - f u c m í . o cuemí,
2Ila con que bueíael aue, ü carne vicia,
Silabas plumas grucíisis paihpa,
2.1a todo fUIltO — « — riera.
2tlado, cofa con alas « — riera $apa.
2JIa be gente tendida—— pamp3Íca aína,
Silabar yupaychaní.«ui.,
Sladar be cabellos enlas iíeñes -pñllu,
Slambíe; cobze •• anta,
Slamo blanco3arbol ——rambra.
2llano ,efpceíe&e canes— amm aleo,
Slarde be gente —: fuyochacoc.
ZUarde fá5er fuyonacuni.gui,ofuyocha:f
(coni,gui.
SUargar tiempo _• —onachini.gui.
Slarídos bar , : -caparim.gui.
Slarído , capariíca.
Slarído beíos q pelea _ aucaconap caparifea.
Slbscea be teftamento _guañucpacenacue.
ÍJIbañar &e cafa — : :—pincha.
ájlbañar Ijajér pinchaui.gui.
29. s
Wbaftírbe cafas.
Jibarea
_guacíp camayoe
vxota, o llanqui.
21ibarran3bonibtc no cafado guáyna,
33íberca;o eltanque cocha.
2jhí0. pos el alna pacán, o yurayac.
2Ht;oiear,o amanecer pachacacñi, o país
(carini.gui. o yurayacnügui
Zllboioíada cofa—muzpac, o tocoricchiíca,
SIbOíOtadOía cofa muzpaycachac, o tocos
(richic,
!9lb0í0íar_mu2pacachani,gui,otocorichini.ui
Sübur jpecc cátma.
Mlc&duce 6c aguadncb.o — pincha,
23lcarde &ef02tsle53 pucará camayoe,
Slcáfsrloq I71ife_hapini.gui.ohapimuni.gui
Slcancar los enemigos.— attini,gui,
Gitanear lo befTeado chayapuni.gui.
Slcácar al q va beíante—taripani.gui. o tañe
ZÜca!;mete,o alcahueteado:— cachaporic
(guarmellulhc,
aicatiala ,0 tributo . ca'cay.
Slcaualel'O befía renta cácay camayoe,
Slc8tiaIa; o tributof'íítsr cácam'.gui. »
(cacacuni.gui.
2Hcfbf?0lar_-llimpicuni,gui. o mfsicógani.gui.
SkTíuíte^O piedra cufre iailina, o xaiiina.
alcanzarlo alto : _ — „„.chayani.gui,
2Ucanfar; rogando_mocharpahuñichinúgui,
Slcaiijarenlaquenta. taripayani.gui,
Slcá tara guamampa churacona,
.!Slcab.lietear~—guarmelTullani,gui,o cachapos
(pamuni.gui.
Sllcar&eobía-
glcar lo cavdo.
puchucani.gui,
-fuccarini.gui.
30. 21. ante.
Hldam be puerta ,~7"~, yíxcatia.
Sldea vchullallada,
Sldeano
Züegre en fi ntefíno ,—cufsicuc, a eochococ,
2Ilcgremcnte aíTí cufsicufpa,
a l e g r í a aífi . — cufsicu.
Stegrarfe . , —cufsicuni.gui,
23 legrar a otro - — cufsichini.gui.
Zlíegrarfe con otro cufsicunacuni.gui,
Síentar, tomar aliento samani.gui,
ZHeíha para coferespatos _ huchuna,
Silera^ala pequeña—• vchulla riera
Síeuofo — — — quiuicoc»
2 ífercj- onancha appac.
S i g o ymapas, o ymalla,
Slgodon hutquo, o hutheo,,
2ílgua3Íl guathay camayoc.
Sílguírlanda para varón chantafca tyea.
Slguírlanda para mugej^- chantafca vincha,
Zilguno — pipas» O mayeac,
2üg£inave5 maynimpi.o^ucmitta,
53lgnn tanto yacafina, o yacachica.
S'gunos en numero — guaquin,
3Jlgíbe,o dilema be a g u a — - pueyu,
Siübombia pallu,
Síiar en amíítad publica-— guaquinacuni.
gui. o napaycuni.gui.
2-ílíado enelía masera guaquinacoc o
(napaycoc,
ZUmpínr—: pidbani.gui.
'V»l;mp;adura_ _pichafca.
•iísij dar heredades fayuani, gui.
^ linar,o alamar allichani.gui.
ifar,b33cr UfO—rapará gui, • lluxcani.gui.
aiu.o
31. a . ante.
aiíúío
ZUúlíarfe hancafyani.guí. o hancafyacüs
(ni.gui.
SHa bonde tu ellas ^chaypi, o tiafcayquipi.
allanar pampani.gui. o cuzcachani.gui.
allanadura _pampa,o cuzcacháíca.
allegar ,aY»ntando— tamtani.gui, ocotos
(ni.gui. o funtonuguí.
allegar- taucani.gui.ocotorani.guj.
allegadiza cofa taucafca. o íutufea. o co=
(tarayafca, o cotofea.
allegar ,o arribar •—, , chayani.gui.
ailegarfc lifpamuni.gui. o ancliumuni.gui,
allende guacpi,
allende el río _.chimba, 'jo guacchimba.
a i l í Sonde ella alguno chaypi. o chacaypi.
aiina; porlaqualvíttímos,— camaquenc, o
(fongo, o camaynin.
almadraque, oeolebon ; . appa.
aimagre; barro para teñir pucaalpa.
.almagrado con almagre pucacapa.
almagrar con ella. . pucayachinügui.
aimajciijpara cebar grano —.cólica.
almario churana.
a Imera peleado . — choro.
aíinírej . , mutea.
aimírc5,la mano ael—yana—la, y, vocal,
aiiniron hapí.
,aímoI?ad3__. . -cahona.
almohazar — . pichanlgui.
almoneda • . catocona,
almonedear —catocuni.gui»
.almorrana
almotacén ; - ••— Uafla camayoc,
b
32. Slmotjar be mañana mizquülícüní.guí;
2llmucr50 bemañana mizquillicuna
aiobíegucccr • pachaeipiani.gui.
aimud,medída . — topo.
alongar otra c o f a _ _ — r — a n c h o e * ini.gui,
alongarte anchoni.gui.o anchocuni,gui.
aio;ca;beü¡da bulce—: ~ — ñ o r í í o .
aipargate,genero ti caleado_oxota,o lláqui.
Sllquerqtie_. comina. o taptana
aiquerquear^ugar efte fuego— taptani.guj.
(o comini.gui.
Sitar bonde fycrífícan—oíilo; o cocóga pac.
alterar a otro,perturbarle—tacorichini.guí.
(o muzpachini.gui,
aiterarfe a fí mífirio-.— taconcuni.gui. o ta.
(corini.gui, o muzpani.guis
S l t e j a — — — . appotucuc.
Sito •• , hana.
altura be monte vichaynin.
aiumbiar con candela cancharini.gui.
aiumbíar con claridad — - _ _ illarini.gui..
aifíbaado có lúbíc cancharifea^ o yllarifca,
alunado gomado bela luna____ vtíc
ailiataldC— . canalla.
aiuergaraotro ___guaciman puxani.gui.
aiuedríar hamótacunñgui.
aiuo; cofa blanca, • yurác.
a.antc.:£D.
SmaqcrtatlíflO_oyuaquenc.,o viñachequenc
S m a oe níno,o nina q le oan lecbe ñoños
(quenepo ñoñochic,
amadOJ De mugeres guarmeconap moa
(napayac,
SmadOía be Varones -.caricona'pmonapayac.
33. %mtt.W* té
Hmadoboneíiamente—_- «__!lcoyáfca;
33magar macha chini. gui, o camaycuni. guú
Smaedrar^o enfeñar yachachinigui,
Zlmamantarjbaramamar—uoñochinúgui,
53inaiicebado—• fipafyoc,o fípaíhioc,
Símancebarfc el varón fipafyacuiii.gui.
Smacebarfe la m u g e r — guaynayaeuni.gui.
amancebada muger • — , " , guaynayoc.
Zfmánecer be mañana pacha paquitmarca.
¡Smanfar óyuani. gui. o oyíiachiui, gui, o
(yachachini.gui.
53mañar,0 aliñar _ — — yachacun ugui.
Simar con rajón — .—coyanñgui.
SSmargar^ajer amargo-—-hayáchini.gui,
ZJmargar ¿ér amargo . — . hayanc.
23inargO;oamargoró —hayáfca.o hayácc^apa.
S m a r g u r a — — — — - : — hayáe*
Zlmafílto—•• > • guillólo quello*
23maríUo vnpbco —•• —afílaquillo.
Smaftlle^coloz amarillo quilJo, o cárua,
ZJllíafíceUeríe—_cáruayani.gui.o quilloyas
(ni.gui.
SStmafíar — — - . — — . . . _.ca'pini,gu¡,
ZímaíTadoz .o amaltadoza be pan_-—capic*
"SHmbC'SaOOSjUOlbtros yfcayninchic, o
(yfcaynijeo.
Smbós a bospvofotros——y'fcayníqui, o yCa
(cayuiquichic.
BmbOS a btí5,aqucll0S—yícaynínco páyeos
(na yfcayninc.
ZJmelejdiar — _ j - . h a m b i n i . g u i .
Slmetltíjar—— manchachini.gui. o cairiaycus
(ni.gui.
?f|rrft
Ti7?nttff<T riíanchachifpa»
M .
34. SKante.XD.
amenguar pincachini.gui. o eamíhi.guí*
ZlmcmidO — — achica cutí.
Amigo — - < cochucmaci.
a m i g o oemuger- guáyna.
S m í g a dc varón fypas.
a m i g a oeotra mUgcr = yafiaca.
a m i g a r ^ajerie amigos napaycuni.gui.
(o gaúquinacuni.gui,
AmígaWCjComo amoiofo -coyapayac
Smírtad coyay.
Amo que cría niño — . vyuacoc.
a m o qseleenfeña—.' —yachachic.
Amo í>e fiemo ,o efclauo yayanc
Smo/Onar tierras —fayuani.gui .o fayuas
cuni.guí.
Amolentar . — . : —ypoconi.gui„
. amolar bíerro .—Equini.gui, topanúgui.
Amonedar .conani.gui. o conacuni.gui,
amoncftadoj •• ; coñac, o conacoc.
Amontonar tantani.gui. o taucaní.güi.
(O fumtunúgui. o cotoni,gui«
amOUtOne3 . -_cotontin,o coto coto.
Amo? a todas las COlas moñapayaynínc
amozofo cpyapayac; o monapayac,
Amozdajar , piñachini.gui.
amotdajadoj ^ . —piñachíc.
Amoztecerfe guañunayani.gui, o guañuc tus
(cuni.gui.
amortiguar , guañunayachini.gui,
Amparo
ampolla para bencr porongo,
Ainpoüa pincharon,/! es t>e fuego- chulpifca
Smpollarfejbjncfyandofc afíi chulpicus
(ni.gui.
35. % 3nte,,2D. ílH,, ti
ampollar a otro ,bajer ic ampo lías _ _ l u p i w
llucchini-gui,
AmpoUarfe 6c trabajo las manos>op;es,
(íupulluni.gui,
Zlmpoiía afli — fupulluíca,
23. ante. TA.
AWade,aue conofcída ñuáuma.
Anadíiio-poílo 6 auade_guaguañúfkima
¿Inadear—: guaytani.g-ui.
ZSnca sonde juegan tos buenos chaca.
3Hnca la nalga : ciquinc,
53ncla &e ñaue- guambop charina.
SnciaiiOjCnedad viejo -macho.
Ancbo , quinray^apa.
Sncbura
Zlncboua pejecíco
Andada cofa > porifca,
23ndar . porini.gui.
AndadOi . anchaporic.
Zíndar Delante be otro—ñaupani.gui. o ñaua
pamuni.gui.
Andar en rededoi moyoni.gui. o moyos
("rini.gui,
5Hndar al perícor-,quellaman_hinquini,gui.
(ohancallini.gui.
Andar poi bíiierfas tierras: maymam pe*
(rini.gui,
SHndar perdido be camino pantayeachas
ni.gui.
Andar vagando muzpaycacharii.gui.
2ündar be OOS en t>OS yfcaynincporLnj gui.
Andar trotando : chauchani.gui.
Zíndamío poz oonde andan ponna."
Andas be muerto — , .pícea.
• - - ' b íg
36. 3 . ante.
Sudas paravíuo : — t r a m p a ,
andar en andas rampayani.gui.
andas llenar— •—-rampani.gui,
Snden; para andar porina
anden oe heredad ^. palta.
anegarfeía ñaue ; — • cincant.gui,
anegado eneíla manera • ciacafca
anegar otra cofa—. — : rincachini.gui,
angarillas . —paca,
anguillas ¿peleado quincdichalliia.
angoilo ¿cofa eflrecba — quiíquinc.
angoílura¿oeftrcci?ura quifqu/nc.
angoilar^oeftrecbar quiíquichini.gui.
angultía; encogímíéto be animo—llaquinin
auguííiarféeneita manera llaquicunügui,
ánguílíado enelta manera llaquicufca,
angull'iaraotro -llaquichini.guí.
ángel bueno aNicupay.
ángel malo - . . manaállicúpay,
antd3r,ba3¡er nido ——quifsiachacuni gui. o
(ocllachini,gui,
anillo— . . — xiui, o íiui,
a n i m a l — ~ — . — caucac,
anima camaquenc. o fongo, o camaynin.
animar ¿bar animo _ cincfiechini,gui« o
(cawjachini.gui,
anímofo¿í>c grande animo cinchi.
a n o c h e — : cayna tota,o cayna chifsinc.
anochecer totayani.gui. o ripias
anocbccí'eiJdO , _ — t o t a y a f p a ,
antano; el ano beantes guaymaguata, a
(cayn aguata,
antepjcpoííííoii : _ _ ñ a u p a .
37. B . ante, "IR. i¿
a n t e v e í a n t e .ñauquimpí, o xutillapí.
antes que^conjunción imanaraemi.
23ntes no— — — manarac.
antccefiOJ ñaupaquenc.
anteceder - yallani.gui. o ñaupam.gui.
anteuado,a antenada. churi, o guagua.
anteponer yallichini.gui.
antepuerta— — pungopharcana.
anticipar — yallini, gui, o ñaparini,guí.
anticiparle,y* pJtmero ñaupacuni,gui.
antier . cánimba.
antiguo en edad ^ _ _ m a c h o ,
ántOf'arfe algo . monapayani.gui.
ánto/o befta manera monapayay.
antojadizo—. monapáyac»
antozcba,o bactya . guaricoila.
antuuíarfe . ¡ yallini,gui.
antuuío . yallij,
Snfta; 0 congoja Uaquiriinc.
abuelo; coino para tomar pe5es— pinta, o
(coicana.
añüdíl' -"." •; _ „ yapani.gui.
añadidura . yapafca.
añadírfobte lo añadido • yapamunügui.
añadidura al juño pefo yapafca.
añafil} o trompeta quippa.
añagaza para tomar aues pifcolluilac.
añal;CÓfa be ano *> guatarac.
áñe;'o; be muchos años_mauca ,o onayeac,
ane/arfe algO—onayani.gui.o maucayani.gui.
anejar Otra cofa ¡.onayachinLgui.
a n o f>e bojemefes guata, o mará.
añublar el CÍelO pucutani. gui. o lla'ntoctiá
— (ni.gui.o llantoni.gui.
b íííl
39. Epcitas '• •—•—¿«lapac*
Apercebír,ó amotxcíiar _ — : — conani.gui^
apercebír para guerra iiiyaycl.ani.guL'
Apefgar . llaíani .gui.
Spefgainíeuío ilafafca.
Apetecer conío quiera monapayani.gui.
apetito tener . _monapayayninc.
apio¿yerna conofcída
Apitonado : >—piñac,
aplajer ¿agradar — — c u f í c h i n i . g u i .
apacible — ; . cufícuypac,
apodar¿tanar
apoyar ta teta el niño , ñoñocuni.gui.
Apolláronles que fe empollen—ocllani.gui.
(Oocllachini.gui.
a pollar.faca r pollos . tocyani. gui.
Aporcar¿arrimar tierra harani.gui. o h3lU
(mani.gui,
aporcadura •.. harafca, o hallmaica,
a porfía vno be otro tuquini.gui. o yallía
(naculpa*
a porrear,l?erír con palo macani.gui,
apofentarfegente¿oreal í?ricahi.gui. o
(tynquircayani.gui.
apofentadO ÍTricafcaj o tinquircayafca.
ApofentadOr liricac, o tinquircayac
apollemarfe quereyani gui. o chopoyani
. rt Csu í
»
Apoltema quere¿o chopo»
apOlloí¿0 embíado - _ cachafca.
Aportar miflanatuni.gui.
apreciar . chanicccham.gui*
Apreciador •. — chaniocchac.
apremiar Jmñichini.gui*
b v
40. Spzetníadura
ap*efttrarfea.I_
apzefurar a otro
apzefurado
*, vtcacuni, guj,
» vrcachini.guí,
. vtcafca.
M F ^ ^ B L T L I •III» ••! • • • • • • " • • •
2)p:etar matini.gui. o quifquichini.guí,
ÉptCtarvilO COIÍ Otro tinquini.gui. o quifs
(quichinacuni.gui,
Spiícfla - vtca. 0 vtcalla, o tuilla.
Spjopvt'arjljajcr piOp.íO—quiquimpac chaz.
(quiniJ gui«
apzopzíar, a femefar— rkchani.gui,
2jpiouar— • huñini.gui.apíouecer
apzouacíon-
aptoneci?ar_
apuefla-
apueílacofa-
apuñear
glpuncarfe-
'.. huñichifca.
_allicachini.gui.
_miflaynimpac.
-quina.
qacmani.gui.
-c.acmanacuni.gui.,
23, ante, f^,
Aiüiuedar lo que anda- harcani4gui.
^[quedar,|t>etcníendo lo que fe falelí*
quído — - • llutani.gui,
2lquedadoz harcac.
_chay,o chacay.
— cay.
chayguacpi,
guacchimba,
caychimba,
.manoyoc.
SqucljO aquella-
2Jquefta,aqueftO-
Squeude; í>e otra partc-
aqucndeel,río.
aquí í>efta parte&el río.
Squíen &eueuotroe—
Zlquer.arfe—
Bque^ar a otro-
nacaricum.gui*
„ñacaiichini,gu¡.
S q » í tfOtide yo elíoy caypi, o tiafcaypi.
a . a n t e . ^ t
41. B.attte.2S« 14
i A 3EU para ficríñcar—-_.ozño,o oílíov
j[ árado,Iugar Sonde aran—, —chácara,
iSradoi^eí gañan qara_yapac, o yapoc
arado 'J
1—yapana.o tadll
áradozjdbclamano
a r a r como qníera—yapuni.gui.o yajpucu»
(ni,gui,
aramb:e; ocob:e '.:—-_—; anta,
araña muy poncoñofa grande—~vilca vro.
Sraña como quier.a vro, o paccha,
araña pequeña cufsicufsi,
arbítro^'ue5 arbitrario — taripayp camayoe.
arbítrío,o aluedrío belle tarlpaynin.
arbítrar.el fujgar befle taripayanúgüi,
arbitraría cofa taripayafca.
a r b o ' p o z la planta—, cacha.
arboI,ecbar J?ofa chicchini.gui,
arboleda -• jacha ^acha,
arbolecer; crecerel3rboI viñani.gui.o
(yuracni.gui,
a r c a tomo quiera : _ puti,
a r c a b U 5 _ _ ——. yllappa,
arcaduj con quefacan agua . vicchi.
a r c o í>e edificio—. .—choco pungo.
arco OecíeíO cuychi,o turomaya,
a r c o para tirar 1 — pitia.
arcberO;>ofrecbero guacchi camayoe,
arder , '. raurani.gui,
a r d i d be guerra _
ardo*;CaIOíeítraño_: nipaynin, o raura.
arena,o arenal — - tyo.
arenoft cofa „ t y o ^ a p a .
arregacar coIlonni,gui,
argamaira _ — „ — yzcon*
43. a r r e m e t e r — - — — _ ~ — _ paúaní gu,.
Arremangar collorini.gui. o chimhallis
(ní.gui.
arrendar
Srrendar,o remedar—- _yachapavan¡.gui.
Arrepelltírfe _ fongo cururini.gui.
arrepentimiento— . fongocutii ífca.
Arreciar be bolencia _taquiani.gui. o al I i
(yani.gui.
arríbaiptcpoiícíon, ,," hanácpi.
arribar como ñaue —chayani.gui.
arribar poi allegar -—..chaymi gui.
Arrimar algo quira'ycuchini.gui.
arrimar vua cofa a otra parafoitafe^aJtacs
(yachini.gui.
Arrímarfe _i_quira'ycuin,gui.
arrodillar—cormaní.gui.o congoriyani.gui.
(o congorpifayani.gui.
Arrojar :_chocani.gui,o vichuni.gui.
a r r o j a r f e — _ : chocacuni.gui.
Arropar- pachallicuni. gui,
arroua&e medida-—. : — _ — t o p o s
Arrouado:que mide topo camayoc.
arrouadacofa • -topocofea.
A rruga.o plegadura ——cypúfca,
• arrugar _ cypuni.gui.
Arrugada cofa • — — cypufor.
arrugar cofa.,0 quemar al foí qumedi.
(ni.gui.
Arrullar al niño—, guaguayachani gui. o
(puñuchini.gui.
arrullarfela paíoma;o tOítola_guacani.guí.
Arrugas quitar. — chotarmi.gui,
arte/ciencia
44. 3 . ante, í S .
a r t e s a n o -.—_;__llu!í*-
artero engaftoío • . llullac, o pallco.
artc/o.o !?uelTo t»e &cdO — . — moco,
a rton í(Ta vertía marco,
artcfa-para amafíar. .—sngara.
arrugar ¡a cara— — cypucum.gm.
artíft'cíofo hamaota.
artillería yllapa.
artillero jiiiaeftro t>ella——yllapa camayoe,
arneja legumbíe • .—pallar,
a . a n t e . S ,
AS>3 para ptenderpoiella—charina, o
(ricri,
afeo auer be algo miilani.gui,
Tüfcoiofo ,que ba afeo .—. ,—míllae,
afcita.O biafft • rupafca, o raurafca,
afir poi píender; o tomar hapini,gui.
aíírfc a otra cofa » — charini, gui,
aft'do ene/ta manera--— _ charifea,
afma,bolencia— carca,
afmatíco^boííente bella . carca capa,
afma,tencr efta bolencia carcani.gui. o
(carcayam.guí.
afcédíétés euÜItage-cacacónaj o machoconav
afmar,cafí eilímar o penfar——yuyani.guí,
afno í¡l«eííre,I?ombíe bwtal-Jlama, o caeca,
Sfpera cofa al tocar cathco_,o fatco, o
(cátheo,
afperar; b!5Íeildo efpera~amarac, o ámaraca,'
afperar generalmente fuyani.gui.
afpereja _ca;hco,
a i pero al guftar catheo
afpcra cofa; poj p i e d r a s — caca capa.
pipero cnefta manera ..cae» caca.
46. 2E. ante. 55.
Afoluer be p e c c a d O — — hochanta pampachae
•Sfolncíon £>e peccado
-Afolear •, fecar ai f o I _ — ma$ani.gui,
23¡oteado al foí macafca.
Siíolar ÍO poblado coUoch'mi.gui. o purüí
(yachiní.gui,
33floladitra enefla manera collochifca, o
(purumllaíta.
AÍTomar— ,.—, • ricurini.gui,
ZiílbmMar : —manchachini.gui.
Afi'ombíado r -—manchachtfca.
•SíTiilcarlo arado—. _.rarcachani.gui.
23Ha como oe langa.—: -—chuqui,
Aíííl&e Yerua^o tallo
Sílílla í>e madera — cullu,
•Siftrologo be!osmonímícntoff_.pachap onan
(chac.
23ltuto juntamente— — —amaota.
Aftucía
ZJtabaljO pandero —_rimya^ o guanear.
Sanie. iC.
Atabalero; o atabalera—timya camayoc, o
(guanear camayoc.
Star generalmente—guatani.gui, o chacnas
(ni.gui,
At3do; empacbado ———pincacoc,
2Jtajar,Ytpoz camino maebíene fífpas
(ni.gui.
Atajado* oelía fo.ma
23 tajo enefla manera
53 tajar gana do bel bato.
23tajado* be ganado.
Ata/andoadnerbío_
.harcani,gui.
_-—harcac.
_íífpantim.
Atalaya
47. atalaya ,lugara!to . —
atalaya,varon que atalaya-
Atalaya jinírar&c allí — ~ -
atapar con tapadera
atareo reatar
atarmudfoo-
Atarazana—•
atatn'ar
Atauíado > -
Ateinortjar—•
Stcncíoh
Atcneríecn voto
23tender,efpcrar
atento efía.r_ ,—
Atentar tocando.;—..
Stentar a fí míftno—,.
AtcrecerfetKfrío.
a.aute.C. if
cauangapac,
cauac; o chas
(patiac,
-—— cauani.gui,
— quirpani.gui,
.guanconi.gui. o guatani.gui.
_chacnani.gui,
. carpaguacin.
-guallparicuni.gui.
guallparicufpa.
rnahchachini.gui.
-huñinacuni.gm.
luyan i,gui.
-oyani.gui.
iiamcani.¡nti
aterido t>e frío
Atinar ycafí yi atino
atíjar loe tifones»
Atizador í>e tíjones—
atochado ,o atronado-
atoliarenel lodo
a toiladal,alam c d a l —
Atormecerfe
atozmecído—. . —
atormentar . .
Atormentado:.
llamcacuni.gui.
mocoyani.gui.o ompos
(ni.gui. o quinftini.gui.
.ompofea, o mocoyafpa.o
(quinctifca.
haDraycachani.gui.
_ laurani.gui.o rauraa
(ni.gui.
— — raurac.
vtic.
atordido,cafí atronado
Atraber po? fijerca
. cati yani.gui.
toro gapa,o toro toro.
^ucimcayani.gui.
<;uc_un cayafca,
-. Ilaquichini.gui.
liaquichic.
_ , muzpayeachac.
—~„puxamuni.gui«
c
48. &£raÍ?er poiraíJOUSS álíiximiguan piícas
(muni.gui,
Straf?íUar . — aylloni.gui.
atrancar la puerta vixcani-gui. o vixcas
(muni.gui,
atrás aduerbío »——quipa; o guafiá,
atratteflár po: elatraues—quimrani<gui. o
(chacatani^ui.
atrauefada cofa quimrafca; o ehacatalca,
atraueffar con otror¿nendo_.piíianacuni,gui
atreguado loco vtic,
atreuerfe
atronado con trueno
attdítOiíOjlOS inífm06audít0:es____oyaric
Sudíencfa
aullar anímales————T-—guac.ni.gui.
aullido be aquellos , guacafca.
Sun 110 ,aduerb ío manarac.
amtque.confuncííott pana.
a vna,oaotra parte —• ^uccncnincman.
jftilfrntarfe- , _ rhnfani.gui. o míticuni.gui. o
(ayquíni.gui,
atlfente COfa —— ayquefca.o chuíTac.
auto: ,ruraquec, o yachachic.
atltOlijar • curacachani gui,
auaríento; efcafo micha.
S a e que pone buenos — pifca
auellacar__--~ ___manaallituami,gui.
Eueiuura
Stronar enefta manera—
a. ante. ^ .
a«díto:ío,lugar para o r?.
.yllapani.guí.
carpa.
(cona,
49. S u e n a d o — — • • vtic;
Suer.cdi'jC» - . mitimae, o mithroa,
Zlaentzímz . yaliini.gtu,
TÜuentaísído . yallk,
2?uem'r;0 aiteníríé—• —huáinacuni.gni,
Sacnír c i r i o — _ . —Hocliani.guí,
áttcuída bel r í o — . .—liodlay.
SÍitentarpa^CY viento— guayrani,gu i,
Sueníaácro paradlo — guayrachína,
¡Éuentarpan , guayrachiní,gui«
Sttcrtsuar taripanúgui
5H vejes « — mitancin.
33uer gana fe comer- micunayaní.guí
Suer gana í>e m e a r — —hifpanayani.gui»
Sucr gana tsc parir .guachanayani.gui.
á u e r gana i>e cagar ___yxmauayani,gi!¡, o
(acanayani.oui,
3ucr gana i>£ mercáP — —n'ndinayani.gui,
SShiergana-J cenar .chiísínmiconayani.gui
23uerverguCl!C3—. —pincacuni.gui,
S » e r m i e d o - — .—manchani.gui.
Mucepopagaros cantar—guárpicuni.gui, o
(guararacwíi,gu¡«
21. ante. X,
A3Eí¿elbedas be 5»díos_úchu, o rocoto
SiXedrej . ——taprána, o comina.
2l¡ccdrc5fugar__taptani.giii.ocomini,ui.
Syoica^o manilla . chipana,
¡Situar, lo que tengo ymay.,
2 U n t e „ Z . _
Azagaya 1, 7J,.., .guachi
Hjauacbc, piedra negra ,•
SHycdía &ecfloinago púxco longo,-
SjedO; cofa a j e d a — , — - púxco?
<• it
63. £ .ante. 33.
Cada necio mayeancaeca,
Cadaafno
Cadena be OIO—«orí guallca.o molió guallca.
Cadena para encadenar — quillay guafca, o
(qiüllayguatana.
Cadera >o qnadríl chaca.
Caer be alto úrmani.guj..
Caer tropesando • ————ránconi.gui.
. Caer en tierra.—- —gua'thqubi.gui.o vrma=
(ni.gui.
Caer Otra ve? ñatac vrmani .gui
«Caer en alguna coía_~—hamúrpayani.gui.
Caer rdualando : — — llúchícani.guí.
Caerfe &elameniOíía ——concanLgui
Caer enfermo huncuni,gui.
Cagar yzmani. gui. acani. gui.
Cagada , yzmay ,o acay.
Cagarruta '. Uamap vehanc.
Cayada . _taona.
Cal be piedras . yzco.
Calabaca yema '• capillo.
Calabaca,el fruto oella sapillo.
Calabaca íilueftre . purun sapallo.
Calabaca para tener agua • puro.
Calabazo para comer los indios mate.
Calar lo cerrado — -——quichari.gui.
Calambze, enfermedad tomar—«jucuncani
(gui.o qucuncayani.gui. „
Calauerua be cabera — — ayap homa.
Calcañar , _ _ chaquipta'yconi»
Calcar recalcar vinanlgui.o satini*gui.
Ca'car calcado—vxótacuni,gui.olláquicuni.ui
Calcado — vxóta ,o llanque.
Calfada^catniíio empedrado—rumitarpufea
b (ñari
64. ffalí3d3jl?3jcr benueao
Calentarfe coñini.gm.o comcunLgu?,
(o conocuni.gui.
Calentarle al fuego -jnaflácuui.guí. o co*
(nocüni.guí.
Calentar otra cofa — coáichbi.gui.
Calentado, para cama.
Calentura poi calo* —
Calentura fitbtc
Calentura confirió.
—. rupayy
. rúpay huncuy,
chucchu.
Calentura -quartana
Calcnturofo;el quelas tiene.
Calero .
Caliente cofa .. —
Calentada cofa
Calma&e viento
CaloílrOjlccbe nueua-
Ca'ot natural
Calurofa cofa—
chucchüíca.'
.yzco camayoe.
———. coñichifc.%
.managuaycanciiu.
- r o u f í b c r í o ñ o .
_ r u p a y ninchic,
humbiiea.
Calumniado: ¡ tumbaco chatac.
Calumniar ¿acufar afíi :—cliatani,gui.
¿alna be!a cabeca , pacrahoma.
Caluobc cabellos „ paci-acapa/
CáluOvnpOCO allla pacra.
Callar ,—. opaüáni.gui,
Callada cor
a < opaTlac,
. quixquin purina„
_to cya, o tocone
Calle angofta —
Callo seta mano
Callo tener enla mano tocyam.guí.o ros
(corcani.gui,
Callofo ,eofa con callos' tocya í apa,
Catna,lécbo t>ondet>urmirnos . puííona,-
Cama be madera- . • cullu cabito.
Cámara bode tmrmíinos—puáonaguacj».
65. ¿,ante,2l. &«
Camarero be gran feñoi ,_guacíp camayoe.'
¿amaras¿enfermedad — quechani gui.
¿amara ba5er acani.gui.o yzmarii.gui.
¿amara¿queafrí fe baje-—-—aca,o yzma.
¿amaron pe,rc — yucra.
¿ambíadoJ;— — — c a t o camayoe.
¿ambío
¿am ínar —— porin i ,gti i.
Caminado* • poric.
Camino real • capaeñan.
¿entine como vereda— -vchullañan,
íCamínO ef.recl?0-- . qnifquincñan.
Cantillo sncbo—-- -'atúnñan.
¿am ínó afpero , cacáñan,
¿amíno llano pampa ñau
¿Camino¿que £>a bueltas quecco ñan.
¿amíno generalmente • „ . - fian',
¿amifa be varón . —•—_huncu,o cuíína.
Camila be mugcr ¡—>_ _—anaco.o axfo.
¿9inpo¿como bedelía con yerua guayila
¿ampo rafO¿como vega — . - — : — p a m p a .
¿ampefíno¿cofa be tal campo — purun.
¿an perro ¿o perra -aleo,
¿anal bemadera cauada—.— víhco.
¿ana •—- - •—pinto.
¿aña bucea—;.—, '. focos.
¿anal be tejado—- —paccha.
¿anal m a e í l r a - — — — . — ; atún paccha.
¿anal be res que fe come guaffa.
¿ana! be molino •-_—: :— paccha, o vitheo.
¿aualado— — - vitheontin.
¿ana cof3¿có canas enla cabeca—cocohoma.
¿ano enlas baruas_ joco jabra.;
Canastos mcfmos cabellos—. . coco.
¿analta g r a n d e — , — — a t ú n vfangí»
66. £,8nte,2H,
CanaíHílo pequeño v chulla yfrngí;
Canalla como quiera , yfanga,
(Caución, taqui
Cancionero taquina.
Candado jcerradura ; vixcana
Candela3!u¡nb:e . nina.
Candela í>e fetto virap guaricolla.
Cangilón,vano be barro. íaño vicchí.
Cangrejo peleado apancora.
Canoa,ñaue be vn madcro-i guambo.
Canfarfe alguno faycuni.guü
Canfar a otro faycuchini.gui.
Canfado ,o canfancío íaycofca.
Cántaro puyño
Cántaro grande humigua,o vrpo.o tico.
Cántaro muy grande como tína/a vrpo.
Cantaríco pequeño3cou que miden el vino.
(raqui macas.
Cantaríco mas pequeño humigua, o
(chuxña.
Cantar * •— taquini.gui.
Canto , , taqui,
CailtOI . . ¿aquí camayoc.
Cantar el gallo; o gallina —guacani.gui.
Cantar.ograjnar elanfar guacani.gui.
Cantar todas lasaues^o anímales — gua*
(cani.gui.
Cantar el bombie taquini.gui.
Cantar fuaucmente , mizque taquini.gui.
Cantería¿muro be piedras rumi pirca.
Cantero que labza piedras—rumi camayoc.
Cantídad^grandeja—, chica.
Cantón groííura
Cantón be c a l l e — cuchu,
67. Cunte, 5S. ir
Cáñamo tenia : pafia.
Cañamón fuñiente odia
Caní50 paraboimír cabito
Canilla bebiaco maquiptullu.
Cañaueral becañas pinto gapa.
Canilla be cubado tinaja
Caño be alnañar — — — • pimeha.
Cañón be alabara efcreuír patpa.o ru
(qui,o riera.
Cañuto para poner vrdíébiepara tc¡ter_mí
(ni; o parpa.
Capacete,armadura be cabeca chuco.
Capar .o cartrar _ _ c o r a n i . g u i .
Capado, cofa caftrada — _ _ » ¿ corafca.
(Capar bombie chacaui.gui.
Capado varón i — chacafca.
Capitán be gente appo fuyochac.
Capítan.que vence batalla _aticfuyo'¿
(chac.
Capítulo.lugar be concejo yutorónacuns
(gáguacin.
Capónjane cartrado corafca.
Cara quemada rupafca oya.
Cara la natural,o roílro oya.o riccha.
Cara fin verguenca pincaynaco mana pin
(cacoc.
Caracol——• ;—. choro.
Caracol; efcalcrapar» fubír lucana., o
(quenco pata.
Carámbano be yelo ~ chulluncoy.
Carátula c_ayñatajO hayachucu.
Caratulado _ $ayñata runa.
Carbón . ~. quülinct
Carcaj: alíaua guayaca
b itjí
68. Cantc.23.
Carcarad a s — ___acipayay
Carcoma t>c muertos c^rc^o vecca,
Csr .•.:oiña bemadera—. . tetca.
Carcomido jíTí — . tónica.
Caree! publica—- hqchap guací, o ai-agua.
Cardar — ticflani.gui.o ticcani.gui.
Cardado* . ticfficoc.
Cardadura— — • tieflafea.
CardetiíliOjCOloi verde . angax limpi,
fcardcnO—.-^—• angax,o caguata.
Cardenal ¿baje? golpe .coyoyachani.gui.o
(coyoyachini.gui.
Cardenal be gOÍpe .—_coyoyafca.,o coyoya
Cardo generalmeatc — . —caxa.
Cardo que fe come yuyo caxa.
Carecer jtio tener lo bcífeado- mochoni
(gui,o piffipayani.gui.
Carena be p i e c i o s — .—chanioc.
Carga oebeílía —vinay.o quipe.
Carga;qualquíer pefo — , • v i m y .
Cargada cofa ,vinafca,o quípechafca, o vis
(nayoc.
Cargar alguna cofa—— aparichini,gui,
Cargarfe a íímífmo aparint.gui.o aparicu
(ni.gui,
Caridad;S1U0Z botteííO : eoyapayay
Carídad^níferícozdia auer—-—coyapayaa
(ni.gui
Carit3tiu0,m!feríc0ldiofo —eoyapayae,
Canncngríjna tiffani,gui,otixani.gui.
Csnneuadoz . , tinaco tixac.
Carmenadura . . -__tifláfca.
Cantautora be carne
Csntebe animal muerto—— aycha.
69. Cante. SI.
¿ a m e anima!.
«Carne becozdero
Carne fceonefa—
Carne t>c carnero.
Carne fin bueno -
Camero cojudo—
__.———-—aycha.
, vñap aycha.
Uamap aycha,
vrcop aycha.
_ aycha tullunac.
-vrco corotayóe.
Carnero,bonde fe guarda la carne—aychap
(guacin.
Carnicero que vende la carne—— aycha ca«
(mayoc
Carneccrí3; lugar oonde fe vende la carne,
(aychacarü.
Carnofo,O carnudo . aycha capa.
Carpintero llacllacoquero camayoc.
Carpintear . llac; lani".gui
Carrera co?rí4a_ porina
Carrera bonde coiren—. _ callpana.
Carrillo &e cara; ¡ . caclla,o oya.
Carrilludo oya ^apa.o cadla <:apa..
Carmo7 efpecíe becaftasi— focos.
Cartabón be carpintero- topo.
Carbón _ quíll im^á.
Carbonero — q u i l i i m c a camayoc.
Cafa .poz la mozada , guacin.
Cafa,poz la familia- —_ ayllo.
Cafa real , — capac guacin,
Cafa mudar aílani.gui.
Caf«r; bonde eíluuo cafa _puruhlla£ta,o
(racay rica y.
Cafarte el varott—-guarmeyacuni.gui.o guars
(rnecuiii.gui.
Cafarfe la mttger eosayacuni.gui.
Cafare! padre ala
Cafar albtjo—•-
70. £.9!ite..B.
guarmeyacufca,
_tacyac fípas, o cocayacú
(gapac
_co$ayacufca.
Cafado v a r ó n -
ítafadera moca-
Cafada mnger : , 4
Cafado bOS vejes yfcay mita guarme yacuf
(ca.
Cafada tres vejes quimca mita coc,as
(yacufca.
Cafada quatro v e y e s — - _taguacuti cocay as
(cufca.
Cafainíento^el&oteqtiefeoa guarmes
(guarí cucufca,
Cafantentcro guathmoc.
Cafamétear.entreuenír en cafamíéto—guath
(moni.gui.
Cafca/o ,arena con pedrejícas.—filia riími.
Cafca/ar lugar : Cilampa,"
Cafcar paquini.gui
Cáfcauel :
Careara como t>e bueuo-
Cafcaras mondaduras—
Calera ,cofa oe cafa-
xacapa.o $acapa.
eara,o manca,
.__ cara,
_ guacipae
guaci camayoc.
.aulapac^o ñacalla¿
Cafo,aconíefcíim'cnto cafca.
Cafpa t>e cabeca —carapati,o coquihoma
Cafero ¡que mota en cafa •
Cafi'jaduerbio-
CafpofOjlleno be carpa
Cafquete be cuero
Cafquetebe hierro.
CafquíIIo be faeta—
Calta buen línage—
Caítídad
_carapari $apa,o coa
(quihoma $apa,
_homachuco, o caraa
(chuco;
quilla chuco.
. hachóna,
— a p p o ayllo.
71. {£. ante. %, 19
Caftígar ~- mochochini.gui„
CaftigO . mochoy.
Cáftígador .. mochodiic.
CafKllo c e r c a d o — — : pucará.
jCaíírar chacani,gui,o corani.gui.
(Caftradoi chacacoco coracoc,
Caftrsdura corafca.
Caftrado boinlue corafca.o chacafca,
Catarata & e o j o s _ _ cuyro.
Captíuar a otro — - hnyllini.gui.o atini.gui.
Captíuar ,fer capttuo hayllifca.o acuca.
CatOlJCjIUllUero chunga taguayoco chuns
"(ga chuzcoyoc.
Catojye mil en mtmcro — h u n o chuzco guas
(ranganioc
Catojye vejes ¿aduerbío chunga taguayoe
(cuti.o chunga chuzcoyoc cuti
Catotyc tatito .chunga chuzcoyoc cutí chica
Caudal cofa
Caudillo — 1 .... ,., camachicoc
Caufa generalmente- raycoy
Caufarpar caufa rayconi.gui.
Caufadoi——. raycococ.
Cautela
Cautelofamente—. llullafpa;o llullantir».
Cauaftc fouakja — . pucará.
CanadOl cufpay camayoc,o azpi camayoc.
Caualgsren cauallo — llucam.gui.
Cauallero a cauallo ; llucafca.
Canal len'50 __cauallop camayoc.
Cauaígar el varón ala muger yucuni.guí
Caualgado: affí .—yucuc.
Canalgar macbo ala bemb.a yucuni .gui.
íCauallillo entre mico .—-racane.
t> v
72. Cauallíllo entre era 7, racane
Cauarvíftas • cufpani.gui.
Cauar/acando lo cañado allani.gui.
Cañar po? bcba.íO.—•, azpini.gui.o rocris
(ni.gut,
(Cañar poi m e d í O — . — chaupita aípini.gui,
íCauarotravcs _ñataeazpini.gui,
Caucroa be tierra ,o piedra machay,
Cauernoío,lleno be cauernas - machay capa,
Ca.ta.o arca . _puci,
Cason t>c arca . . — . — — p«ti,
Cante.JL,
CS-amarjbarvojes caparmügui
£lamoí; grande toj capari.
ClamoiOfo^lo queba V05CS—caparic,
(Clara'bcbucUOS rumptopyuracnin,
(Clara cofa conluj . , yllariíca,
(Claridad affi . , • yllari,
(Clarificar afil yllarini.gui.
(¿lareccrfCpcftar finI?e5 chuyani.gui,
Clara cofa fin béj—~ chuyafca.
Claramente afll
Claro JL o que fé vee — — ricuri p xutilla.
Claro loque trasluje.—: -yüari,o ricuri.
¿lauar tacanügui.
Cíauadura
C l a x o n be danos
iCl ano be fierro
C'aueltíua/íot ~ - —tices ,0 guaeangtii.
Clemente coyapayac
Cloquearla gallina . guacani.gui
ClOCS gallina — octlanayac,
Cloca^oíi'íí sue qualquíera _-odlanaygc.
73. tt.a.ttte,,®. j «
Chitar de . . — . „ . . mancha<scap«;
Cobertos be cama _catacuna.
Cobertura——, : : catana*
Cobífar . catacuni.gui.o catarti. gui*
Cobrar ío perdido tarini.guí.
Cobre,metai : — — — — - — a n t a .
Cobiír con ropa H catani.guí.
Cobrírfe a fi nuTmo con ropa- eatacu*
(nLgui*
Cobiír có fomlna a otra cofa—Hato chin i, gui.
• ICobiircó fombiaa fimefmo_.lIantocuni.gui
Cobro por recaudo
Cobro¿ugar bonde algo fe guarda—~chu*
(racona.
Coce^erídacouelcalcaJíar haytafca, o
(matcafca.
Cocear;ti'rar coces haytani,gui.o mateas
(ni.gu?.
Cocear abollar —— - . - qaroní.guí.
Coceador^! que tíncoecs,^.. haytac, o
(inatcac*
Cochino Jecbon —; _ , . _ { i n m r i .
. Codal jCCjfa be codo cuchuhx,
Codera/srnabe codo . caracha.
Codada golpe be codo ; „ _ c u c h ú h x
Codear herir con ¿I codo _ cuchuxdiini.gui.
Codícíar_ , _monapayani.gui.
Codobelbraco . cuchuhx.
Codo medida . fue cuchulix.
Codorníj a u e — , , y u t o
Coííabe muger—. , —.vincha.
80. (Copa parabeuer— . _ _ — — v p M
(Copa grande : chumba.
Copero,el inínítTro bela copa vpiachic.
(Copete &e cabellos— chuccha..
Copia ,por abundancia —yma aycat
Copíoib ,pOr cofe abundante yma aycacac.
Copobelíno,obe lana-—' puxcangapac.
Coracon be animal , - fóngo.
Coraron bela madera fongo.
Coraíe
Corral cancha.
Coral — moilo.
Corcoba,— — - — — asmo,
Corcobado cometo comoyoc
Cordel , , guáfea -o guacora
C o r d ó n — , — gua'fca,o guácora.
Cordero , • vña.
Cornear-hiriendo con cuernos guacra*
(ni.gui.
C o r n e a d o : — — • . _ . g u a c r a c .
Cornuda;cofa con cuernos guaciacapa,o
(guacrayoc.
ÜLoinndo en bemtcíío
Corona como quiera . vincha.
Corona biflores; o yerna vincha.
Coronar aflí vinchani.gui.
Coronífta pacarifcap Yiilae
Co:poral,cofa be cuerpo
Corral como patio be cafa — cancha.
Correa be cuero , — . , caraguafci.
Corredera becaualiós callpana.
Corredor be mercaduría - catucanuyoc
Corredor be cafa '. maflacona.
Corredor que corre — . callpac.
81. £.mtt,& i 4
£dircgír — ¿— allíchani. gui.
Corregido? ••—r — allichac,
Cozrer ._ callpani,gui;o guayracacha
(ni.gui.
naupani.gui.Cozrer ante otra cofa-
CozrerlO líquido vnoyani.gui. o yacoyas
(ni,gui.
Cetrera otro.
Cotrído
Comente como agua.
Cozrillo be gente
COtro bebayle
COítar, rajando — —
C o m r p o i medio
Coztadura — -
tCOvtar otra v e j -
Costo ba?er_
.pincachini^gui,
— pincachifeha.
••• cali pac.
__tantanacoc,
cachuay,
. cheftani.gui,
. patmani.gui,
.enchufes*
Cortando ¿aduerbío.
Cojtejabe árbol ,
Coítoía cofa-
Coitedad
Coito be coiacon
Coma bela pierna —
Coma cola.
_ñatac cuchuni.gui,
;—.cúchuchini.gui,
_ _ — c u chulpa.
— chánioe
-piíillá.
-pixíiíbngoyoc
atarea.
- comeo vicco.
Coíco^a;mat38 enq nacerá grana- tócri,
Coffecba — • • — . tipífea.
Coffedba be p a n — _ — : . tipifea,
Cofer . eirani,gui.o chódani.gui.o 0&3
Cofedara-
C ollarío ladrón .
Cofia bela mar.
Coftal.
(ni.gui,
_cirafca,o oñafca,o chodafca.
.auca.
Cóffarpoj p:ecío.
— cochap paña,
-eotama.o longo,
chánioC,