3. 3
Táboa de contidos
Unha benvida e moitos agradecementos.............................................................................5
Os estudos galegos ante o cambio social e cultural. Identidades na fronteira,
emigración e exilio...............................................................................................................7
Comité científico e organizador..........................................................................................9
Información xeral ..............................................................................................................11
Horario abreviado do congreso.........................................................................................13
Programa completo con resumos por orde cronolóxica...................................................15
Sábado, 4 de abril.........................................................................................................15
Luns, 6 de abril ............................................................................................................17
Martes, 7 de abril .........................................................................................................43
Mércores, 8 de abril....................................................................................................103
Xoves, 9 de abril.........................................................................................................163
Normas de presentación dos orixinais ............................................................................165
Publicacións da AIEG .....................................................................................................167
Enderezos de interese en Bos Aires .................................................................................169
Como chegar ao/ do Aeroporto de Ezeiza?.................................................................169
Como desprazarse pola cidade de Bos Aires?..............................................................169
Troco de moeda........................................................................................................170
Uso dos teléfonos móbiles .........................................................................................170
Teléfonos importantes...............................................................................................171
Máis informacións relevantes.....................................................................................171
Índice onomástico e de correos electrónicos...................................................................173
Entidades organizadores e colaboradoras do congreso ..................................................179
5. 5
Unha benvida e moitos agradecementos
Benvidos! Benvidas! A Asociación Internacional de Estudos Galegos agradece a cada un dos máis
de 200 asistentes que coa súa participación darán corpo e alma ao XI Congreso Internacional de
Estudos Galegos.
Como en cada unha das precedentes dez edicións, este congreso procura achegar aos —
cada día máis— académicos que, polo mundo adiante, traballan coa ollada orientada a Galiza e ás
circunstancias da súa historia, ás complexidades do seu presente e ás posibilidades do seu futuro.
Desta volta, ademáis, abre as súas portas a un elemento distinto e interesante. Porque se
cada cidade que acolleu as nosas actividades nestes trinta anos de historia foi quen de imprimir as
súas maneiras ao noso traballo, a capital arxentina ten tamén singularidades coas que conviviredes
nestes tres días. A principal delas, unha comunidade curiosa e formada.
O congreso da AIEG é recibido na Arxentina por unha colectividade galega numerosa,
activa, movilizada e militante. Queren coñecervos e queren escoitar os detalles das vosas
investigacións e percorridos intelectuais. Afincados nesas institucións ou sen participar nelas, máis
de noventa homes e mulleres tramitaron a súa inscripción no XI Congreso da AIEG como oíntes.
Outro factor singular será, este ano, a orixe dos relatores. Se houbo un tempo no que os
especialistas chegaban principalmente da Galiza, esa realidade mudou. Pode que inflúan as
condicións económicas do Estado Español, isto é claro, pero o certo é que esta actividad non ten
menos participación. Pola contra, ten máis e cunha presenza relevante de científicos
latinoamericanos e europeos (por fóra da terra). Os estudos galegos agroman en todos os
continentes e o libro de reumos que tendes nas mans tanto como o programa xeral do congreso
poden dar mostra diso.
Para rematar, unhas liñas de agradecemento. Este congreso non sería posible sen a
colaboración da Xunta de Galicia. Tampouco sería posible se o Instituto de Altos Estudos Sociais
(IDAES) da Universidade Nacional de San Martín (UNSAM) non nos tivese aberto as portas.
Merece a pena coñecer esta institución moderna, audaz e enlazada coa súa cidade e co seu país.
As autoridades do programa Lectura Mundi da UNSAM foron xenerosos amigos neste camiño.
Este congreso e a propia historia da AIEG que celebra este ano as súas tres décadas de
existencia, non serían os que son sen o respaldo do Consello da Cultura Galega que, ademais de
abeirar a nosa institución ao longo de todos estes anos, fai posible a celebración dun Ciclo de
Diálogos que promete froitos intelectuais polos que, desde agora, desexamos manifestarlle a nosa
gratitude máis sincera.
6. 6
Da mesma maneira, a Real Academia Galega amosa o seu compromiso de sempre
achegando a conferencia plenaria do secretario desa casa e académico Henrique Monteagudo,
grande coñecedor da diáspora de Bos Aires. A RAG ademáis co-organiza unha mostra que forma
parte das actividades complementarias do congreso, nun programa que agardamos que sexa do
voso interese.
Por último, este congreso vaivos levar de visita a varias institucións guieiras na conservación
e espallamento da cultura galega na República Arxentina. O mítico Centro Galego. O moderno
Centro Galicia de Bos Aires. O Instituto arxentino-galego Santiago Apostol no que uns
cincocentos nenos e nenas arxentinos se educan en galego. A Federación de Sociedades Galegas,
custodia da nosa memoria histórica. O Centro Betanzos. A todos eles, ás súas autoridades e
socios, moitas gracias por recibirnos.
Para rematar, quero que saibades que este congreso é posible, tamén e sobre todas as
cousas, polo entusiasmos e a complicidade dun feixe de homes e mulleres espallados polo mundo.
Olga Castro, que vive no Reino Unido. Elisa Fernández Rei e María do Cebreiro, que viven en
Galicia. Gabriel Pérez Durán, que vive en Alemaña. Carmen Mejía, que vive en Madrid. E
Mariela Sánchez, Andrea Cobas Carral, Hernán Díaz e Ruy Farías Iglesias, estes últimos, galegos
na Arxentina.
Todo este esforzo non tería sentido sen a participación de cada un de vós que, cos froitos
do voso traballo e do voso esforzo de cada día, achegades o único elemento imprescindible deste
XI Congreso da AIEG. Nada disto sería posible sen vós. Moitas gracias e benvidos/as!
7. 7
Os estudos galegos ante o cambio social e cultural.
Identidades na fronteira, emigración e exilio
Os congresos da AIEG son convocatorias trianuais, con sede rotatoria, que se realizan sen
interrupción desde 1985. A primeira tivo lugar na Universidade de Maine-Orono, e a segunda na
Universidade de Brown en 1988. Tras a terceira edición en 1991, que tivo como sede a
Universidade da Cidade de Nova York, o congreso trasladouse en 1994 por primeira vez a
Europa, á Universidade de Oxford. A partir dese ano, os congresos da AEIG comezaron a
alternar sedes sudamericanas e europeas até a actualidade: Trier (1997), A Habana (2000),
Barcelona (2003), Salvador da Bahia (2006), Galicia (2009) e na anterior cita, Caerdydd |
Cardiff (2012). Nesta ocasión, o Congreso regresa a América, a que foi a quinta provincia: Bos
Aires.
As orixes da asociación están relacionadas co traballo e coa dedicación de galicianistas de
Norteamérica na súa primeira década de existencia. A súa vitalidade viuse reforzada, de maneira
considerábel, a partir dos anos 90 coa creación e expansión dos Centros de Estudos Galegos mais
os correspondentes lectorados galegos arredor do mundo. As áreas de traballo das estudosas e
estudosos comezaron sendo a literatura, a historia, a cultura e a lingua galegas. Nas últimas
edicións foise reforzando a inclusión de estudos doutras áreas para que os congresos da AIEG
continúen sendo os eventos máis importantes para toda a comunidade académica internacional
que se dedique, sexa cal for a disciplina, a estudos relacionados con Galiza.
Nestas case tres décadas de existencia da AIEG, os estudos galegos viñeron a consolidarse
como supradisciplina na que cada vez atopan acubillo máis eidos do saber. Nunha realidade
social cada vez máis complexa e cambiante, a variedade de puntos de vista, ferramentas e
discursos son necesarios para acadar novas formas de pensar ‘Galiza’. Esta visión multidisciplinar
vén propiciando colaboracións entre o ámbito académico, cultural, político e social radicado en
Galiza con colegas que desenvolven o seu labor noutros recantos do planeta, moitas veces
albiscando puntos de conexión e fricción entre distintas nacións subestatais e periféricas.
As relacións interculturais e as dinámicas de cambio social asociadas a elas son unha constante na
historia de todas as culturas, pero nos últimos anos o proceso globalizador veu incrementando o
seu ritmo e incidencia. Como resultado desta dinámica, foron aparecendo novos procesos que,
polo seu carácter fronteirizo, son especialmente susceptíbeis de análise transcultural.
A cidade arxentina de Bos Aires, atravesada ela mesma por diversos fenómenos de
intercambio cultural, e cerne dunha das comunidades máis vizosas da diáspora galega, semella un
8. 8
lugar de encontro especialmente propicio para a celebración deste XI Congreso da AIEG “Os
estudos galegos ante o cambio social e cultural: identidades na fronteira, emigración e
exilio”. O Congreso busca servir de plataforma desde a que contribuír a desenvolver unhas liñas
de diálogo de carácter transversal e transdisciplinar sobre Galiza, facéndoas extensíbeis a outros
ámbitos periféricos e de minorías, e ao marco global en xeral.
Pola súa mesma orientación temática, un dos obxectivos do Congreso é achegar elementos
que propicien unha escoita sensíbel das transformacións que tanto Galiza como o mundo están a
experimentar neste momento histórico. Nun intre no que se están a producir fondas
transformacións económicas e políticas que convidan a repensar as fronteiras existentes, incluídas
as do coñecemento, coidamos que forma parte da responsabilidade da AIEG estreitar cada vez
máis as pontes entre o medio académico e a sociedade civil. En estreita solidariedade con este
propósito, o XI Congreso da AIEG propoñerá actividades especificamente orientadas a activar o
diálogo e o intercambio de ideas.
9. 9
Comité científico e organizador
Comité científico
Xurxo Mariño (Universidade da Coruña)
Margarita Ledo Andión (Universidade de Santiago de Compostela)
Carsten Sinner (Universität Leipzig)
Gabriel Rei-Doval (University of Wisconsin-Milwaukee)
María Rosa Lojo (Universidad del Salvador | CONICET | Universidad de Buenos Aires)
Burghard Baltrusch (Universidade de Vigo)
Kathleen March (University of Maine)
Kirsty Hooper (University of Warwick)
Rosario Álvarez (Instituto da Lingua Galega | Universidade de Santiago de Compostela | CCG)
Comité organizador
Presidenta: DÉBORA CAMPOS, Universidad de Buenos Aires
Relacións
institucionais e
tesourería:
MARÍA DO CEBREIRO RÁBADE, Univ. de Santiago de Compostela
ELISA FERNÁNDEZ REI, Universidade de Santiago de Compostela
Secretarixs: MARIELA SÁNCHEZ, Instituto de Investigaciones en Humanidades y
Ciencias Sociales - Universidad Nacional de La Plata/CONICET
GABRIEL PÉREZ DURÁN, Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg
OLGA CASTRO, Aston University – Birmingham
Vogais: ANDREA COBAS, Universidad de Buenos Aires
HERNÁN DÍAZ, Universidad de Buenos Aires
JOHN PATRICK THOMPSON, Montana State University
CARMEN MEJÍA, Universidad Complutense de Madrid
RUY FARÍAS, Universidad Nacional de General Sarmiento –
CONICET / Museo da Emigración Galega na Arxentina
11. 11
Información xeral
Sábado, 4 de abril: haberá unha conferencia previa ao congreso de Francisco Fernández Naval
(O soño galego de Julio Cortázar) no Museo da Emigración Galega (MEGA), Chacabuco
947/955, (salón Arturo Cuadrado) [Mapa: http://goo.gl/ajl0R5].
A inauguración do XI Congreso da AIEG realizarase o luns, 6 de abril, a partir das 09:30 da
mañá no Teatro Castelao (Moreno 2176; mapa: http://goo.gl/kWpSKK). A mesa de
acreditacións do congreso estará instalada a partir das 9:00 no Teatro Castelao e a partir das
14:00 no Instituto de Altos Estudios Sociales (IDAES) da UNSAM (Paraná 145, 5º piso; mapa:
http://goo.gl/Z3s3tr). Ás 18:30 xs congresistas desprazaranse ao Instituto Arxentino-Galego
Santiago Apóstol (Paso 51, Bos Aires; mapa: http://goo.gl/dQ3XlE) co gallo da inauguración da
exposición 53 páxinas das nosas letras do Parlamento de Galicia, a Xunta de Galicia e a RAG. Ás
20:00 haberá un concerto no auditorio do colexio a cargo do grupo musical Herba da Boa.
Martes, 7 de abril: O congreso continuará no Instituto de Altos Estudios Sociales (IDAES) da
UNSAM (Paraná 145 - 5º piso; mapa: http://goo.gl/Z3s3tr). A partir das 16:00 haberá un
desprazamento ao MEGA (Chacabuco 947/955; mapa: http://goo.gl/ajl0R5). Ás 18:00 comezará
a Asemblea Xeral da AIEG e despois a celebración da cea oficial do XI Congreso da AIEG no
restaurante El Nacional (Perú 858; mapa: http://goo.gl/hqwOfw). Durante a cea hacerá un
espectáculo de tango con Esteban Morgado Cuarteto.
Mércores, 8 de abril: O congreso continuará no Instituto de Altos Estudios Sociales (IDAES) da
UNSAM (Paraná 145, 5º piso; mapa: http://goo.gl/Z3s3tr). Ás 16:00 haberá un desprazamento
ao Centro Betanzos (Venezuela 1534; mapa: http://goo.gl/e7ZmsH). Ás 18:30 trasladarémonos
ao Complejo Histórico Cultural Manzana de las Luces (Perú 272; mapa: http://goo.gl/qAaxn9),
onde terá lugar a conferencia de clausura (dende as 19:00 ás 20:00) e o acto de peche de congreso
que comezará ás 20:30.
Xoves, 9 de abril: haberá un Obradoiro de escrita literaria con Francisco Fernández Naval na
biblioteca do MEGA (Chacabuco 947/955; mapa: http://goo.gl/ajl0R5).
En caso de dúbida, as/os congresistas poden dirixirse sempre ás/aos bolseiras/os do congreso
(identificadas/os con “Organización do congreso”) que estarán en cada unha das aulas e na mesa
de acreditación. A organización tamén está dispoñible a través dos seguintes teléfonos:
Hernán Díaz 15-6368-0520 (para mobiles de fóra é 0054-911-6368-0520) | Débora Campos
15-5935-5640 (para mobiles de fóra é 0054-911-5935-5640).
15. 15
Programa completo con resumos por orde cronolóxica
Sábado, 4 de abril
17:00-18:00 Conferencia (Federación de Sociedades Galegas da Rep. Arxentina/Museo da
Emigración Galega (MEGA), Chacabuco 947/955, (salón Arturo Cuadrado)
O soño galego de Julio Cortázar
(Francisco Fernández Naval, escritor)
RESUMO: no ano 2006, Aurora Bernárdez decidiu depositar no CGAI (Centro Galego das Artes
da Imaxe) da Coruña, o legado fotográfico e fílmico propio e o de Julio Cortázar. Esta decisión
estaba vinculada á relación intensa que Cortázar mantivo cos exiliados e emigrantes galegos en
Buenos Aires, antes da súa viaxe a París no ano 1951. O soño galego de Julio Cortázar quere ser
unha aproximación a esa realidade descoñecida do escritor arxentino, quen casaría con Aurora
Bernárdez, natural do concello ourensán de Maside e que, nalgún momento, soñou con sentar
cuarteis de primavera en Redondela e dedicarse a pasear, a pescar e a herborizar como Rousseau.
En París, posteriormente, Cortázar mantería intensa relación con artistas, xornalistas, escritores e
tradutores galegos. A conferencia, que tamén fará fincapé na visión que Galicia tiña dos galegos e
de como esta se manifesta na súa obra, acompáñase dunha selección de 85 imaxes, moitas delas
inéditas, arredor do mundo do escritor e da súa relación con Galicia.
Biobibliografía: Francisco X. Fernández Naval (Ourense,1956), poeta e narrador. É autor dunha ampla
obra en galego, que inclúe poesía, novela, libros de relatos, ensaio, literatura infantil, xuvenil e de viaxes,
guións cinematográficos e teatro. Algunhas das súas obras traducíronse a outras linguas, entre elas:
castelán, éuscaro, catalán, francés, inglés, árabe, ruso e portugués. Ten recibido premios tanto pola súa
obra poética, como pola narrativa e de ensaio, en concreto, o 13 de marzo de 2015, recibía o premio
Ánxel Casal ao mellor libro de non ficción do ano 2014 por O soño galego de Julio Cortázar.
17. 17
Luns, 6 de abril
9:00 – 9:30 Acreditacións (Teatro Castelao, Moreno 2176; mapa: http://goo.gl/kWp
SKK)
9:30 – 10:00 Acto de apertura (Teatro Castelao, Moreno 2176)
Débora Campos, Presidenta da Asociación Internacional de Estudos Galegos (AIEG)
Valentín García Gómez, Secretario Xeral de Política Lingüística
Rosario Álvarez, Vicepresidenta do Consello da Cultura Galega
Mario Greco, Director de Lectura Mundi da Universidad Nacional de San Martín
10:00 – 11:00 Conferencia plenaria de apertura (Teatro Castelao, Moreno 2176) (Mapa:
http://goo.gl/kWpSKK)
La ex-centricidad gallega en el imaginario argentino y nuestra Galicia mestiza
(María Rosa Lojo, investigadora principal del CONICET | Universidad del Salvador)
Presentadora: Mariela Sánchez (IdIHCS | Universidad Nacional de La Plata | CONICET)
RESUMO: Galicia, por la importancia cuantitativa y el grado de expansión de su colectivo
inmigrante, podría ocupar un lugar central en el imaginario fundador de nuestro país, en lo
demográfico y en lo cultural. No obstante, no ha ocurrido así. Este trabajo se propone plantear y
debatir las razones posibles de esa ex-centricidad gallega, así como dar cuenta de algunos focos de
legitimación identitaria galaico-argentina.
Se discutirán aquí: el “voluntario distanciamiento de España” (Borges); la marginalidad sufrida
por el colectivo gallego dentro de España, a tal punto que el mismo gentilicio se utiliza allí como
insulto desde lejanos tiempos (Guitarte); la autonegación del propio linaje ante una situación
discriminatoria que se prolonga en la Argentina, y se plasma en la configuración de un
estereotipo negativo (Lojo, Guidotti, Farías); el “acriollamiento” y la búsqueda de asimilación
total, que terminan convirtiendo a gallegos y a gallego descendientes, en íconos de la cultura
popular gauchesca y suburbana (Juan Moreira, Eduardo “el Diente” Dughera).
Por otro lado, también es innegable la existencia de movimientos autoafirmativos y
reivindicatorios por parte del colectivo y particularmente, de una élite con acceso a la
jerarquización profesional y al bienestar económico, que pueden observarse ya en una revista
cultural muy difundida durante el primer tercio del siglo XX, como Caras y Caretas (Farías).
18. 18
Reivindicación que llega luego a un ápice con los exiliados republicanos galleguistas (Seoane,
Cuadrado, entre otros). Esta línea podría haber derivado en un reposicionamiento simbólico de
los gallegos como intelectuales y en la reafirmación mayoritaria de una continuidad cultural y de
literatura y/o lengua) en nuevas generaciones gallego-descendientes.
Aunque no ha ocurrido así, existe una Galicia ex - céntrica, mestiza y oculta, que sigue viviendo.
A través de fenómenos de la cultura popular (como el “San Santiago” gallego y quechua del
Noroeste argentino), a través de obras literarias individuales y de géneros antes considerados
“menores” (memorias, autobiografías, autoficciones) que hoy se encuentran en una etapa de
florecimiento, así como de grupos intelectuales (Lectores Galegos en Bos Aires) que, más allá de
intervenciones oficiales, exhiben las redes entre la tradición cultural gallega y nuestra oculta y ex –
céntrica, pero resistente, Galicia mestiza.
Biobibliografía: Escritora. Doctora en Letras (UBA). Investigadora Principal del CONICET y docente
del Doctorado en la Universidad del Salvador. Como investigadora, ha publicado seis libros de ensayo,
tres ediciones críticas y numerosos trabajos en medios académicos. Dirigió el proyecto y el libro Los
gallegos en el imaginario argentino. Literatura, sainete, prensa. (Vigo: Fundación Barrié de la Maza, 2008),
realizado con Marina Guidotti y Ruy Farías. Es autora de cuatro libros de cuento y ocho novelas. Publicó
el álbum ilustrado O Libro das Seniguais e do único Senigual (Galaxia, 2010), con imágenes de Leonor
Beuter. Su novela Finisterre fue traducida al gallego (A fin da terra, Galaxia, 2006), y al tailandés. Otros
libros suyos se tradujeron al inglés, francés e italiano. Obtuvo varios premios a la trayectoria: Premio del
Instituto Literario y Cultural Hispánico de California (1999), Premio Kónex (década 1994-2003), Premio
Nacional “Esteban Echeverría” en narrativa (2004), la Medalla de la Hispanidad (2009), la Medalla del
Bicentenario (Ciudad de Buenos Aires, 2010), el Premio a la Trayectoria en Literatura de APA (Artistas
Premiados Argentinos, 2014)
11:00 – 11:30 Pausa Café
11:30 – 13:00 Ciclos de diálogos (Teatro Castelao, Moreno 2176; http://goo.gl/kWpSKK))
Bos Aires, capital da cultura galega
Silvia Dolinko (CONICET-UBA-IDAES/UNSAM)
Norberto Pablo Cirio (Instituto Nacional de Musicología Carlos Vega)
Luis Cortese (Instituto Histórico de Buenos Aires)
Víctor Fernández Freixanes (escritor, editor, Consello da Cultura)
19. 19
Organizado polo Consello da Cultura Galega
Coordinador: Víctor F. Freixanes
RESUMOS INDIVIDUAIS
Silvia Dolinko (CONICET-UBA-IDAES/UNSAM)
“En los muros y en los papeles: la producción de los artistas visuales en los años cuarenta y
cincuenta”
Durante los años cuarenta y cincuenta, la actividad del campo artístico porteño era intensa y variada:
junto a la consolidación de nombres y líneas estéticas ya conocidas también irrumpía la nueva
vanguardia abstracta. En esa Buenos Aires dinámica se inscribió la acción de los artistas plásticos
exiliados, cuya producción se desarrolló en diálogo con otros destacados artistas e intelectuales
locales. En esos años, los muros de nuevos edificios modernos se poblaron con sus composiciones,
mientras que los libros surgidos de una nueva industria editorial difundían sus imágenes sobre
Galicia y también sobre la cultura occidental. Esta presentación abordará el caso de algunas obras
murales y gráficas de Luis Seoane y Manuel Colmeiro en Buenos Aires, y su relación con otros
artistas activos en esos años.
Biobibliografía
Doctora en Historia y Teoría del Arte por la Universidad de Buenos Aires. Investigadora del Consejo
Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas (Conicet). Profesora titular de Arte argentino y
americano del siglo XX en la Maestría en Historia del Arte del Instituto de Altos Estudios Sociales de
la Universidad Nacional de San Martín (IDAES-UNSAM) y docente de Metodología de la
Investigación en la carrera de Artes de la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Buenos
Aires.
Autora de los libros Arte plural. El grabado entre la tradición y la experimentación 1955-1973 (Buenos
Aires, Edhasa, 2012), Luis Seoane. Xilografías (Santiago de Chile, Centro Cultural de España, 2006)
y “Arte para todos”. La difusión del grabado como estrategia para la popularización del arte (FIAAR,
2003), entre otros, y de numerosos artículos sobre grabado, arte gráfico y arte del siglo XX. Editora
de Travesías de la imagen. Historias de las artes visuales en la Argentina (CAIA-Eduntref, dos
volúmenes, 2011-2012), de Palabra de artista. Escritos sobre arte argentino, 1961-1981 (Fundación
Espigas-Fondo Nacional de las Artes, 2010) y de la revista Blanco sobre blanco. Miradas y lecturas
sobre artes visuales. Curadora de las muestras Impreso en la Argentina. Recorridos de la gráfica social
desde la colección Castagnino+macro (Rosario, Museo Castagnino+macro, 2012), Cooperativa
gráfica (Buenos Aires, Fondo Nacional de las Artes, 2013) y co-couradora con Laura Malosetti
Costa de La Protesta. Arte y política en la Argentina (Instituto Cultural Cabañas, Guadalajara-México,
2014-2015). Obtuvo en 2002 el Primer Premio en el “Sexto Premio Fundación Telefónica en
Historia de las Artes Plásticas”.
20. 20
Norberto Pablo Cirio (Instituto Nacional de Musicología Carlos Vega)
“La grabación comercial de música gallega o asociada a ella en Buenos Aires (1907-2015)”
El patrimonio musical gallego en la emigración se mantiene tanto en la práctica consuetudinaria de
los emigrados y sus descendientes, de manera amateur y profesional, como en diversos soportes, entre
ellos las placas discográficas. En mi investigación sobre este patrimonio en la Argentina, iniciada en
1996, he procurado trabajar ambos cauces. Respecto a las placas discográficas, mayormente
producidas en Buenos Aires y con fines comerciales, son significativamente cuantiosas. A partir de
una imprescindible tarea de rastreo e indización, su estudio puede aportar sugerentes explicaciones de
la sociedad que lo genera, comercializa y consume ya que constituye uno de los pilares generadores de
sentimientos de pertenencia etnocultural, como la galleguidad.
En esta ponencia deseo presentar el corpus discográfico reunido (más de 1.300 registros producidos
entre 1907 y 2015) de acuerdo a los parámetros tomados para su indización y abordar algunas
problemáticas desde la antropología de la música. Me interesa demostrar cómo, en perspectiva
diacrónica, la colectividad gallega se ha venido sirviendo de la industria discográfica para expresarse
identitariamente privilegiando ciertas temáticas y agrupaciones (coros, orfeones, regionales, etc.)
según los momentos históricos que atravesaba y en los cuales el cambiante escenario de lo que
acontecía en Galicia y en la Argentina podía ser un factor estimulante o limitante.
Biobibliografía
Nació en Lanús (Buenos Aires) en 1966. En 2002 se licenció en Cs. Antropológicas (orientación
sociocultural) por la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Buenos Aires. Trabaja en el
Instituto Nacional de Musicología “Carlos Vega”. Desde 1996 desarrolla el proyecto de investigación
La música tradicional gallega en la Argentina. Permanencia y proceso de cambio a partir de la migración,
editando numeros artículos, libros y CDs documentales.
Luis Cortese (Dirección General de Patrimonio | Instituto Histórico de la Ciudad de Buenos Aires)
“Buenos Aires del 40 y el 50”
Buenos Aires, crecida desmesuradamente entre 1860 y 1920, comienza a estancarse, en beneficio de
una conurbación cada vez más acelerada. Gran parte de las nuevas industrias se instalan en los
alrededores, y nuevos sistemas de transporte facilitan entonces al trabajador el emplazamiento -y el
desplazamiento-, así como nuevas posibilidades laborales. Se ofrecen mejores oportunidades de
asentamiento a los migrantes internos y de países vecinos, que sobrevivían en difíciles condiciones. Si
hacia fines del siglo XIX, los que llegaban a Buenos Aires encontraban trabajo en el desarrollo
urbano, las líneas ferroviarias, la infraestructura portuaria y eventualmente en el campo, cincuenta
años después será esa industria, en especial la liviana, la que dará nuevas oportunidades laborales. El
flujo migratorio europeo se había discontinuado, pero hacia 1930 algunos acontecimientos
modifican la situación. La guerra civil española, con la expulsión y el exilio de los vencidos, seguido
luego por la crisis económica de la península, acerca nuevos contingentes, en cantidades menores que
21. 21
las del período de la gran inmigración, pero aún importantes, flujo que continúa luego de la guerra
mundial. Los originarios de los países centroeuropeos y los expulsados por la crisis de posguerra, son
acompañados en muchos casos, por los "refugiados" fascistas y nazis, disimulados tras de redes que
los protegen y les permiten escapar de la justicia y refugiarse en América. En estos complicados
escenarios se desarrolla la actividad de una colectividad como la gallega, que contribuye de manera
importante al desarrollo cultural de su nueva tierra, con aportes que el paso del tiempo contribuye a
valorizar, especialmente en la literatura, las artes plásticas y la industria editorial. En paralelo, los
procesos políticos internos, muy conflictivos a partir del golpe cívico militar de 1930, encuentra
cierto remanso en el período 1946-1955, cuando las clases populares tienen la posibilidad de ver
reflejadas en su vida cotidiana mejoras sustanciales que hasta entonces les habían sido negadas. A
partir de 1955 y hasta el regreso de la democracia en 1983, salvo cortos períodos democráticos,
Buenos Aires -y todo el país- vivieron un largo período de inestabilidad y terrorismo de estado, de
consecuencias aún presentes en la cotidianeidad nacional.
Biobibliografía
Es investigador de historia de la Ciudad de Buenos Aires en la Dirección General de Patrimonio e
Instituto Histórico de la Ciudad. Miembro de Número de la Academia de Historia de la Ciudad de
Buenos Aires. Fundó y fue Secretario de Redacción de “HISTORIAS DE LA CIUDAD - Una
revista de Buenos Aires”, publicación bimestral dedicada a la historia porteña, desde 1999 a 2009.
Además de artículos y trabajos en revistas relacionadas con los temas de Buenos Aires, ha publicado
los libros “Club Italiano - 100 Años de Historia” (Buenos Aires, Lulemar Ediciones, 1998); “Ciudad
de Buenos Aires - De la fundación a la participación ciudadana” (con Eric Calcagno y Nora
Capaccioli, Buenos Aires, GCBA, 2004); “Buenos Aires - La Boca del Riachuelo” (con Nora
Capaccioli, Buenos Aires, GCBA, 2005); los textos de “El Buenos Aires que ya no vemos - Tarjetas
Postales de principios del siglo XX”, Bs As, DGPeIH, 2008; "Nueva Pompeya", en "Historias de
Barrio", Buenos Aires, Gobierno de la Ciudad, 2011; "Templos de Montserrat", en "Montserrat.
Barrio fundacional de Buenos Aires", DGPeIH, 2012.
Dicta habitualmente conferencias relacionadas con la historia, el tango y la ópera en Buenos Aires, así
como presentado ponencias sobre esta temática y la inmigración en congresos y jornadas, desde 1994
a la fecha. En el programa de TV “Cafés de Buenos Aires”, emitido a partir de 2011 en el Canal de la
Ciudad, ha tenido a su cargo la presentación de los barrios porteños en que se encuentra cada uno de
ellos.
Víctor Fernández Freixanes (escritor, editor, Consello da Cultura)
“Unha proposta estratéxica: Luis Seoane”
Dende finais do século XIX e nas primeiras décadas do século XX, as repúblicas de América do Sur:
Uruguai e Arxentina sobre todo, e a cidade de Buenos Aires moi especialmente, convertéronse nos
grandes focos de aluvión da emigración galega, ata o punto de configurárense nun determinado
momento nas principias concentracións urbanas de galegos e galegas no mundo, mesmo por riba das
cidades de Galicia. A idea da “quinta provincia” xurde nese momento coma un referente simbólico,
22. 22
imaxinario colectivo sobre o que construir a “Galicia ideal” e, en certos aspectos, a idea de
modernidade, que moitos paisanos descubren alén mar.
Existe unha Galicia exterior, alén das nosas fronteiras, encarnada hoxe nos fillos e netos daqueles
emigrantes. Podemos preguntarnos se existe unha cultura galega vencellada a esa realidade. Tamén
podemos preguntarnos que entendemos por cultura galega neste contexto social e histórico.
Galicia producíu cultura alén nas súas fronteiras. Nalgúns momentos, esa produción foi tan
importante e tivo tal trascendencia que mesmo podemos afirmar que, entre 1936 e os derradeiros
anos da década dos 50, Buenos Aires foi a capital da cultura galega no mundo: iniciativas que viñan
de antes e iniciativas novas, que proxectaron a súa significación á propia Galicia interior, aferrollada
daquela nun réxime de ditadura; iniciativas de carácter cultural e industrial: editoras, produción
literaria, prensa, primeiras experiencias teatrais e radiofónicas, artistas plásticos, laboratorios de
formas, etc.
A figura de Luis Seoane e a súa concepción plural do fenómeno cultural, como fenómeno creativo e
de comunicación, de significación simbólica e mesmo empresarial, merece unha referencia específica,
na medida en que exemplifica a contribución do contexto histórico de Buenos Aires e da Arxentina
(da emigración no seu conxunto) á realidade galega contemporánea.
Biobibliografía
Escritor, editor e xornalista. Doutor en Filoloxía Romanica e profesor titular da Facultade de
Ciencias da Comunicación na Universidade de Santiago de Compostela. Entre outras actividades foi
director de Ediciós Xerais de Galicia dende 1988 a 1992, e posteriormente Director Xeral de
Edicións do Grupo Anaya e Director de Alianza Editorial en Madrid. Dende o ano 2002, dirixe
Editorial Galaxia.
Membro da Real Academia Galega e do Consello da Cultura Galega. Presidente da Fundación Otero
Pedrayo. Como novelista é autor dalgúns títulos significativos: O triangulo inscrito na Circunferencia
(Premio Blanco Amor e Premio da Crítica Española e Galega, 1982), O enxoval da noiva (Premio da
Crítica Española e Galega, 1988), A cidade dos Césares (Premio Torrente Ballester, 1992) e máis
recentemente Cabalo de Ouros (Premio da Crítica Española, 2010, e nomeado Autor do Ano pola
Federación de Libreiros de Galicia). O seu primeiro libro foi un libro de xornalismo: Unha ducia de
galegos (1976). Entre os seus libros de ensaio salienta a coordinación de Galicia, Unha luz no
Atlántico (Xerais, 2002). É codirector da revista Grial.
13:00 – 13:40 Pausa Xantar
13:40 – 14:00 Desprazamento ao Instituto de Altos Estudios Sociales (IDAES) da
UNSAM (Paraná 145, 5º piso; mapa: http://goo.gl/Z3s3tr)
23. 23
14:00 – 16:00 Paneis 1 e 2 | Mesa de relatorios 1, 9 e 3 (Instituto de Altos Estudios Sociales
(IDAES) da UNSAM, Paraná 145 - 5º piso)
Máis información e resumos, cf. Infra
[Mesa 1. Literatura (poesía e recepción)] 1. Novas achegas á figura de Fernando Osorio do
Campo | Carlos Caetano Biscainho Fernandes
(Universidade da Coruña)
2. Recolocando os mapas. Un achegamento aos
escenarios evocados na poesía galega recente |
Antía Marante Arias (Christian-Albrechts-
Universität zu Kiel)
3. Letras escondidas: un recorrido por la lengua,
literatura y no- lugares, en la relación de los
gallegos y Julio Cortázar | María Cristina López
Lizundia (Investigadora independente)
Moderadora: Carmen Mejía Ruíz
(Universidad Complutense de Madrid)
Lugar de celebración: Sala 600, 6º andar
[Mesa 9. Variación, hibridación e representacións
da lingua]
1. A imaxe lingüística dos galegos fóra de Galicia
(textos hispánicos do séc. XVII) | Rosario Álvarez
Blanco (USC | CCG | ILG)
2. A ideoloxía lingüística en torno ao galego na
quinta provincia galega no ano 2014 | Susana
Blanco Nigro (Universidad de Buenos Aires)
Moderadora: Rosario Álvarez Blanco
(USC | CCG | ILG)
Lugar de celebración: Sala 602, 6º andar
[Mesa 3. Tradución I (Literatura e tradución)] 1. Memorias dun neno labrego: revisitando a
literatura da emigración a través da tradución |
Iolanda Galanes (Universidade de Vigo)
2. A tradución d’A esmorga ao catalán, unha viaxe
comprometida | Jaume Silvestre Llinares
Universitat de Barcelona)
Moderadora: Iolanda Galanes
(Universidade de Vigo)
Lugar de celebración: Sala 302, 3º andar
[Panel 1]
1. O imaxinario do consenso en Galicia:
sentimentalismo, parodia e Os da Ría | Helena
Miguélez-Carballeira (Prifysgol Bangor | Bangor
University)
2. A folclorización da cultura galega no discurso
político actual | Bárbara Álvarez Fernández
(Universidade de Vigo)
3. The Big Other of Galician Culture: On Manuel
Fraga, Populism, and Critical Impossibility |
Joseba Gabilondo (Michigan State University)
Cultura da autonomía: política,
populismo e parodia
Moderadora: Helena Miguélez-Carballeira
(Prifysgol Bangor | Bangor University)
Lugar de celebración: Sala 404, 4º andar
24. 24
[Panel 2] 1. Contribución a los estudios de lírica medieval
gallegoportuguesa en Argentina en las décadas
de 1950 y 1960 | Santiago Di Salvo (Universidad
Nacional de La Plata-IdIHCS, CONICET)
2. Cantigas al sur. Estudios y registro musical de
repertorios de lírica gallego-portuguesa
medieval en Argentina | Germán Pablo Rossi
(Universidad de Buenos Aires)
3. Los Cancioneros en Argentina | Gimena del Rio
Riande (SECRIT, CONICET- Universidad de
Buenos Aires)
La recepción de la lírica gallego-
portuguesa medieval en Argentina.
Morriña y estudios académicos al otro
lado del Océano Atlántico
Moderadora: Gimena del Rio Riande (SECRIT |
CONICET | Universidad de Buenos Aires)
Lugar de celebración: Sala 402, 4º andar
RESUMOS | Mesa 1. Literatura (poesía e recepción)
Moderadora: Carmen Mejía (Universidad Complutense de Madrid)
Lugar de celebración: Sala 600, 6º andar
Novas achegas á figura de Fernando Osorio do Campo
Carlos Caetano Biscainho Fernandes (Universidade da Coruña)
Como xa indicara Marino Dónega en 1977 no seu artigo «Un home, una aventura, un tempo:
Fernando Osorio do Campo”, o primeiro e único director do Conservatorio Nazonal de Arte Galega,
creado polas Irmandades da Fala da Coruña en 1919, continúa a ser hoxe un misterio. Despois de
formarse na Escola de Arte de Representar de Lisboa, Osorio chegou á Coruña a finais da década de
dez do século pasado cunha bagaxe teatral inhabitual naquela altura. Frustrado o proxecto do
CNAG, iniciou unha breve carreira nos palcos da Galiza cunha compañía profesional propia coa que
estreou textos da súa autoría –algúns desaparecidos. A partir de aí, as brétemas cubren a figura de
Fernando Osorio.
Neste relatorio comunicaranse os últimos resultados derivados da investigación sobre a figura e a obra
deste fascinante persoeiro do tempo das Irmandades.
Palabras chave: Fernando Osorio do Campo, teatro galego, Conservatorio Nacional de Arte Galega,
exilio.
Bibliografía básica
____ (1994). Refugiados españoles y la cultura mexicana. Madrid: Residencia de Estudiantes.
Biscainho Fernandes, Carlos Caetano (2008). Un país desde as táboas. 125 anos de teatro galego.
Compostela: Xunta de Galicia.
25. 25
Biscainho Fernandes, Carlos Caetano e Cilha Lourenço Módia (2002). Ideario teatral das Irmandades
da Fala. Estudio e antoloxía. A Coruña: Deputación Provincial.
Dreyfus-Armand, Geneviève (2000). El exilio de los republicanos españoles en Francia de la guerra civil
a la muerte de Franco. Barcelona: Críttica.
Ínsua, Emilio Xosé (1997). O teatro das Irmandades da Fala. Vigo: A NosaTerra / AS-PG.
Tato Fontaíña, Laura (1999). Historia do teatro galego. Das orixes a 1936. Vigo: A Nosa Terra.
Tato Fontaíña, Laura (2000). “O teatro portugués no Conservatorio Nazonal de Arte Dramática”. In
Carrasco, Fernández e Trindade (coord.), Actas del Congreso Internacional de Historia y
Cultura en la Frontera. Cáceres: Universidad de Extremadura.
Valín Fernández, Alberto (1984). La masonería y La Coruña. Vigo: Xerais.
Biobibliografía
Carlos Caetano Biscainho Fernandes é licenciado en Filoloxía Clásica e doutor en Filoloxía Galego-
Portuguesa. Na actualidade participa no proxecto “Recuperación do Patrimonio Teatral de Galicia II
(1923-1936) e integra o consello de redacción da Revista Galega de Filoloxía (A Coruña). A súa
principal liña de investigación é o teatro galego contemporáneo, sobre a que ten publicado unha
decena de monografías.
Recolocando os mapas. Un achegamento aos escenarios evocados na poesía galega recente
Antía Marante Arias (Christian-Albrechts-Universität zu Kiel)
Ao ronsel dos actuais estudos de autoras como Helena González ou María Xesús Nogueira sobre os
imaxinarios e as liñas de reflexión presentes na poesía galega escrita por mulleres sitúase a nosa achega
que analizará na poesía galega máis recente o entrecruzamento dos mundos rurais e urbanos, e os seus
empregos poéticos, para trazar unha nova cartografía onde, tal e como apuntaba María Xesús
Nogueira na súa análise dun panorama poético anterior, quedan invalidadas as dualidades rurais vs.
urbanas, pertinentes e capitais –iso si– noutras autoras e momentos.
A través da lectura de obras como O pouso do fume de Dores Tembrás (Espiral Maior, 2009),
Retrovisor de Antía Otero (Xerais, 2010) ou Abecedario póstumo de Cristina Ferreiro Real (Espiral
Maior, 2013), entre outras, repararemos nas paisaxes nelas transitadas para comprobar a
operatividade nos discursos poéticos máis recentes da dialéctica rural/urbano mencionada. Deste
xeito, a comprobación da pervivencia ou o esquecemento desta problemática nos textos poéticos
permitiranos: 1) continuar co rexistro dos espazos transitados e as tradicións escollidas polas poetas
para o artellamento das súas propostas, 2) ampliar o noso estudo sobre a natureza –continuísta ou
ruptural– dos diálogos activados na actualidade no marco da poesía galega escrita por mulleres e, en
último lugar, 3) comprobar en que escenarios se recoñecen os eus poéticos das novas achegas e en que
medida é importante a súa adscripción biunívoca a unha contorna no marco dun discurso poético
concibido como campo aberto desde o cal afianzar a reflexión sobre a construción da identidade
feminina.
26. 26
Palabras chave: Poesía galega actual, escrita de mulleres, poéticas, imaxinarios colectivos, identidades
culturais.
Bibliografía básica
Ferreiro Real, Cristina (2013). Abecedario póstumo. Culleredo (A Coruña): Espiral Maior.
Otero, Antía (2010). Retrovisor. Vigo: Xerais.
Tembrás, Dores (2009). O pouso do fume. Culleredo (A Coruña): Espiral Maior.
Vázquez, Gonzalo (ed.) (2009). A cidade na poesía galega do século XXI. Noia, Toxosoutos.
Blanchot, Maurice (1992). El espacio literario. Barcelona: Paidós.
González Fernández, Helena (2005). Elas e o paraugas totalizador. Vigo: Xerais.
Palacios González, Manuela e Helena González Fernández (eds.) (2008). Palabras extremas: Escritoras
gallegas e irlandesas de hoy. Oleiros (A Coruña): Netbiblo.
Palacios González, Manuela (2005). ‟How Green Was my Valley: The Critique of the Picturesque
by Irish and Galician Women Poets”, Feminismo/s 5, 157-175.
Nogueira Pereira, María Xesús (2008). ‟A casa primeira. Achegamento ao tema da infancia nas voces
femininas da poesía dos noventa”. In Helena González e María Xesús Lama (eds.), Actas do
VII Congreso Internacional de Estudos Galegos. Mulleres en Galicia e Galicia e outros pobos da
península. Sada (A Coruña): Ediciós do Castro, 235, 252.
Biobibliografía
Antía Marante Arias (A Coruña, 1982), licénciase en Filoloxía Hispánica e Galega pola Universidade
de Santiago de Compostela e cursa o “Máster en Estudos Téoricos e Comparados da Literatura e da
Cultura” na mesma Universidade para comezar a desenvolver a súa tese de doutoramento sobre
poesía galega contemporánea. Na actualidade, compaxina o seu labor de profesora lectora de galego
na Christian-Albrechts-Universität zu Kiel (Alemaña) coa crítica literaria sobre poesía en espazos
como o “Espello das letras” da revista Grial ou LG3: o Soportal da Literatura Galega. Desde o pasado
ano encárgase da coordinación da sección galega en Caravansari, revista de poesía contemporánea en
lenguas peninsulares.
Letras escondidas: un recorrido por la lengua, literatura y no- lugares, en la relación de los
gallegos y Julio Cortázar
María Cristina López Lizundia (Investigadora independente)
En el presente trabajo, se trata de mostrar una nueva perspectiva, un cambio en la mirada acerca de
los movimientos migratorios, centrada principalmente en los intelectuales y artistas que se
convirtieron en exiliados a mediados del siglo XX.
27. 27
Se tomará a algunos representantes de la diáspora gallega, para analizar éste último concepto, como
una necesidad imperiosa para el establecimiento de un Lugar simbólico, vinculante con la lengua
madre, en oposición a los denominados antropológicamente No-lugares.
En ese contexto, en ese Lugar: La Literatura, percibido como un territorio sin fronteras, se mostrará,
la naciente figura de escritor de Julio Cortázar, sus primeras publicaciones, en un recorrido que
alcanzará su propia condición, a posteriori, de exiliado, creando una tensión imaginaria de sus
relaciones con escritores e intelectuales gallegos como influyentes en su temática y estilo de ese
tiempo.
Para la realización, se presentarán algunas cartas y papeles que fueron encontradas en su cómoda y
publicadas después de la muerte de Julio Cortázar, por su primera esposa Aurora Bernárdez (hija de
gallegos) y un recorrido a través de algunos cuentos significativos de la relación de los gallegos y
Cortázar, al mismo tiempo que se presentarán Fotografías de sitios en donde se reunían, en Buenos
Aires. Esos mismos Lugares constituirán un recorrido concreto para quienes no conocen la ciudad
(fuera del horario de las reuniones).
Palabras chave: frontera, diáspora, no lugares, exilio, Julio Cortázar.
Bibliografía básica
Cartas (Tomo 1) edición de Aurora Bernárdez y Carlés Alvarez Garriga
Estudio acerca de la esquizofrenia de la lengua (Ensayo inédito)-Higinio Martinez.
Los gallegos y Julio Cortázar- Francisco X Fernández Naval.
Los No Lugares (Espacio del anonimato)-Marc Augé.
Julio Cortázar-Papeles inesperados-Recopilación pos mortem edición de Aurora Bernárdez y Carlés
Alvarez Garriga.
Biobibliografía
Nacida en el interior de la Pcia de Buenos Aires y de ascendentes gallegos y vascos , está interesada
por la identidad cultural desde una perspectiva antropológica. Docente de Humanidades en
Distintos niveles educativos, es también participante de encuentros y congresos que exponen acerca
de la temática de Patrimonio (tangible e intangible).
RESUMOS | Mesa 9. Variación, hibridación e representacións da lingua
Moderadora: Rosario Álvarez Blanco (USC | CCG | ILG)
Lugar de celebración: Sala 602, 6º andar
A imaxe lingüística dos galegos fóra de Galicia (textos hispánicos do século XVII)
Rosario Álvarez Blanco (USC | CCG | ILG)
28. 28
É coñecida a escaseza de textos escritos en galego durante o período que, significativamente, na
historia da lingua e da literatura galegas, se deu en chamar “Séculos escuros”, en contraposición
evidente ao Século de Ouro portugués (séc. XVI) e ao Século de Ouro español (séc. XVII). Moitas
das mostras lingüísticas dos galegos, presuntamente falando na súa lingua, chégannos a través de
textos que reproducen, imitan ou parodian a lingua de Galicia fóra do seu berce, basicamente letras
de vilancicos postos en boca de humildes pastores galegos que van adorar o seu paisano ou en boca
do “galego” convertido en personaxe de comedia. Son textos producidos sobre todo no dominio do
castelán e exportados desde alí a outros dominios hispánicos, tamén á outra beira do océano, de
modo que se cantaron vilancicos “en galego” ou “de galegos” en toda a América de fala española ou
portuguesa (e o mesmo se pode dicir do teatro). A través dos que reproducen variedades do galego,
sabemos máis da historia desta lingua nunha época pobre en testemuños; a través dos que imitan ou
parodian, sabemos máis dos trazos que “os outros” tiñan por característicos e da imaxe lingüística
proxectada polos nosos devanceiros. Nesta presentación tentaremos esbozar ese retrato.
Palabras chave: villancicos, galego, hibridación lingüística, barroco, lingua paródica.
Bibliografía básica
Álvarez, Rosario (2007). “Autenticidade, imitación e parodia na lingua dos vilancicos en galego do
século XVII”. In Helena González & María Xesús Lama (eds.), Actas do VII Congreso
Internacional AIEG: Mulleres en Galicia. Galicia e os outros pobos da Península. Sada: Ediciós
do Castro, AIEG e Filoloxía Galega (Universitat de Barcelona), 703-709.
Álvarez, Rosario (2009). “A lingua dos galegos en textos portugueses dos séculos XVI-XIX”. In
Gabriel Rei-Doval (ed.), A lingüística galega desde alén mar. Santiago de Compostela: USC,
295-317 [recolle textos VIII Congreso AIEG, Bahia 2006].
Biobibliografía
Catedrática da área Filoloxías galega e portuguesa, Universidade de Santiago de Compostela.
Docente na Facultade de Filoloxía e investigadora do ILG. Coautora do Atlas Lingüístico Galego.
Coautora de dúas gramáticas galegas, con Monteagudo/Regueira (1986) e Xove (2002). Directora do
Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués (on-line). Directora de Estudos de Lingüística Galega.
Vicepresidenta do Consello da Cultura Galega (2010). Académica da Real Academia Galega (2003),
tesoureira, directora da sección Lingua e coordinadora Seminario de Gramática. Foi Vicerreitora de
Profesorado (1990-94), Directora do Departamento de Filoloxía Galega (1995-99) e do Instituto da
Lingua Galega (2005-13).
29. 29
A ideoloxía lingüística en torno ao galego na quinta provincia galega no ano 2014
Susana Blanco Nigro (Universidad de Buenos Aires)
O presente traballo intentará relevar as representacións sobre a lingua galega que circulan na
actualidade entre os participantes das diversas actividades que propón a colectividade galega na
cidade de Bos Aires. Este relevamiento levarase remato a través dunha enquisa que circulará durante
os meses de Outubro a Febreiro dos anos 2014/2015. A enquisa será anónima e intentará recoller os
datos suficientes para realizar unha primeira análise das representacións que circulan na actualidade
sobre a lingua galega nunha das maiores cidades que na diáspora, aínda conserva un alto número de
inmigrantes provenientes de Galicia. A partir da elicitación destas representacións intentaremos
establecer un abano das ideoloxías lingüísticas que circulan na actualidade sobre a lingua galega. E
reflexionar só as dimensións e actitudes lingüísticas que expón a Globalización a partir dunha ollada
que algúns poderán definir como ecolingüística (Calvet; 2005). O marco teórico co que se abordará
este corpus de investigación xirará en torno aos eixes formulados pola Glotopolítica (Marcellesi,
2003) e o campo das ideoloxías lingüísticas (Blommaert, 2006; Phillipson, 1992; Del Valle, 2007) e
outros.
Palabras chave: Ideoloxía lingüística, representacións, minorización, autoodio, museificación da
lingua.
Bibliografía básica
Marcellesi, J.B (2003). ¿Qué política lingüística para que Estado-Nación?, Glottopol. Revue de
sociolinguistique en ligne, Nº1.
Calvet, J-L (2005). Lingüística y Colonialismo. Breve tratado de glotofagia. Buenos Aires: Fondo de
Cultura Económica.
Blommaert, J. (2006). “Language policy and national identity”. In T. Ricento (ed.), An introduction
to language policy: theory and method. London: Blackwell.
Del Valle, J. (ed.) (2007). La lengua ¿Patria común? Ideas e ideologías del español. Madrid/Frankfurt:
Iberoamericana/Vervuert.
Phillipson, R (1992). Linguistic Imperialism. Oxford: Oxford University Press.
Biobibliografía
Licenciada y profesora en Letras pola Universidade de Bos Aires. Especialízase en cuestións de
política lingüística e Análise do Discurso. Principalmente traballa sobre o proceso de minoración de á
lingua galega e diversas políticas macro sobre a LSA (lingua de xordos arxentina). Foi subvencionada
en dúas oportunidades pola Universidade de Santiago de Compostela e o Instituto de Lingüística
Galega para asistir aos cursos para estranxeiros sobre lingua galega en Galicia. É profesora da Cátedra
de Estudos Galegos "A. Castelao" da Universidade de Bos Aires dende 2009.
30. 30
RESUMOS | Mesa 3. Tradución I (Literatura e tradución)
Moderadora: Iolanda Galanes (Universidade de Vigo)
Lugar de celebración: Sala 302, 3º andar
Memorias dun neno labrego: revisitando a literatura da emigración a través da tradución)
Iolanda Galanes (Universidade de Vigo)
O proceso de internacionalización da cultura galega ten na tradución literaria de obra galega no
exterior un dos esteos que o sustentan. Algúns estudos como Seixas (2000) Domínguez (2010) ou
Fernández Rodríguez et alii (2012) fornécennos datos e análises sobre o resultado deses intercambios
culturais, que van máis aló da anécdota e do propio produto (o libro traducido). Interésanos nesta
comunicación afondar nos mecanismos de difusión exterior da literatura galega e nos valores que a
tradución lle engade ao orixinal, para iso, escollemos unha das obras galegas máis difundidas no
mundo. En concreto, analizamos os procesos de tradución de Memorias dun neno labrego de Xosé
Neira Vilas; unha obra que clasificamos, por moitos motivos, como literatura da emigración. Pola
contra, as sucesivas edicións do orixinal así como as máis de vinte versión traducidas desa obra,
xeradas nos máis de cincuenta anos de percorrido, non sempre a presentan como unha obra da
emigración. A través da análise de los peritextos e dos testemuños da súa recepción establecemos os
valores que se foron engadindo á obra orixinal a través destas versións, condicionadas polas
necesidades (Even-Zohar, 1999) e as normas das culturas meta (Bourdieu 1992 e Toury, 1995).
Palabras chave: Neira Vilas, literatura de emigración, tradución literaria, normas culturais,
memorias.
Bibliografía básica
Domínguez Pérez, Mónica (2010). “Fenómenos de traducción frecuentes entre literaturas de una
misma comunidad interliteraria específica”. In Enric Gallén, Francisco Lafarga & Luis
Pegenaute (eds.), Traducción y autotraducción entre las literaturas ibéricas. Berna, etc.: Peter
Lang. 61-76.
Bourdieu, Pierre (19921ª
, 1998). Les régles de l’art. Genèse et structure du champ littéraire. [Trad. al
español de Thomas Kauf: Las reglas del arte. Génesis y estructura del campo literario.
Barcelona: Anagrama, 1995]. París: Éditions du Seuil.
Even-Zohar, Itamar (1999). “La posición de la literatura traducida en el polisistema literario”. [Trad.
de Montserrat Iglesias Santos revisada por el autor. Teoría de los Polisistemas. Estudio
introductorio, compilación de textos y bibliografía por Montserrat Iglesias Santos.
Bibliotheca Philologica, Serie Lecturas] Madrid: Arco. 223-231. En:
http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/papers/trabajos/EZ-Posicion-Traduccion.pdf
31. 31
Fernández Rodríguez, Aurea; Iolanda Galanes Santos; Ana Luna Alonso e Silvia Montero Küpper
(2012). Traducción de una cultura emergente. La literatura gallega contemporánea en el
exterior. Bern, Berlin, Bruxelles, Frankfurt am Main, New York, Oxford, Wien: Peter Lang.
Seixas Seoane, Manuel (2000). “Galicia nas linguas do mundo: inventario de textos en galego e de
Galicia traducidos ó albanés, árabe, aranés, arminio, asturiano, baixo saxón, basco, bretón,
búlgaro, catalán, checo, chinés, croata e esloveno”. In Rosario Álvarez & Dolores Vilavedra
(eds.), Cinguidos por unha arela común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero. Santiago
de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, 1397-
1420.
Toury, Gideon (1995). Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam/Philadelphia: John
Benjamins Publishing Company.
Biobibliografía
Doutora en Filoloxía Galega pola Universidade de Santiago de Compostela, realizou estudos de
posgrao na Universidade de Laval (Quebec). Desde 2000 é profesora no Departamento de
Tradución e Lingüística da Universidade de Vigo. A súa investigación encádrase en dúas liñas de
traballo: dunha banda a Terminoloxía, Linguas de especialidade e a Tradución especializada e,
doutra, a Tradución literaria en Galicia. A esta última liña pertence o Catálogo Virtual da Tradución
Galega, elaborado no seo do grupo BITRAGA, alén de varias publicacións nas que analiza as
relacións do sistema literario galego con outras literaturas a través da tradución.
A tradución d’A esmorga ao catalán, unha viaxe comprometida
Jaume Silvestre Llinares (Universitat Autònoma de Barcelona)
A recente tradución d'A esmorga de Eduardo Blanco Amor ao catalán xorde nun marco de crecente
interese pola obra do autor ourensán. Neste relatorio propoñemos analizar o proceso de tradución
galego-catalán desde o marco da transculturalidade para suliñar os principais desafíos aos que nos
enfrontamos tanto en termos culturais como lingüísticos.
En primeiro lugar, cómpre estabelecer os ligazóns entre Blanco Amor e a cultura catalá para basear os
motivos da presente tradución. En efecto, Amor tivo unha relación profusa con escritores cataláns,
como Ricard Salvat, que fixo que a súa presenza en Catalunya fose reiterada.
En segundo lugar, trazaremos ás solucións propostas a aqueles elementos dificilmente permeábeis
entre ámbolas culturas, con especial atención ás paremias, modismos e léxico do campo 'esmorgante',
tan enraizado desde un punto de vista antropolóxico.
Finalmente, a nosa intención é propor unha visión do contido d'A esmorga como un entroido,
segundo a teoría de M. Bakhtin. Así, a estrutura da sociedade invértese para conformar un espazo
alternativo aos papeis tradicionais. Neste punto xorde un nexo de unión que resulta interesante
analizar entre as culturas galegas e catalá, por mor das situacións de opresión lingüística, ademais de
diglósica, e cultural que reflicten os personaxes da obra e pola que transitaron e transitan ditas
culturas.
32. 32
Palabras chave: paremia, entroido, tradución, catalá, permeabilidade.
Bibliografía básica
Silvestre, Jaume (2014). La gresca. Pollença: El gall editor.
Bakhtin, M. (1984). Rabelais and His World, trad. por Hélène Iswolsky. Indiana: Indiana University
Press.
Alonso Montero, Xesús (2008-2009), ‘Las Letras gallegas, los dramaturgos gallegos y los artistas de
Galicia en la vida y en la obra de Ricard Salvat (Primera aproximación)’ RLLCGV, XIV-
2008-2009, 157-173.
Biobibliografía
Licenciado en filoloxía inglesa e catalá; máster en Estudos Hispánicos pola Universidade de Kent
(Inglaterra) e Doutor pola mesma universidade cun estudo sobre a narrativa do escritor valenciano
Ferran Torrent, que obtivo o Premio da Crítica do Institut Interuniversitari de Filologia Valenciana
no 2014. O meu campo de interese céntrase na literatura contemporánea, na autobiografía, a
transculturalidade literaria e as adaptacións cinematográficas de obras narrativas.
RESUMOS | Panel 1
Cultura da autonomía: política, populismo e parodia
Moderadora: Helena Miguélez-Carballeira (Prifysgol Bangor | Bangor University)
Lugar de celebración: Sala 404, 4º andar
COORDINADORA: Helena Miguélez-Carballeira (Prifysgol Bangor | Bangor University) .
DESCRICIÓN XERAL: os relatorios incluídos neste panel propoñen unha revisión da cultura da autonomía
galega, entendida nun sentido amplo como o marco cultural e político hexemónico na Galiza entre a
aprobación do Estatuto de Autonomía en 1981 e o momento actual. Dende a perspectiva fornecida
pola crítica ás culturas da Transición no estado español, os relatorios centraránse nas diferentes
manifestacións da cultura da autonomía galega a nivel institucional, político e discursivo, mais tamén
nas formas de parodia que agroman ás súas marxes.
RESUMOS INDIVIDUAIS
Helena Miguélez-Carballeira (Prifysgol Bangor | Bangor University)
“O imaxinario do consenso en Galicia: sentimentalismo, parodia e Os da Ría”
Neste relatorio analizarei os discursos do sentimentalismo na Galiza coma un dos piares que
sustentan a imaxinario do consenso político no período democrático español e ofrecerei unha
33. 33
primeira achega ás posibles críticas e parodias deste discurso que comezan a aparecer nos circuitos
culturais non-institucionais galegos. Tomando como punto de partida a crecente bibliografía crítica
sobre a chamada Cultura da Transición española (Martínez 2012; Delgado 2014; Quaggio 2014),
trazarei as manifestacións específicas deste paradigma cultural na Galicia autonómica, centrándome
en exemplos tirados do imaxinario cultural sobre Galicia divulgados en productos culturais de
circulación estatal e nas prácticas institucionais de enclaves como a Casa de Galicia en Madrid. Na
última parte do relatorio, ofrecerei unha primeira achega ao grupo musical Os da Ría como un
exemplo de resposta paródica á Cultura da Autonomía galega.
Palabras chave: Cultura da Transición, Cultura da Autonomía, sentimentalismo, Casa de Galicia en
Madrid, Os da Ría.
Bibliografía básica
Delgado, Luisa Elena (2014). La nación singular: Fantasías de la normalidad española (1996–2011).
Madrid: Siglo XXI España.
Martínez, Guillem et al. (2012). CT o la Cultura de la Transición: Crítica a 35 años de cultura
española. Barcelona: DeBolsillo.
Miguélez-Carballeira, Helena (2013). Galicia, a Sentimental Nation: Gender, Culture and Politics.
Cardiff: U of Wales P.
Quaggio, Giulia (2014). La cultura en transición. Reconciliación y política cultural en España, 1976–
1986. Madrid: Alianza Editorial.
VVAA. A casa habitada. A colección da Casa de Galicia en Madrid. Santiago de Compostela: Xunta de
Galicia, 2008.
Biobibliografía
Helena Miguélez-Carballeira is a Senior Lecturer in Hispanic Studies at Bangor University, and
Director of the Centre for Galician Studies in Wales. She is the author of Galicia, a Sentimental
Nation: Gender, Culture and Politics (University of Wales Press, 2013).
Bárbara Álvarez Fernández (Universidade de Vigo)
“A folclorización da cultura galega no discurso político actual”
As prácticas culturais, as crenzas e as ideoloxías reflicten e sosteñen as estruturas de poder; pero os
que quedan excluídos do poder adáptanse con frecuencia á súa subordinación mediante a creación de
formas culturais que expresan prácticas, valores e crenzas oposicionais (González-Millán, 2000: 113).
Na nosa análise do libro de viaxes Everything but the Squeal. Eating the whole Hog in Northern Spain,
do autor inglés residente en Galicia J. Barlow (Farrar, Straus and Giroux, 2008) e a súa tradución
galega, Todo menos o cuiñar. A voltas co porco por Galicia (Franouren, 2010) constatamos a
folclorización e o proveito político que o poder oficial tira do capital cultural galego. Un rendemento
34. 34
do que se beneficia o goberno neo-rexionalista do PPdG, que trata de obviar –posible orixe galega de
Cervantes, desaparición das pallozas, por exemplo– ou reducir as diferentes manifestacións culturais
–festas gastronómicas e relixiosas– a inofensivas particularidades folclóricas incapaces de ameazar a
unidade nacional; mais tamén o discurso nacionalista, que se vale de elementos como o uso da lingua
galega, a cultura castrexa ou o Festival de Ortigueira e até a vinculación co pasado celta para crear
unha posición diferenciadora. Alén desta instrumentalización ideolóxica das tradicións galegas, non
debemos esquecer a dimensión económica que a cultura posúe nunha sociedade capitalista, polo que,
nalgúns casos, estas particularidades serán toleradas e mesmo fomentadas: recuperación do porco
celta, produtos con denominación de orixe protexida.
Palabras chave: Folclorización, Xunta de Galicia, nacionalismo, cultura galega, rendemento
económico.
Bibliografía básica
Barlow, John (2008). Everything but the Squeal. Eating the whole Hog in Northern Spain. New York:
Farrar, Straus and Giroux.
___ (2010). Todo menos o cuiñar. A voltas co porco por Galicia, trad. de Bárbara Álvarez Fernández.
Ourense: Franouren.
Méndez, Lourdes (2004). Galicia en Europa. El lugar de las artes plásticas en la política cultural de la
Xunta. Sada: Ediciós do Castro
Miguélez-Carballeira, Helena (2013). Galicia, a Sentimental Nation: gender, culture and politics.
Cardiff: University of Wales Press.
González Millán, Xoán (2000). Resistencia cultural e diferencia histórica: A experiencia da
subalternidade. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
Biobibliografía
Licenciada en Tradución e Interpretación pola Universidade de Vigo (2007) e posúe un máster en
Tradución e Paratradución. Está acreditada como tradutora xurada, e traballou como tradutora e
intérprete para o Ministerio del Interior. Traduciu o libro de viaxes Everything but the Squeal. Eating
the Whole in Northern Spain, de John Barlow, ao galego (Todo menos o cuiñar. A voltas co porco por
Galicia, Franouren, 2010) e o castelán (Un año en Galicia. Del cerdo, hasta los andares, Amazon,
2012). Na actualidade realiza a súa tese sobre a imaxe de Galicia na literatura de viaxes en lingua
inglesa.
Joseba Gabilondo (Michigan State University)
“The Big Other of Galician Culture: On Manuel Fraga, Populism, and Critical Impossibility”
35. 35
This paper will study the written work of Manuel Fraga dealing specifically with Galicia, from
Galicia ayer, hoy, mañana (1989) to Galicia fin de milenio (1997). The goal is to study the carismatic
and popular position occupied by Fraga not only as politician but also as a cultural practitioner. The
objective is two-fold. On the one hand, the paper will defend that the political form of populism
(Laclau) Fraga articulated in his tenure as Minister of Information and Tourism (1962-1969, “Spain
is different”) was formulated from his Galician experience. On the other, the paper will argue that he
only fully developed it when he returned to Galicia as president of the Xunta (1990-2005). The
paper will further explore how Fraga’s populism was impervious to cultural critique and he held his
unchallenged carismatic and populist position to his death, thus creating a critical impossibility. In
this respect, the paper will posit Fraga as the Big Other (Lacan) of Galician Culture.
By focusing on the issues of affectivity (Miguélez-Carballeira), populist leadership (Laclau), and
carisma (Weber), the paper will conclude that Fraga was more capable than the progressive
nationalist block (Xosé Manuel Beiras, Manuel Rivas, etc.) to articulate, through his work, a populist
politics and culture that created an equivalence between historical subalternity, caciquismo, and
neoliberal/global culture-politics in Galicia. This equivalencial discourse had the retroactive effect of
legitimizing Francoism as the necessary past of contemporary Galicia (Francoist morrinha), while, at
the same time, articulating a “Galician difference” that, countering nationalism, remained solely
regional and Spanish—and thus doubly enjoyable as ideology (Zizek). The paper will conclude that
Fraga’s deployment of what could be called “affective populism” made his discourse resiliant to
rational critique (including his Ciudade da cultura).
Palabras chave: Manuel Fraga, populism, literature, cultural critique, big Other.
Bibliografía básica
Fraga Iribarne, Manuel (1989). Galicia ayer, hoy, mañana [Pontevedra] Fundación Alfredo Brañas.
____ (1997) Galicia fin de milenio. Barcelona: Planeta.
Lacan, Jacques (1981). The Four Fundamental Concepts of Psycho-Analysis. New York: Norton Co.
Laclau, Ernesto (2007). On Populist Reason. Londres: Verso.
Miguélez-Carballeira, Helena (2013). Galicia, a Sentimental Nation: gender, culture and politics.
Cardiff: University of Wales Press.
Biobibliografía
Associate Professor at the Department of Romance and Classical Studies at Michigan State
University. He has published several articles on Basque, Galician, and Spanish nationalisms,
masculinity, queer theory, and globalization. He is the coeditor of Empire and Terror:
Nationalism/Postnationalism in the New Millennium (2004). He is also the author of an essay
collection about contemporary Basque literature entitled Remnants of the Nation: Prolegomena to a
Postnational History of Basque Literature (2006) and a monograph on Basque novelist Ramon
36. 36
Saizarbitoria: New York – Martutene: On the Utopia of Basque Postnationalism and the Crisis of
Neoliberal Globalization (2013).
RESUMOS | Panel 2
La recepción de la lírica gallego-portuguesa medieval en Argentina. Morriña y estudios académicos al
otro lado del Océano Atlántico
Moderadora: Gimena del Rio Riande (SECRIT, CONICET- Universidad de Buenos Aires)
Lugar de celebración: Sala 402, 4º andar
COORDINADORA: Gimena del Rio Riande (SECRIT, CONICET- Universidad de Buenos Aires).
DESCRICIÓN XERAL: el panel propone realizar una pequeña historia de la recepción de la lírica gallego-
portuguesa medieval en Argentina, desde la temprana y señera antología de la editorial Emecé, a
través de la colección Dorna, publicada en Buenos Aires, en plena Guerra Civil Española (1941),
hasta los estudios académicos de la filóloga Nydia Fernández Pereiro o el musicólogo Gerardo
Huseby entre mediados y fines del siglo XX, con mención a los llevados a cabo hoy día en el ámbito
de la Universidad de Buenos Aires, Universidad Nacional de La Plata y Consejo Nacional de
Investigaciones Científicas y Técnicas.
Si bien el primer impulso editorial, centrado en la citada antología, el Florilegio de la Biblioteca
Vaticana de Francisco Luis Bernárdez, y ciertas publicaciones del Centro gallego de Buenos Aires,
parecen fundarse en un sentimiento de morriña, será la figura de Claudio Sánchez Albornoz,
presidente de la República española en el exilio, la que inaugure una nueva etapa para los estudios
académicos sobre la lírica gallego-portuguesa en nuestro país.
RESUMOS INDIVIDUAIS
Santiago Di Salvo (Universidad Nacional de La Plata-IdIHCS, CONICET)
“Contribución a los estudios de lírica medieval gallegoportuguesa en Argentina en las décadas de
1950 y 1960”
La contribución de muchos argentinos a los estudios medievales ibéricos durante el siglo XX es un
hecho ampliamente conocido y documentado. Otro tanto podría decirse de los aportes brasileños y
argentinos a las investigaciones específicas sobre lírica gallegoportuguesa. Es necesario, a esta altura
del avance de dichos estudios, retomar y revisar estas publicaciones de diversa magnitud y
perspectiva (en especial, la obra de difusión del poeta Francisco Luis Bernárdez y los escritos
académicos de Nydia G. B. de Fernández Pereiro), con el propósito de valorar y considerar
críticamente su incidencia y su legado. Esta comunicación se propone como un primer resultado de
la investigación de algunos miembros proyecto “Tensiones y contactos en la tradición lírica
románica de la Edad Media y el Renacimiento hasta sus proyecciones en la Modernidad” (Dir. G.
Chicote y S. Disalvo), del IdIHCS y la Facultad de Humanidades y C. de la Educación (UNLP).
37. 37
Biobibliografía
Doctor en Letras por la Universidad Nacional de La Plata, docente en la cátedra de Literatura
Española I (Medieval y Renacentista) de dicha universidad en la Facultad de Humanidades y Cs.
de la Educación. Investigador Adjunto CONICET en el Instituto de Investigaciones en
Humanidades y Ciencias Sociales. Co-director del proyecto de investigación (Dir. Gloria Chicote)
“Tensiones y contactos en la tradición lírica románica de la Edad Media y el Renacimiento hasta sus
proyecciones en la Modernidad”.
Germán Pablo Rossi (Universidad de Buenos Aires)
“Cantigas al sur. Estudios y registro musical de repertorios de lírica gallego-portuguesa medieval en
Argentina”
Desde mediados del siglo XX hasta nuestros días el repertorio de lírica gallego-portuguesa medieval
ha sido objeto de diferentes abordajes musicales. El objetivo de esta ponencia es dar cuenta de
algunos de estos trabajos para observar en qué contextos se han desarrollado y en qué medida han
impactado e interactuado con las producciones locales y europeas. En relación a los estudios
musicológicos es de especial mención el trabajo de Gerardo Huseby con su excelente y aún vigente
tesis de fines de los setenta sobre la modalidad en el repertorio de las Cantigas de Santa María y con
su producción como investigador y docente. Desde el punto de vista de los registros discográficos se
hace interesante destacar la inclusión de los repertorios de Cantigas de Santa María de Alfonso el
sabio y Cantigas de Amigo de Martin Codax en grabaciones del grupo Pro Música del Rosario y del
Conjunto Música Ficta de Buenos Aires, y del Conjunto Languedoc de El Bolsón. El director de este
conjunto, Marcelo García Morillo, se dedicó incluso desde la luthería a la reconstrucción de
instrumentos musicales en base a la iconografía del Pórtico de la Gloria de Santiago de Compostela y
de los manuscritos de las Cantigas de Santa María.
Biobibliografía
Licenciado en Artes con Orientación en Música y Profesor en Enseñanza Media y Superior en Artes.
Es docente de la materia Evolución de los Estilos I (Edad Media) de la carrera de Artes en la Facultad
de Filosofía y Letras de la Universidad de Buenos Aires y director de los ensambles de música
medieval Occursus y Labor Intus.
Gimena del Rio Riande (SECRIT, CONICET- Universidad de Buenos Aires)
“Los Cancioneros en Argentina”
La desdichada década del cuarenta española impactó, a través de sus exiliados, de distintos modos en
la sociedad y la cultura de la República Argentina. Dentro del ámbito editorial la temprana y señera
antología Poesía gallega medioeval de los siglos XII al XV, publicada por Emecé en Buenos Aires en
plena Guerra Civil Española (1941) por un encubierto Luis Seoane en su colección Dorna, puede
leerse como un hito en lo que hace a la circulación y recepción de la lírica gallego-portuguesa en
nuestro país y como una muestra de la importancia de esta en el patrimonio cultural gallego. Este
38. 38
primer impulso, seguido por la edición divulgativa de algunas cantigas en el Florilegio de la Biblioteca
Vaticana de Francisco Luis Bernárdez en 1952 y la de ciertas publicaciones del Centro Gallego de
Buenos Aires, que parece fundarse en un sentimiento de morriña de quien está lejos de su tierra, se
erigirá en producción académica con la obra de Claudio Sánchez Albornoz, presidente de la
República española en el exilio. Sánchez Albornoz inaugurará una nueva etapa para los estudios sobre
España y sobre Galicia y la lírica gallego-portuguesa en nuestro país.
Biobibliografía
Investigadora en el Seminario de Edición y Crítica Textual del CONICET, imparte seminarios de
grado y posgrado en la Universidad de Buenos Aires y en la UNED (Madrid). Es Doctora en
Filología Románica con una tesis doctoral sobre lírica gallego-portuguesa medieval y Magister en
Estudios Literarios por la Universidad Complutense de Madrid, y Experta en Investigación y
recuperación del patrimonio literario por la Universidad Autónoma de Madrid.
16:00 – 17:00 Desprazamento ao Instituto Galego-Arxentino Santiago Apóstol, Paso 51,
Bos Aires (Mapa : http://goo.gl/dQ3XlE)
17:00 – 18:30 Ciclos de diálogos (Instituto Galego-Arxentino Santiago Apóstol, Paso 51,
Bos Aires, salón auditorio)
Asociacionismo étnico e identidade
Alejandro Fernández (Universidad Nacional de Luján)
María Liliana da Orden (Universidad de Mar del Plata)
Carlos Zubillaga (Universidad de la República, Uruguai)
Organizado polo Consello da Cultura Galega
Coordinador: Marcelino X. Fernández Santiago
RESUMOS INDIVIDUAIS
Marcelino X. Fernández Santiago (Consello da Cultura Galega)
“Asociacionismo étnico e identidade”
Coa constitución de forma case simultánea en 1879 dos primeiros Centros galegos en Bos Aires, A
Habana e Montevideo, iníciase un proceso de creación de asociacións étnicas galegas na emigración,
39. 39
que vai perdurar até os nosos días e que se vai estender xeograficamente por todos os países con
presenza galega.
Estas asociacións tiveron un rol moi importante na creación e mantemento dunha identidade galega
nas colectividades de emigrantes; converténdose nos espazos de sociabilidade dos emigrantes, pero
tamén en lugares que garantiron a existencia dunha cultura propia diferenciada nos países de acollida;
ao tempo que favorecían as relacións coas súas sociedades de orixe, mediante o envío de remesas
económicas e inmateriais a Galicia.
Estas entidades asumiron diferentes formas e finalidades -asociacións recreativas, asistenciais,
mutuais, instrutivas, etc. Así mesmo, presentan diferenzas no seu ámbito de actuación, pois
encontramos, xunto á pequenas sociedades microterritorais de referencia parroquial ou local, outras
de ámbito provincial ou galego.
Biobibliografía
Coordinador técnico do Arquivo da Emigración Galega do Consello da Cultura Galega, onde
desenvolve diferentes proxectos sobre a historia da emigración e para a recuperación da memoria das
colectividades galegas no exterior.
Licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela (1987). Realiza os
estudios de doutoramento (1987-1989) no programa de Estudios Contemporáneos, presentando un
traballo de investigación sobre as migracións estacionais dos segadores galegos a Castela.
Co-autor, xunto con R. Villares, do libro Historia da emigración galega a América (Santiago de
Compostela, 1996), é coordinador de publicacións Base bibliográfica da emigración galega (Santiago
de Compostela, 1997), Repertorio da prensa galega da emigración (Santiago de Compostela, 1998).
Presentou diversas comunicacións sobre a emigración galega en Congresos e Seminarios, e é autor de
artigos sobre esta temática, entre os que podemos citar: “Da Terra Chá a Castela: as migracións
estacionais dos segadores galegos a Castela no século XX” (Santiago de Compostela, 1995), “O
patrimonio cultural galego na emigración: Arxentina” (Santiago de Compostela, 1996);
“Asociacionismo étnico e consideracione sociale: gli emigranti galiziani in Argentina (1879-1950)”
(Cesena, 1999), “Asociacionismo gallego en Buenos Aires (1936-1960)” (Bos Aires, 2001), I
Congreso da Emigración Galega (edición facsimilar), entre outros.
Alejandro Fernández (Universidad Nacional de Luján)
“Las asociaciones y la prensa en la emigración española a la Argentina: una aproximación
comparativa”
La exposición estará dedicada a las asociaciones de los inmigrantes españoles en Argentina, tratando
de emplear una aproximación de tipo comparativo con lo acontecido en otros países de América del
Sur. En primer lugar se explicará la difusión del mutualismo como sistema de asistencia y previsión,
comparando sus características con la de las asociaciones de beneficencia. Sobre todo se prestará
atención a la discusión sobre el carácter innovador de las sociedades de ayuda mutua, debatiendo el
grado de autonomía que implicaban respecto de los grupos dominantes de la colectividad española. A
40. 40
continuación se indagará en las asociaciones de tipo cultural y recreativo, y en las razones por las
cuales su desarrollo estuvo vinculado con el del regionalismo. Las formas de liderazgo brindarán la
ocasión para recordar la vinculación del desarrollo del asociacionismo con la movilidad social en los
países latinoamericanos de inmigración, explicando de qué modo los grupos encumbrados de la
colectividad trataron de formalizar su ascendiente en el mundo de las asociaciones étnicas. Por
último, se considerarán las relaciones entre asociacionismo y prensa étnica, ejemplificando con el
papel de algunos periodistas relevantes por su condición de dirigentes de las instituciones étnicas.
Biobibliografía
Doctor en Historia por la Universidad de Barcelona y Magister en Ciencias Sociales por la FLACSO.
Docente e investigador de la Universidad Nacional de Luján, donde dirige la Maestría en Historia
Social. Ha publicado cuatro libros y numerosos artículos sobre inmigración y exilio españoles en
Argentina. Ha sido profesor visitante en universidades de España, Italia y Francia. Co-dirige la revista
Estudios Migratorios Latinoamericanos.
María Liliana da Orden (Universidad de Mar del Plata)
“El asociacionismo gallego en la Argentina, un balance en perspectiva secular”
En el contexto de la historiografía sobre las migraciones y del asociacionismo gallego en particular,
buscamos trazar un panorama de las formas de asociacionismo de este colectivo en Argentina en el
largo plazo, desde fines del siglo XIX, cuando el movimiento de peninsulares de ese origen comenzó
a destacarse, hasta el período de posguerra y el fin de esa afluencia. Se diferenciarán las prácticas
sociales y culturales a lo largo del período teniendo en cuenta las distintas oleadas y colectivos, las
características de la sociedad receptora donde surgieron y se desenvolvieron estas entidades así como
la situación en la tierra de origen. A la luz de una concepción cultural de la identidad, se pondrá en
evidencia la historicidad de las trayectorias y el distinto papel que desempeñó el asociacionismo entre
estos inmigrantes y se intentará dar cuenta de cuestiones pendientes de análisis para una agenda
futura.
Biobibliografía
Profesora y Licenciada en Historia por la Universidad Nacional de Mar del Plata, Doctora en
Geografía e Historia por la Universidad de Oviedo (España). Profesora Titular regular del
Departamento de Historia, Facultad de Humanidades (UNMDP) y codirectora del Grupo
Movimientos Sociales y Sistemas Políticos en la Argentina Moderna del Centro de Estudios
Históricos. Es autora de los libros Historia(s) de la inmigración asturiana en Mar del Plata (2014);
Una familia y un océano de por medio. La emigración gallega a la Argentina: Una historia a través de la
memoria epistolar (2010); Inmigración española, familia y movilidad social en la Argentina Moderna.
Una mirada desde Mar del Plata (2005). Ha compilado con Julio C. Melon las siguientes obras
Organización política y Estado en tiempos del peronismo y Prensa y peronismo. Discursos, prácticas,
41. 41
empresas 1943-1958. Ha publicado artículos en revistas especializadas del país y del exterior (Estudios
Migratorios Latinoamericanos, Historia Social, Estudios Migratorios, Storia Urbana, entre otras).
Carlos Zubillaga (Universidad de la República, Uruguai)
“Asociacionismo galego de emigración: entre inclusión e elitismo”
Na miña intervención abordarei a tensión existente nas sociedades de emigrantes entre os obxectivos
de inclusión (a máxima cobertura de afiliación) e o risco do elitismo (xuntanza de iniciados), así
como da necesidade de precisar o concepto de "identidade", sempre en referencia ó caso de Uruguai.
Biobibliografía
Licenciado en Ciencias Históricas por la Universidad de la República (Uruguay). Doctor en Historia
por la Universidad de Buenos Aires (Argentina). Catedrático de Teoría y Metodología de la Historia
en la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación (Universidad de la República).
Investigador Activo del Sistema Nacional de Investigadores (Agencia Nacional de Investigación e
Innovación, Uruguay). Académico de Honor de la Real Academia Galega. Ex integrante del Comité
Ejecutivo del Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales (CLACSO) con sede en Buenos Aires.
Ex Decano de la Facultad de Humanidades y Ciencias de la Educación (Universidad de la
República). Ex Miembro de la Comisión de Patrimonio Cultural de la Nación (Uruguay). Profesor
invitado en las Universidades de Buenos Aires, Mar del Plata y Tandil (en Argentina), y en las
Universidades Complutense de Madrid, de Santiago de Compostela, de Valladolid y de Oviedo (en
España). Autor de más de cuarenta libros de temas históricos publicados en Montevideo, Buenos
Aires, Madrid, Turín y Santiago de Compostela. Autor de un centenar de artículos en revistas
científicas especializadas de Argentina, México, España, Italia, Estados Unidos y Uruguay.
18:30 – 19:30 Inauguración da exposición 53 páxinas das nosas letras do Parlamento de
Galicia, a Xunta de Galicia e a RAG (Instituto Arxentino-Galego Santiago
Apóstol, Paso 51, Bos Aires [Mapa: http://goo.gl/dQ3XlE])
Intervirán: Pilar Rojo (Presidenta do Parlamento de Galicia), Valentín García
Gómez (Secretario Xeral de Política Lingüística), Henrique Monteagudo (Secretario da
Real Academia Galega), Rosario Álvarez (vicepresidenta do Consello da Cultura Galega)
19:30 – 20:00 Pausa para visitar a mostra
20:00 – 21:00 Espectáculo artístico | Instituto Arxentino-Galego Santiago Apóstol, Paso 51,
Buenos Aires (salón auditorio, mapa: http://goo.gl/dQ3XlE)
Herba da Boa
43. 43
Martes, 7 de abril
9:00 – 11:00 Paneis 11, 4 e 14 | Mesa de relatorios 13 e 7 (Instituto de Altos Estudios
Sociales (IDAES) da UNSAM, Paraná 145, 5º piso) (Mapa:
http://goo.gl/Z3s3tr)
Máis información e resumos, cf. Infra
[Mesa 13. Linguas en contacto]
1. Contacto de linguas na Televisión de Galicia.
Perspectivas de análise | Sonia Varela Pombo
(Universitat Autònoma de Barcelona)
2. Lingua galega: identidade, autenticidade ou
hibridación | Xosé Ramón Freixeiro Mato
(Universidade da Coruña)
3. O galego como lingua de contacto esquecida |
Carsten Sinner (Universität Leipzig)
Moderadora: Elisa Fernández Rei
(Universidade de Santiago de Compostela)
Lugar de celebración: Sala 602, 6º andar
[Mesa 7. Tradución II]
1. A imaxe de Galicia na literatura de viaxes en
lingua inglesa: así nos viron e así nos quixemos
amosar | Bárbara Álvarez Fernández (Universidade
de Vigo)
2. Tradución e identidade na publicidade de
produtos galegos | Paloma López Serrapio
(University of Birmingham)
3. Políticas de autotradución na literatura galega
actual: re-creación, apropiación, resistencia |
Olga Castro (Aston University)
Moderadora: Olga Castro
(Aston University)
Lugar de celebración: Sala 402, 4º andar
44. 44
[Panel 11]
1. El exilio gallego y sus vinculaciones con el
ámbito asociativo hispánico, y galaico en
particular de la ciudad de Buenos Aires | Laura
Fasano (Universidad de Buenos Aires)
2. Los gallegos de O Porriño y sus instituciones en
Buenos Aires (1916- 1938) | Alejandra Noemí
Ferreyra (Universidad de Buenos Aires | Centro de
Estudios Sociales de América Latina | CONICET)
3. El arribo de gallegos a Buenos Aires durante la
segunda posguerra: una aproximación al caso de
los inmigrantes brigantinos (1949-1952) |
Denise Rocío Ganza (Universidad de Buenos Aires)
4. La temprana inmigración gallega en Buenos
Aires: los mecanismos de integración en la
sociedad porteña | Nadia Andrea de Cristóforis
(Universidad de Buenos Aires | CONICET)
5. Una voz gallega en el Plata ante la hecatombe
europea. El Eco de Galicia y la Primera Guerra
Mundial | María Inés Tato (CONICET |
Universidad de Buenos Aires)
Las emigraciones gallegas en los siglos
XIX y XX: orígenes, destinos,
mecanismos de traslado y formas de
integración
Moderadora: Nadia Andrea de Cristóforis
(Universidad de Buenos Aires | CONICET)
Lugar de celebración: Sala 404, 4º andar
[Panel 4]
1. Palabra de mujer atravesando el colectivo
gallego | Patricia Isabel Alonso e María Rosa
Iglesias (Asociación Herbas de Prata)
2. Tira a Língua. O grupo de conversa galega |
Susana Blanco e Octavio Fernández (Tira a
Lingua)
3. O Terzo da Fala: A lingua viva en Bos Aires |
Isabel Agustina Cid e Gisela Susana Barbeito
(Terzo da Fala)
4. El teatro gallego en Buenos Aires en la
actualidad | Marcela Fernández Señor (Asociación
Echando Raíces), e Walther Sánchez Rodriguez
(Investigador independente)
De las tradicionales sociedades
parroquiales a las nuevas agrupaciones
de difusión de la cultura gallega
Moderadora: Mariela Tilve Rouco
(Fundación Xeito Novo de Cultura Gallega)
Lugar de celebración: Sala 302, 3º andar
45. 45
[Panel 14] 1. Do Grande Milagre jacobeu ao Auto da
compadecida de Ariano Suassuna: aspectos da
transculturação ocorrida | Maria do Amparo
Tavares Maleval (Universidade do Estado do Rio de
Janeiro)
2. A Pedra do Reino, de Ariano Suassuna, e a
recriação da Demanda do Santo Graal |
Mariângela Monsores Furtado Capuano (Colégio
Pedro II – Rio de Janeiro)
3. Atualizações do medievo galaico- português na
música e cultura brasileira | Lenora Pinto Mendes
(Universidade Federal Fluminense)
Ressonâncias do medievo na música,
literatura e cultura galega, brasileira e
portuguesa
Moderadora: Maria do Amparo Tavares Maleval
(Universidade do Estado do Rio de Janeiro)
Lugar de celebración: Sala 600, 6º andar
RESUMOS | Mesa 13. Linguas en contacto
Moderadora: Elisa Fernández Rei (Universidade de Santiago de Compostela)
Lugar de celebración: Sala 602, 6º andar
Contacto de linguas na Televisión de Galicia. Perspectivas de análise
Sonia Varela Pombo (Universitat Autònoma de Barcelona)
No presente relatorio trataremos de reflexionar sobre o contacto de linguas nos medios de
comunicación galegos, nomeadamente en programas da Televisión de Galicia (TVG) de diferentes
categorías (divulgativos, humorísticos e informativos). A escolla de variedade de formatos ten como
obxectivo a análise da variación no uso de interferencias lingüísticas detectadas en diferentes rexistros
−estándar oral, coloquial mediatizado e coloquial real.
Pretendemos con este estudo non só elaborar un inventario das interferencias lingüísticas rexistradas
no corpus, senón que procuraremos adoptar unha aproximación pragmática. Con frecuencia as
intencións de persuasión, a caracterización de personaxes, o achegamento ao interlocutor, a empatía
ou a priorización da comunicación explican o recurso á interferencia lingüística nos programas
televisivos.
Palabras chave: contacto de linguas, interferencias, variación lingüística, pragmática, medios de
comunicación
Bibliografía básica
Bassols, Margarida e Anna M. Torrent (2006). “El català dels xòumans. Empatia lingüística amb el
receptor”. In S. Martí (coord.), Actes del 13è Col·loqui Internacional de Llengua i Literatura
Catalanes. Vol. II. Barcelona: Publicacions de l’Abadia de Montserrat, 29-42.
46. 46
Dobao, Antón (2008): “Os modelos orais nos medios de comunicación”. In Elisa Fernández Rei e
Xosé Luís Regueira Fernández (eds.), Perspectivas sobre a oralidade. Santiago de Compostela:
Consello da Cultura Galega: Instituto da Lingua Galega, 219-234.
Kabatek, Johannes (2000). Os Falantes como lingüistas: tradición, innovación e interferencias no galego
actual. Bello, María Xesús (trad.); Regueira, Xosé Luís (prol.). Vigo: Edicións Xerais de
Galicia.
Regueira, Xosé Luís (2005). “Estándar oral”. In Rosario Álvarez e Henrique Monteagudo (eds.),
Norma lingüística e variación. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega &
Instituto da Lingua Galega, 69-95.
Monteagudo, X. H. (2013). Contacto de linguas, hibrididade, cambio: contextos, procesos e
consecuencias. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega & Instituto da Lingua
Galega. Dispoñible en: http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/d4dc53_Simposio%
20ILG%202010_definitivo.pdf
Biobibliografía
Licenciada en Filoloxía Galega pola Universidade de Santiago de Compostela (USC). Profesora
lectora de lingua, literatura e cultura galegas na Universitat Autònoma de Barcelona (UAB) e
actualmente coordinadora académica do Mínor en Estudos Galegos na mesma universidade.
Perspectivas de análise Lingua galega: identidade, autenticidade ou hibridación
Xosé Ramón Freixeiro Mato (Universidade da Coruña)
Esta proposta parte da consideración do valor de identidade que achega o idioma propio da Galiza na
sociedade galega, aínda que hoxe non sexa unanimemente admitido como elemento esencial ou
imprescindíbel da identidade galega e se estenda cada vez máis o discurso da identidade múltipla;
aínda así, semella claro que para moitas persoas a lingua galega funciona como factor definidor da súa
propia identidade persoal ou grupal. Ora, na Galiza conviven diferentes variedades lingüísticas, que
van do galego estándar ao castelán modelar, pasando por outras modalidades híbridas que mesturan
elementos de ambas en diversos graos; e as persoas galegofalantes non se identifican tanto coa
variedade estándar, que en moitos casos senten como estraña e artificial, como coa súa variante local,
polo xeral moi castelanizada, a se dar inclusive a circunstancia de en ocasións seren os castelanismos
léxicos os que son sentidos como termos propios, en canto as formas propiamente galegas se perciben
como alleas. A partir desta situación, tentaranse ponderar os distintos posicionamentos que na
actualidade están presentes no debate lingüístico na Galiza: defensa das variedades híbridas,
nomeadamente o castrapo, como novo paradigma da modernidade que vén resolver o conflito
lingüístico preexistente, tolerancia cos castelanismos presentes na fala popular dentro dunha liña
tendente á consolidación do galego estándar na escrita, ou aposta decidida na calidade lingüística
tanto na escrita como na oralidade, sen concesións ás interferencias, como única fórmula posíbel para
revitalizar o galego e garantir o seu futuro. Na proposta que aquí se presenta optarase por esta última
47. 47
alternativa e achegaranse as razóns xustificativas, a se desbotar a hibridación como solución para as
linguas minorizadas por xogar sempre en prol das linguas dominantes.
Palabras chave: galego, identidade, autenticidade, hibridación, calidade da lingua
Bibliografía
Gugenberger, Eva, Henrique, Monteagudo e Gabriel Rei-Doval (eds.) (2013). Contacto de linguas,
hibrididade, cambio: contextos, procesos e consecuencias. Santiago de Compostela: Consello da
Cultura Galega.
Kabatek, Johannes (2011). “Algunos apuntes acerca de la cuestión de la «hibridez» y de la «dignidad»
de las lenguas iberorrománicas”. In Yolanda Congosto e Elena Méndez (coords.), Variación
lingüística y contacto de lenguas en el mundo hispánico: in memoriam Manuel Alvar. Madrid:
Iberoamericana, 271-289 [http://www.uni-tuebingen.de/kabatek/hibrid.pdf]
Maurais, Jacques (1999). La qualité de la langue: un projet de société. [Québec]: Conseil de la Langue
Française [http://www.cslf.gouv.qc.ca/publications/pubb147/b147.pdf]
Regueira, Xosé Luís (2012). “Autenticidade e calidade da lingua: purismo e planificación lingüística
no galego actual”, Estudos de Lingüística Galega 4, 187-201.
Sanmartín Rei, Goretti (2009). Nos camiños do entusiasmo. Calidade da lingua e planificación
lingüística. Vigo: Xerais.
Biobibliografía
Estudou Maxisterio e traballou como profesor de Ensino Primario durante uns anos. Licenciado
posteriormente en Filoloxía Románica e en Filoloxía Galego-Portuguesa pola Universidade de
Santiago de Compostela, exerceu a docencia no Ensino Medio. En 1992 doutorouse cunha tese sobre
Noriega Varela e a edición crítica da súa obra completa, lida na Universidade da Coruña, e en 1993
incorporouse a esta institución como profesor universitario. Na actualidade é catedrático da Área de
Filoloxías Galega e Portuguesa na Facultade de Filoloxía desta universidade, onde desenvolve tarefas
docentes e investigadoras, nomeadamente sobre gramática, estilística e sociolingüística galegas.
O galego como lingua de contacto esquecida
Carsten Sinner (Universität Leipzig)
O contacto entre o galego e o español, dúas linguas iberorrománicas estreitamente emparentadas, ao
contrario do que ocorre no caso do contacto do español con outras linguas, como o catalán,
analizouse moi pouco. É aínda máis escaso o que se sabe sobre o contacto da lingua galega co español
en América. A diferenza do que pode constatarse no caso do contacto con linguas inmigrantes como
o italiano, o inglés, o francés, o alemán, ou ata o danés, en Arxentina, case non se considera o
contacto entre aquelas linguas iberorrománicas irmás.