Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
QUECHUA AVANZADO DEL 2024 CON EJERCICIOS
1. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 1
QHICHWA
SUTI…………………………………….
YACHAYWASI………………………….
PURIYNIN SECRETARIADO EJECUTIVO
YACHAQAY SUTI IDIOMA ORIGINARIO
YACHACHIQ
ÑIQI……………………………………………………..
WATA………………………………………………….
ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA TAWAYUQ
IMAYNALLA?
2. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 2
JUK YACHAY
QHICHWA
Etimológicamente , quechua significa , según los primeros lexicólogos como ZONA
TEMPLADA, y se los llama QUICHUAS O QUECHUAS a los que viven en esas zonas,
por otra parte existe otra denominación que significa LENGUA DEL HOMBRE o LENGUA
HUMANA haciendo un énfasis de este significado, no siempre seria para el quechua, sino
para cualquier otra lengua, de ahí que lo más corriente y lo más generalizado para la
denominación de la lengua materna en Bolivia es y debe ser QUECHUA en español y
QHICHWA en quechua.
Entonces, el alfabeto quechua fue promulgado oficialmente por el Gobierno mediante
Decreto Supremo 20227 del 9 de mayo de 1984, en el cual consta de 3 vocales y 25
consonantes
SIGNOGRAFIA QUECHUA
A (A) CH (CHA) CHH
(CHHA)
CH`
(CH`A)
I ( I ) J (JA)
K (KA) KH (KHA) K` (K`A) L (LA) LL (LLA) M (MA)
N (NA) Ñ (ÑA) P (PA) PH (PHA) P` (P`A) Q (QA)
QH (QHA) Q` (Q`A) R (RA) S (SA) T (TA) TH (THA)
T` (T`A) U (U) W (WA) Y (YA)
CUADRO FONETICO DEL QUECHUA
SONIDO
BILABIAL
SONIDO
DENTAL
SONIDO
PALATAL
SONIDO
VELAR
SONIDO
POST
VELAR
LLANAS P T CH K Q
ASPIRADAS PH TH CHH KH QH
EXPLOSIVAS P’ T’ CH’ K’ Q’
FRICATIVAS S CHKA
3. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 3
CUADRO TRIVOCALICO
ANTERIOR CENTRAL POSTVELAR
CERRADAS I U
SEMIABIERTAS (e) (o)
ABIERTA A
Es necesario recordar que al escribir la letra Q, QH, Q`, se debe cambiar la pronunciación de
la letra U por la O y la letra I por la E, esto ocurre solamente en la pronunciación y no en la
escritura.
Q`ipi—se pronuncia con la vocal E
Qucha—se pronuncia con la vocal O
CUADRO DE FONETIZACION
PRACTICA: Repite los sonidos, las palabras y traduce al castellano
SONIDOS CONTRASTADOS LLANOS ESPIRADOS EXPLOSIVAS
P PH P’
P
Pampa
PH
Phampa
P’
P’ampay
T TH T’
T
Tanta
TH
Thanta
T’
T’anta
CH CHH CH’
CH
Chaka
CHH
Chhaka
CH’
Ch’aka
K KH K’ Kuyuy Khuyay K’uyuy
Q QH Q’ Qam Qhan Q’an
4. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 4
REGLAS DE PRONUNCIACION DE LAS VOCALES
Letra i (e) pronunciación abierta, en contacto directo o indirecto
con q, q`, qh
Ejemplos , qina, qhipa, q`ita
(i) pronunciación cerrada en ausencia de q, q`, qh
Ejemplos, simi, pisi, sik`imira
Letra u (o) pronunciación abierta , en contacto directo o indirecto
con q, q`, qh
Ejemplos , urqu, qhura, t`uqu
(u) pronunciación cerrada, en ausencia de q. q`, qh
Ejemplos ,t`usu, sullu , chunchu
REGLAS DE LAS CONSONANTES
La letra q se pronuncia (q) en inicio de sílaba
Ejemplos, qam, quy, qayna
Se pronuncia (jj) en final de la sílaba
Ejemplos , suqta, pusaq, riqsiy
La letra k se pronuncia (k) en inicio de sílaba
Ejemplos, killa, karu, kanka
Se pronuncia (j) en final de sílaba
Ejemplos , pukllay , lliklla, chakra
La letra ch se pronuncia ch en inicio de sílaba
5. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 5
Ejemplos , chunka, chiri, chawa
Se pronuncia (sh) en final de la sílaba.
Ejemplos, phuchka, uchpha, machkha
ISKAY YACHAY
IMAYNALLA!!!!!!!!!!
Ruwaykuna (saludos y despedidas)
1.- Repite y traduce los saludos
1-Sumaq p`unchaw
2-Allin p’unchaw
3-Sumaq sukhayay
4-Allin sukhayay
5-Sumaq tuta
6-Allin tuta
7-Sumaq ch’isi
8-Allin ch`isi
9-Q’ayakama
10-Ch’isikama
11-Minchhakama
12- Ujratukama
13.-Kunanchu ripunki?
14-Allillan
15-Pachi
16-P`unchaw
17-Paqarin
18-Sukhayay
19-Ch`isi
20-Tuta
2.-VERBO ESTAR = KACHAY
SINGULAR PLURAL
Ñuqa kachkani
Qam kachkanki
Pay kachkan
Ñuqanchik kachkanchik
Ñuqayku kachkayku
Qamkuna kachkankichik
Paykuna kachkanku
6. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 6
3.- Regla para escribir una oración en quechua
Para escribir una oración en quechua se sigue la siguiente regla
Pronombre + adjetivo u objeto + verbo conjugado
NUQA KUSISQA KACHKANI
1.-Nuqa llakisqa kachkani……………………………………..
2.-Nuqa kusisqa kachkani………………………………………..
3.-Nuqa mancharisqa kachkani………………………………..
4.-Nuqa piñasqa kachkani…………….……………………………
5.-Nuqa unqusqa kachkani…………………………………………..
6.-Nuqa t`ukusqa kachkani………………………………………
7.-Nuqa sayk`usqa kachkani………………………………………
8.- Nuqa walliqlla kachkani………………………………………..
9.- Nuqa walliqllapuni kachkani……………………………………..
10.-Nuqa machasqa kachkani…………………………………………..
Kayjina
1.-IMAYNALLA KACHKANKI? Escoge una respuesta y traduce
A- Nuqa kusisqa kachkani yo estoy feliz
B- Nuqa machasqa kachkani
C- Nuqa mancharisqa kachkani
4- RIMANAKUY (escucha, repite y contesta de acuerdo al dialogo)
Carla: sumaqp’unchaw Marcela
Marcela: sumaq p’unchaw Carla
Carla: Imaynalla kachkanki?
Marcela: Walliqlla .Qamri?
8. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 8
5.- YACHAY WASIMAN CHAYASPA
BETEL . Allin shukayay facundo
FCUNDO-. Sumaq shukayay Betel
BETEL: Facundo, imaynalla kachkanki?
FACUNDO: Walliqlla kachkani, qamri?
BETEL: Nuqapis walliqllataq
FACUNDO: Pitaq pay?
BETEL: Mana yachanichu. Imataq sutiyki?
SANDRA: Sandra sutiy. Qampatari
BETEL: Betel sutiy, pay Facundo
FACUNDO: Waqkama Betel, waqkama Sandra
BETEL: Waqkama Facundo
SANDRA: Waqkama
MUSUQ SIMIKUNA
1-Imaynalla kachkanki = ¿Cómo estás?
2-Nuqa = yo
3-Walliqlla = bien no mas
4-Pitaq = quien
5-Pay =el
6-Mana yachanichu = no se
7-Qamri = y tú?
8-Suti = nombre
9-Waqkama = hasta luego
9. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 9
KIMSA YACHAY
A)MAYMANTA KANKI?
Lugar de procedencia.
Marca en el mapa el lugar de procedencia contestando la pregunta, como en el ejemplo
Nuqa pandomanta kani
RECUERDA: MANTA = sufijo que indica procedencia
Maymanta kanki? R.- Nuqa Benimanta kani
Maymanta kani? R.-……………………………
10. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 10
VERBO SER KAY
SINGULAR
Ñuqa kani
Qam kanki
Pay kan
PLURAL
Ñuqanchik kanchik
Ñuqayku kayku
Qamkuna kankichik
Paykuna kanku
B) MAYPI TIYAKUNKI ?
Lugar de residencia dirección
Marca en el mapa el lugar de residencia contestando la pregunta, como en el ejemplo
Nuqa vintupi tiyakuni
RECUERDA: PI= sufijo que indica el lugar de ubicación de una persona o cosa
1--Juliana maypi tiyakunki Barrio Manacopi ( Barrio Manaco)
11. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 11
VERBO HABITAR, VIVIR
TIYAKUY
SINGULAR
Ñuqa tiyakuni
Qam tiyakunki
Pay tiyakun
PLURAL
Ñuqanchik tiyakunchik
Ñuqayku tiyakuyku
Qamkuna tiyakunkichik
Paykuna tiyakunku
1.- RIQSINAKUNA
Juana: Carmen imaynalla kachkanki?
Carmen : walliqlla juana . Maymanta kanki?
Juana: Quillacollomanta ,qanri?
Carmen: Vintomanta. Maypi tiyakunki?
Juana: pacheco puriypi, qanri?
Carmen: blanco Galindo llaqtananpi?
Juana: Q’ayakama Carmen
Carmen :Q’ayakama Juana
MUSUQ SIMIKUNA VOCABULARIO
1- Maymantakanki: ¿de dónde eres?
2- Maypitiyakunki : ¿Dónde Vives?
3- Puriy : calle
4- Llaqtanan : Avenida
5- Q’ayakama: hasta mañana
12. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 12
2.- RIQSINAKUNA
Gabriel: sumaq chìsi Juan
Juan : sumaq ch`isi Gabriel
Gabriel: Imaynalla kachkanki?
Juan : sayk`usqa .Qamri?
Gabriel: t`ukusqa kachkani.
Juan: maymanta kanki?
Gabriel : Benimanta kani , qamri , Maymantakanki?
Juan: Quillacollomanta ,maypi tiyakunki?
Gabriel: Barrio manacupi tiyakuni qamri. Maypi tiyakunki?
Juan: Blanco Galindo llaqtananpi
Gabriel: Q’ayakama Juan
Juan :Q’ayakama Gabriel
13. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 13
C) LLIMP`IKUNA
Puka Q`illu
Anqas Q`umer
Yana Yuraq
Ch`umpi Qhusi
Willapi Llankha
Kulli uqi
14. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 14
TAWA YACHAY RUWAKUNAMANTA
YACHAYWASI YACHANI WASI ÑAWIÑA WASI
UNANCHA WHIPALA PIRQA
JATUN YACHACHIQ YACHAKUQKUNA YACHAKUQ
YACHACHIQ K`ANCHANA CH`ATANA
15. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 15
QHAWANA QHISPILLU KARU RIMAY
ÑAWIKARUY JAMP`ARA TIYANA -- CHUKUNA
PIRQA QHILLQANA PICHANA SIMIPIRWA
P`ANQA QHILLQANA P ÀNQA KARPITA
16. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 16
CHIQACHANA TINTA QHILLQANA QHILLQANA
RAPHI ÑAWCHIÑA QHILLQA PICHANA
YANA QHILLQANA LIMP`IKUNA K`UTUNA
PACHAWATANA CH`USPA Q`IPI
17. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 17
INTIWATANA PUNKU Q`UPA CHURANA
1.- PLURAL EN QUECHUA
En quechua para decir el plural de la cosas se utiliza la palabra KUNA ( S )
KAYJINA
SINGULAR
1.- Ñawchiña
Tajador
PLURAL
1.-Ñawchiñakuna
tajadores
PRONOMBRE DETERMINADO IMATAQ KAY , CHAY , JAQAY ?
SINGULAR PLURAL
KAY= KAYKUNA =
CHAY= CHAYKUNA=
JAQAY= JAQAYKUNA=
Recuerden que en quechua para que la palabra sea en plural debemos añadir KUNA
18. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 18
1.-Recuerda estas son preguntas en singular
1.-¿Imataq kay?
2.-¿Imataq chay?
3.-¿Imataq jaqay?
Para contestar estas preguntas debemos tener en cuenta :
1.- Si te preguntan con kay , la respuesta empieza con kayqa
2.- Si te preguntan con chay , la respuesta empieza con chayqa
1.- Si te preguntan con jaqay , la respuesta empieza con jaqayqa
KAYJINA:
.1-¿Imataq chay?
R.-CHAYQA QUILLQANA
2 .-¿Imataq jaqay?
R.-JAQAYQA PIRQA
3.-Imataq kay?
R.-KAYQA QUILLQANA PICHANA
2.- Recuerda estas son preguntas en plural
1.- ¿Imataq kaykuna?
2.- ¿Imataq chaykuna?
3.- ¿Imataq jaqaykuna?
19. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 19
1.- Si te preguntan con kaykuna , la respuesta empieza con kaykunaqa al principio y en el
objeto ya no lleva el plural : kaykunaqa raphi o puedes escribir el kayqa al principio y al
final aumentas kuna al objeto :
kayqa qhawanakuna
2.- Si te preguntan con chaykuna , la respuesta empieza con chaykunaqa al principio y en el
objeto ya no lleva el plural : chaykunaqa raphi
o puedes escribir el kayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto :
chayqa qhawanakuna
3.- Si te preguntan con jaqaykuna , la respuesta empieza con jaqaykunaqa al principio y en
el objeto ya no lleva el plural : jaqaykunaqa raphi
o puedes escribir el jaqayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto :
jaqayqa qhawanakuna
KAYJINA:
1.-¿Imataq kaykuna?
R.-…………………………………………………………………………………
2.-¿Imataq chaykuna?
R.-……………………………………………………………………
3.- ¿Imataq jaqaykuna?
R.-…………………………………………………………………………..
20. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 20
SEGUNDO BIMESTRE
PHISQA YACHAY YUPAYKUNA- NUMEROS
1- Juk
2- Iskay
3- Kimsa
4- Tawa
5- Phisqa
6- Suqta
7- Qanchis
8- Pusaq
9- Jisq`un
10- chunka
KAYJINA (ejemplo)
10.-CHUNKA ISKAY CHUNKA
11.- Chunka Jukniyuq
12.-Chunka Iskayniyuq
13.- Chunka Kimsayuq
14.-Chunka Tawayuq
15.-Chunka Phisqayuq
16.-Chunka Suqtayuq
17.-Chunka Qanchisniyuq
18.-Chunka Pusaqniyuq
19.-Chunka Jisq`unniyuq
21.-Iskay chunka Jukniyuq
22.-Iskay chunka Iskayniyuq
23.-Iskay chunka Kimsayuq
24.-Iskay chunka Tawayuq
25.-Iskay chunka Phisqayuq
26.-Iskay chunka Suqtayuq
27.-Iskay chunka Qanchisniyuq
28.-Iskay Chunka Pusaqniyuq
29.-Iskay chunka Jisq`unniyuq
30.-KIMSA CHUNKA 40.- TAWA CHUNKA
31.-Kimsa chunka Jukniyuq
32.-Kimsa chunka Iskayniyuq
33.-Kimsa chunka Kimsayuq
34.-Kimsa chunka Tawayuq
41.-Tawa chunka Jukniyuq
42.- Tawa chunka Iskayniyuq
43. Tawa chunka Kimsayuq
44.- Tawa chunka Tawayuq
ATENCION!!!!!
Los números a partir del once se deben seguir con la
siguiente regla
Si el número acaba en vocal, se añadirá YUQ
Si el número acaba en consonante, se añadirá NIYUQ
21. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 21
35.-Kimsa chunka Phisqayuq
36.-Kimsa chunka Suqtayuq
37.-Kimsa chunka Qanchisniyuq
38.-Kimsa Chunka Pusaqniyuq
39.-Kimsa chunka Jisq`unniyuq
45.- Tawa chunka Phisqayuq
46.- Tawa chunka Suqtayuq
47.- Tawa chunka Qanchisniyuq
48.- Tawa Chunka Pusaqniyuq
49.- Tawa chunka Jisq`unniyuq
50-PHISQA CHUNKA 60-SUQTA CHUNKA
51.-Phisqa chunka Jukniyuq
52.-Phisqa chunka Iskayniyuq
53.-Phisqa chunka Kimsayuq
54.-Phisqa chunka Tawayuq
55.-Phisqa chunka Phisqayuq
56.-Phisqa chunka Suqtayuq
57.-Phisqa chunka Qanchisniyuq
58.-Phisqa Chunka Pusaqniyuq
59-Phisqa chunka Jisq`unniyuq
61.-Suqta chunka Jukniyuq
62.-Suqta chunka Iskayniyuq
63.-Suqta chunka Kimsayuq
64.-Suqta chunka Tawayuq
65.-Suqta chunka Phisqayuq
66.-Suqta chunka Suqtayuq
67.-Suqta chunka Qanchisniyuq
68.-Suqta Chunka Pusaqniyuq
69-Suqta chunka Jisq`unniyuq
70-QANCHIS CHUNKA 80- PUSAQ CHUNKA
71.-Qanchis chunka Jukniyuq
72.-Qanchis chunka Iskayniyuq
73.-Qanchis chunka Kimsayuq
74.-Qanchis chunka Tawayuq
75.-Qanchis chunka Phisqayuq
76.-Qanchis chunka Suqtayuq
77.-Qanchis chunka Qanchisniyuq
78.-Qanchis Chunka
Pusaqniyuq
79-Qanchis chunka Jisq`unniyuq
81.-Pusaq chunka Jukniyuq
82.-Pusaq chunka Iskayniyuq
83.-Pusaq chunka Kimsayuq
84.-Pusaq chunka Tawayuq
85.-Pusaq chunka Phisqayuq
86.-Pusaq chunka Suqtayuq
87.-Pusaq chunka Qanchisniyuq
88-Pusaq Chunka Pusaqniyuq
89.-Pusaq chunka Jisq`unniyuq
90- JISQ`UN CHUNKA 100- PACHAQ
91.-Jisq`un chunka Jukniyuq
92.-Jisq`un chunka Iskayniyuq
93.-Jisq`un chunka Kimsayuq
94.-Jisq`un chunka Tawayuq
95.-Jisq`un chunka Phisqayuq
96.-Jisq`un chunka Suqtayuq
1000- WARANQA
1000000- JUNU
0 - CHUSAQ
22. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 22
97.-Jisq`un chunka Qanchisniyuq
98.-Jisq`un Chunka
Pusaqniyuq
99-Jisq`un chunka Jisq`unniyuq
1234 = WARANQA, ISKAY PACHAQ, KIMSA CHUNKA TAWAYUQ
1000.- Waranqa
200.- iskay pachaq
30.-kimsa chunka
4.-tawa
ATENCION!!!!!
Para escribir los números en quechua se debe tomar
en cuenta:
La unidad 1 JUK
Decena, 10 CHUNKA
Centena, 100 PACHAQ
Unidad de mil, 1000 WARANQA
23. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 23
1234.- waranqa iskay pachaq kimsa chunka tawayuq
1234 1000 200 30 4
KAYJINA:
1)123= Pachaq , iskay chunka kimsayuq
2)4629= Tawa waranqa, suqta pachaq , iskay chunka jisq`unniyq
3) 431= Tawa pachaq , kimsa chunka jukniyuq
ATENCION!!!!!
En quechua debemos escribir los números,
uno por uno, tomando en cuenta la
terminación de los mismos
Yuq = vocal
niyuq = consonante
ATENCION!!!!!
Ahora bien en el caso de los números
terminados en 0 cero igual se aplica la
regla
10=chunkayuq
100= pachaqniyuq
24. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 24
KAYJINA:
1) 730= Qanchis pachaq , kimsa chunkayuq
2) 2300= Iskay waranqa , kimsa pachaqniyuq
1 100 1000
1000000
SUQTA YACHAY
PHANIMANTA
INTIWATANA
CHININI CH`IPI CHAWPI
P`UNCHAW
KASQANQTIN
25. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 25
KAYJINATA
12 = 00 chawpi p´unchaw –
12 = 05 chunka iskayniyuq phani phisqa chininiyuq
12 = 10 chunka iskayniyuq phani chunka chininiyuq
12 = 15 chunka iskayniyuq phani chunka phisqa chininiyuq
12 = 20 chunka iskayniyuq phani iskay chunka chininiyuq
12 = 25 chunka iskayniyuq phani iskay chunka phisqa chininiyuq
12 = 30 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka chininiyuq
12 = 35 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka phisqa chininiyuq
12 = 40 chunka iskayniyuq phani tawa chunka chininiyuq
12 = 45 chunka iskayniyuq phani tawa chunka phisqa chininiyuq
12 = 50 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka chininiyuq
12 = 55 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka phisqa chininiyuq
1 = 00 juk phani
ESCRIBE LA HORA 10=00
26. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 26
SUQTA YACHAY
KAY KUNAN PACHATA RIQSINA (verbo en presente simple)
Para conjugar los verbos en tiempo presente se necesita el pronombre personal, el nombre
del verbo y las terminaciones para cada pronombre en singular y en plural.
Para conjugar los verbos se debe seguir ciertos pasos:
1.- Para la conjugación se debe eliminar la terminación Y del verbo.
2.- Para la conjugación se debe mantener la raíz del verbo
3.- Finalmente se debe añadir a la raíz del verbo la terminación correspondiente a cada
persona.
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR
Nuqa …………….
Qam…………………
Pay………………….
Plural
Nuqayku………………..
Nuqanchik…………….
Qamkuna……………….
Paykuna ……………….
SINGULAR
Nuqa , 1ra persona sing.
Qam , 2da.persona sing.
Pay , 3ra persona sing.
PLURAL
Nuqayku 1ra persona
Nuqanchik, 1ra persona p
Qamkuna , 2da. Per.
Plural
Paykuna , 3ra. Per. plural
27. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 27
Importante en quechua para referirse a él o ella se escribe PAY
Terminaciones verbales en tiempo presente
MIKHUY –COMER
La raíz del verbo mikhuy es MIKHU, ahora conjugaremos
1-Nuqa mikhuNI yo como
2-Qam mikhuNKI tu comes
3-Pay mikhuN el – ella come
4-Nuqayku mikhuYKU nosotros comemos
5-Nuqanchik mikhuNCHIK nosotros comemos
6-Qamkuna mikhuNKICHIK ustedes comen
SINGULAR
Nuqa ………NI
Qam ………NKI
Pay ………..N
PLURAL
Nuqayku ……….YKU
Nuqanchik……..NCHIK
Qamkuna ………NKICHIK
Paykuna ………..NKU
PAY, EL
PAY, ELLA
28. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 28
7-Paykuna mikhuNKU ellos- ellas comen
KAYJINA
NUQA CAMILA SANCHEZ
SUTI
NUQA 20 WATAYUQ KANI
IMA SUTIYKI?
Nuqa Camila Sanchez suti
MACHKHA WATAYUQ KANKI?
Nuqa iskay chunka watayuq kani
PAY OSCAR ROSALES
PAY 25 WATAYUQ KAN
PACHI
IMA SUTIN?
Pay Oscar Rosales sutin
MACHKHA WATAYUQ KAN?
Pay iskay chunka phisqayuq watayuq kan
PAY ELISA FUENTES
PAY 37 WATAYUQ KAN
PACHI
IMA SUTIN?
……………………………………………………
MACHKHA WATAYUQ KAN?
……………………………………………………….
29. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 29
QANCHIS YACHAY
A) WATAQ KILLAKUNAN
ÑAWIRINAPAQ
Watapuriyqa kimsa pachaq suqta chunka phisqayuq p`unchawniyuq.
……………………………………………………………………………………………
Wataqa chunka iskayniyuq killayuq
……………………………………………………………………………………………
QHAQMIY KILLA ENERO
JATUNPUQUY KILLA FEBRERO
PACHAPUQUY KILLA MARZO
ARIWAKI KILLA ABRIL
AYMURAY KILLA MAYO
JAWKAYKUSKI KILLA JUNIO
CHAKRA QUNAQUY KILLA JULIO
CHAKRA YAPUY KILLA AGOSTO
TARPUY KILLA SEPTIEMBRE
PAWQARWARA KILLA OCTUBRE
AYAMARQ`AY KILLA NOVIEMBRE
QHAPAQ INTIRAYMI KILLA DICIEMBRE
30. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 30
B) QANCHISCHAW
INTICHAW KILLACHAW
…………………….. ………………………
ATICHAW Q`UYLLURCHAW
……………… …………………….
ILLAPACHAW
…………………………………………
CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW
……………………… ……………………
31. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 31
C) TAWA MIT`A WATAMANTA
CHIRIMIT`A JAWKAYMIT`A
……………………… …….……………………
CHIRAWMIT`A RUPHAYMIT`A
…………… ……… …………………….
32. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 32
PRACTICA
33. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 33
PACHAWATANA
TARPUY KILLA
ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA
TAWAYUQ
KILLACHAW ATICHAW Q`UYLLURCHAW ILLAPACHAW CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW INTICHAW
Juk iskay kimsa tawa phisqa suqta
qanchis Pusaq Jisq`un chunka Chunka
jukniyuq
Chunka
iskayniyuq
Chunka
kimsayuq
Chunka
tawayuq
Chunka
phisqayuq
Chunka
suqtayuq
Chunka
qanchisniyuq
Chunka
pusaqniyuq
Chunka
Jisq`unniyuq
Iskay chunka
Iskay chunka
jukniyuq
Iskay chunka
iskayniyuq
Iskay chunka
kimsayuq
Iskay chunka
tawayuq
Iskay chunka
phisqayuq
Iskay chunka
suqtayuq
Iskay chunka
qanchisniyuq
Iskay chunka
pusaqniyuq
Iskay chunka
Jisq`unniyuq
Kimsa chunka
34. 34
Qhichwa 24 Página 34
PUSAQ YACHAY
LUGARES DE LA CIUDAD
1-WASI -----------------------------------
2-PUÑUNA WASI…………………………………………….
3-WAYK`UNA WASI………………………………………….
4-SAMANA WASI…………………………………………………
5-MIKHUNA WASI…………………………………………………..
6-ÑAWIRINA WASI……………………………………………………..
7-JISP`ANA WASI………………………………………………………..
8-AWTU JALLCH`ANA…………………………………………………..
9-SAMANA WASI…………………………………………………….
10-IÑI WASI…………………………………………………………………
11-CHUKIRU………………………………………………………………..
12-YACHAY WASI…………………………………………………….
13-JAMPINA WASI…………………………………………………….
14-MIKHUNA WASI……………………………………………………..
15-K`` ITA UYWAP WASIN……………………………………………..
16- QULLQI JALLCH`ANA WASI…………………………………………………
Para conjugar el verbo estar en quechua debemos seguir la siguiente regla
1-Eliminar la terminación verbal Y
2-Añadir la terminación N
3- PAY es el pronombre personal en tercera persona singular , él o ella
Para marcar la ubicación de una persona u objeto en quechua se añade PI
4- PI es el sufijo que marca ubicación
35. 35
Qhichwa 24 Página 35
KAYJINA
1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella?
R.- PAY PUÑUNA WASIPI KACHKAN --- ella está en el dormitorio
…………………………………………………………………………………
FORMA POSITIVA
MARCELA WAYK`UNA WASIPI KACHKAN
GARY ÑAWIRIÑA WASIPI KACHKAN
FORMA NEGATIVA
MARCELA MANAWAYK`UNA WASIPICHU KACHKAN
GARI MANA ÑAWIRIÑA WASIPICHU KACHKAN
Entonces la regla para la forma negativa es:
KAYJINA
1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella?
R.- PAY MANA PUÑUNA WASIPICHU KACHKAN --- ella no está en el
dormitorio
Pay- + puñuna wasipi + kachkan
pronombre + lugar + pi + verbo
La forma negativa se forma :
Mana al principio y luego del lugar se añade chu
Pay + mana + wayk`una wasipichu + kachkan
pronombre +negación + lugar + pichu + verbo
36. 36
Qhichwa 24 Página 36
JISQ`UN YACHAY
A) lugares de trabajo y profesiones
Wasi --- casa
yachay wasi---colegio, Instituto
jatun yachaywasi,--- Universidad
jampina wasi ----hospital
mikhuna wasi----restaurante
k`ita uywaq wasi---zoológico
qullqi jallch`ana wasi ---Banco
iñi wasi , Iglesia
chaski wasi correo
Chaqra: Chacra
jampi qhatuna wasi: Farmacia, botica
Qorpachana wasi: Hotel,
alojamiento, hostal
Iñi wasi: Templo, iglesia
K’ullu llaqllana wasi: Carpintería
Qorimanyana wasi: Joyería
Aqha wasi: Chichería
Sirana wasi: sastrería
T’anta masana wasi: Panadería
Tullpana wasi: Tintorería
Machana wasi: Bar
Muya: Jardín, huerto
Wayk’una wasi: cocina
Qhatuna wasi: Mercado
T’aqsana wasi: Lavandería
Sirana wasi: Sastrería
37. 37
Qhichwa 24 Página 37
TIEMPO PRESENTE
VERBO: LLAMK´AY
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA LLAMK´ANI Yo trabajo
QAM LLAMK´ANKI
PAY LLAMK´AN
NUQAYKU LLAMK´AYKU
NUQANCHIKLLAMK´ANCHIK
QAMKUNA LLAMK´ANKICHIK
PAYKUNA LLAMK´ANKU
KAYJINA
¿Maypi llamk’anki? = ¿Dónde trabajas?
R.-Nuqa jampina wasipi llamk`ani. = yo trabajo en el hospital.
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU LLAMK´A YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
38. 38
Qhichwa 24 Página 38
B) RUWAYKUNA (PROFESIONES)
1.- wayk`uq cocinera
2.- nina wañuchiq bombero
3.-jayt`alli jugador de balon pie
4.-tusuq bailarina
5.- jampiq runa doctor
6.-chaski apaq cartero
7.-yachakuq estudiante
8.-yachachiq profesor
9.-amachaq abogado
10.-llaqllaq carpintero
11.-qhatuq comerciante
12.-t`aqsaq lavandera
13.-llamk`aq obrero
14.-awqapuri soldado
15.-umachaq, sacerdote
16.-ñak`aq- carnicero
17.-jampiri, curandero
18.-kamachiq alcalde
19.-t`ipaq tejedora
20.-pichaq personal de limpieza
21.-contador yupaq
22.-secretaria ukhilliq
23.- cantante takiq
24.- Jampiq--------------enfermera
25.-Llimp`iq…………….pintor
26.-challwaq………….pescador
27.-Qhillqay……….escritor
28.- dentista……… kiru kamayuq
Kayjina:
¿Imapi llamk’anki? Que traducido sería ¿En que trabajas?.
1.-¿Imapi llamk’anki? .-t`aqsaq
R.- Nuqa t àqsaq llamk `ani
40. 40
Qhichwa 24 Página 40
WAN .- Este sufijo significa CON
Veamos algunos ejemplos
1.- Traduce al español y luego dibuja
1.- Ñawiywan qhawayta atini 2.- Simiywan mikhuyta atini
3.-Sinqaywan samayta atini 4.-Ninriywan uyariyta atini
41. 41
Qhichwa 24 Página 41
2.- RUNAP KURKUN
UYA K`AKI
NINRI SIMI
ÑAWI UMA
K`AKI CHUKCHA
RIKCH`AY SINQA
KECHIPRA KIRU
3.- Partes del cuerpo
4.- PRONOBRES POSESIVOS EN QUECHUA
KAYJINA:
Pronombres posesivos en plural
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
YO NUQA Y
TU QAM YKI
EL- ELLA PAY N
1.- UMA
1. MI CABEZA NUQA UMAY
2. TU CABEZA QAM UMAYKI
3. SU CABEZA PAY UMAN
WASA QHASQU K `AKI MAKI MUQU
ÑAWI CHAKI UYA KHIÑIPA
NINRI RIKCH`AY SIKI MAKI
WIKSA QALLU RIKRA KUNKA
CHANKA UMA KIRU CHAKI MUQU
UMA RUK`ANA CHUCHU
42. 42
Qhichwa 24 Página 42
Kayjina
5.- VOCABULARIO DE UBICACIÓN
LLUQ`I=izquierda
PAÑA = Derecha
MAYU= Rio
CHAKA=Puente
CHUKIRO=Parque
IÑI WASI= Iglesia
ÑANTA CHIMPAY=atravesar al frente
URQU PATAPI=Cerro arriba
URQU URAPI=Cerro abajo
CHAWPI= Centro
QHIPA=Detrás
ÑAWPAQ=Al frente de
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
NOSOTROS ÑUQAYKU YKU
NOSOTROS ÑUQANCHIK NCHIK
USTEDES QAMKUNA YKICHIK
ELLOS, ELLAS PAYKUNA NKU
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
Nuestra casa ÑUQAYKU wasiYKU
De ustedes su vaca QAMKUNA wacaYKICHIK
Su vaca de ellos PAYKUNA wacaNKU
43. 43
Qhichwa 24 Página 43
QAYLLA= Cerca
KARU=Lejos
QUCHA= Laguna
LLAQTA KITIKUNA----LUGARES DE LA CIUDAD
WASI= Casa
YACHAY WASI=Colegio
JAMPINA WASI=Hospital
MIKHUNA WASI=Restaurante
K`ITA UYWAP WASIN=Zoológico
QULLQI JALLCH`ANA WASI= Banco
PUÑUNA WASI=Dormitorio
WAYKUNA WASI= Cocina
SAMANA WASI=Sala
ÑAWIRINA WASI=Sala de estudio, biblioteca
JISP`ANA WASI= Baño
AWTU JALLCH`ANA= Garaje
TRADUCE AL ESPAÑOL
KAYJINA:
1-Yachay wasi, wasi qhipapi kachkan
El colegio está detrás de la casa
6.- PACHAP QALLARIYNINKUNA = elementos de la naturaleza
Wayra=viento phuyu= nube chhulla=rocio
Para=lluvia chhikchi=granizo chhillchi=llovizna
Iphu=niebla q’uñi=calor chiri=frio
Wayri=aire atmosfera rit’i =nevada yaku= agua
Nina=fuego q’usñi = calor chhullunka=hielo
45. 45
Qhichwa 24 Página 45
CUARTO BIMESTRE
CHUNKA JUKNIYUQ YACHAY
PRODUCCION DE LA REGION DE LOS 9 DEPARTAMENTOS
1.- QHUCHAPAMPA LLAQTA
Quchapampa llaqtaqa, Boliva suyunchikpa chawpinpi tarikun, Kay llaqtaqa
chunka suqtayuq ayllupi rak`ikun. Qhuchapampa llaqtaq kamachiq ayllunqa
cercado sutiyuq kasqa
2.- SANTA CRUZ LLAQTA
Santa Cruz llaqtaqa jatun llaqta, jinapis qullqi purichiq llaqtajina riqsikun.
Kay llaqtaqa Pirai qucha kuntupi kachkan, runaq yupayninqa 1.756.926
chhikaman chayan. Jinapis Cotoca, Montero, Warnes. El toro juch`uy
llaqtakunapi aswan runawan junt`asqa kasqanta riqsikun.
46. 46
Qhichwa 24 Página 46
3.- LA PAZ LLAQTA
La paz llaqtaqa Bolivia chinchanpi kachkan. Chaypi suyuq kamachiqkuna, kay
llaqtaqa intendencia de LA PAZ DE LA REAL AUDIENCIA DE CHARCAS
kachkaptin sayarikun, kay iskay chunka kimsayuq p`unchaw qhaqmiy killapi
1826 watapi kayjinata sut`inchakurqa.
4.- URU URU LLAQTA
Kay llaqtaqa Urus qhuya runarayku ajinamanta sutichakun.
Llaqtaq rayminqa 1781 watamantapacha 10 jatunpuquy killapi kasqa, chaypi
q`araq jap`iyninmanta kacharpakusqankumanta.
47. 47
Qhichwa 24 Página 47
5.- TARIJA LLAQTA
llaqtaqa ñawpaq Villa de San Bernardo de la Frontera de Tarija sutiwan
riqsikurqa, kay llaqtaqa Boliviap qulla chhiqanpi tarikun. Tarijaqa Guadalquivir
mayu muyuyninpi tarikun.
6.- P ÙTUQSI LLAQTA
Kay llaqtaqa qhuya llamk`ay ukhupi kachan. Chayjinamantapis qullqita
jurqhuspa tukuchisqankuña, jinapis urqu ukhupi wak qurikuna kallankupuni.
48. 48
Qhichwa 24 Página 48
7.- BENI LLAQTA
Kay llaqtaqa q`uñi jinapis juq`urasqa kayniyuq. Aswanqa k`ajay pachayniyuq,
wakin kutipi sinchi wayrauq chayrayku chirimullantaq.
8.- PANDO LLAQTA
Kay llaqta ukhupiqa pacha k`ajayninrayku kaykunata: sarata, cacao, café,
yukuna, Arus, misk`i puquykunaubi , q`umirkuna jinapis qhurakunata
puquchin.Mayunpiqa tukuy laya challwa, pacù challwa, surubi challwa, dorado
challwa, palometa challwa, bagre challwa jinapis blanquillo challwapis tiyan.
49. 49
Qhichwa 24 Página 49
9.- CHUKISAKA LLAQTA
Kay llaqtapiqa : sarata, riwuta, siwarata, papata, q`umirkunata, misk`i
puquykunata puqun.
Uywakunamantaqa : wakakunata, khuchikunata, karwakunata jinapis
uwijakunata uywanku
50. 50
Qhichwa 24 Página 50
CHUNKA ISKAYNIYUQ YACHAY
PALABRAS Y FRASES DE USO COMUN
LOS TIEMPOS VERBALES EN QUECHUA
TIEMPO PRESENTE
VERBO: MIKHUY
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHUNI Yo como
QAM MIKHUNKI
PAY MIKHUN
NUQAYKU MIKHUYKU
NUQANCHIKMIKHUNCHIK
QAMKUNA MIKHUNKICHIK
PAYKUNA MIKHUNKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
51. 51
Qhichwa 24 Página 51
TIEMPO PRESENTE CONTINUO
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHUCHKANI Yo estoy comiendo
QAM MIKHUCHKANKI
PAY MIKHUCHKAN
NUQAYKU MIKHUCHKAYKU
NUQANCHIK MIKHUCHKANCHIK
QAMKUNA MIKHUCHKANKICHIK
PAYKUNA MIKHUCHKANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU CHKA YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
52. 52
Qhichwa 24 Página 52
TIEMPO PASADO
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHURQANI Yo comí
QAM MIKHURQANKI
PAY MIKHURQAN
NUQAYKU MIKHURQAYKU
NUQANCHIK MIKHURQANCHIK
QAMKUNA MIKHURQANKICHIK
PAYKUNA MIKHURQANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU RQA YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
53. 53
Qhichwa 24 Página 53
TIEMPO FUTURO SIMPLE
Se conjuga de la siguiente manera:
NUQA MIKHUSAQ Yo comeré
QAM MIKHUNKI
PAY MIKHUNQA
NUQAYKU MIKHUSAYKU
NUQANCHIK MIKHUSUNCHIK
QAMKUNA MIKHUNKICHIK
PAYKUNA MIKHUNQANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA SAQ
QAM NKI
PAY NQA
NUQAYKU MIKHU SAYKU
NUQANCHIK SUNCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NQANKU