SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 53
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 1
QHICHWA
SUTI…………………………………….
YACHAYWASI………………………….
PURIYNIN SECRETARIADO EJECUTIVO
YACHAQAY SUTI IDIOMA ORIGINARIO
YACHACHIQ
ÑIQI……………………………………………………..
WATA………………………………………………….
ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA TAWAYUQ
IMAYNALLA?
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 2
JUK YACHAY
QHICHWA
Etimológicamente , quechua significa , según los primeros lexicólogos como ZONA
TEMPLADA, y se los llama QUICHUAS O QUECHUAS a los que viven en esas zonas,
por otra parte existe otra denominación que significa LENGUA DEL HOMBRE o LENGUA
HUMANA haciendo un énfasis de este significado, no siempre seria para el quechua, sino
para cualquier otra lengua, de ahí que lo más corriente y lo más generalizado para la
denominación de la lengua materna en Bolivia es y debe ser QUECHUA en español y
QHICHWA en quechua.
Entonces, el alfabeto quechua fue promulgado oficialmente por el Gobierno mediante
Decreto Supremo 20227 del 9 de mayo de 1984, en el cual consta de 3 vocales y 25
consonantes
SIGNOGRAFIA QUECHUA
A (A) CH (CHA) CHH
(CHHA)
CH`
(CH`A)
I ( I ) J (JA)
K (KA) KH (KHA) K` (K`A) L (LA) LL (LLA) M (MA)
N (NA) Ñ (ÑA) P (PA) PH (PHA) P` (P`A) Q (QA)
QH (QHA) Q` (Q`A) R (RA) S (SA) T (TA) TH (THA)
T` (T`A) U (U) W (WA) Y (YA)
CUADRO FONETICO DEL QUECHUA
SONIDO
BILABIAL
SONIDO
DENTAL
SONIDO
PALATAL
SONIDO
VELAR
SONIDO
POST
VELAR
LLANAS P T CH K Q
ASPIRADAS PH TH CHH KH QH
EXPLOSIVAS P’ T’ CH’ K’ Q’
FRICATIVAS S CHKA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 3
CUADRO TRIVOCALICO
ANTERIOR CENTRAL POSTVELAR
CERRADAS I U
SEMIABIERTAS (e) (o)
ABIERTA A
Es necesario recordar que al escribir la letra Q, QH, Q`, se debe cambiar la pronunciación de
la letra U por la O y la letra I por la E, esto ocurre solamente en la pronunciación y no en la
escritura.
Q`ipi—se pronuncia con la vocal E
Qucha—se pronuncia con la vocal O
CUADRO DE FONETIZACION
PRACTICA: Repite los sonidos, las palabras y traduce al castellano
SONIDOS CONTRASTADOS LLANOS ESPIRADOS EXPLOSIVAS
P PH P’
P
Pampa
PH
Phampa
P’
P’ampay
T TH T’
T
Tanta
TH
Thanta
T’
T’anta
CH CHH CH’
CH
Chaka
CHH
Chhaka
CH’
Ch’aka
K KH K’ Kuyuy Khuyay K’uyuy
Q QH Q’ Qam Qhan Q’an
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 4
REGLAS DE PRONUNCIACION DE LAS VOCALES
Letra i (e) pronunciación abierta, en contacto directo o indirecto
con q, q`, qh
Ejemplos , qina, qhipa, q`ita
(i) pronunciación cerrada en ausencia de q, q`, qh
Ejemplos, simi, pisi, sik`imira
Letra u (o) pronunciación abierta , en contacto directo o indirecto
con q, q`, qh
Ejemplos , urqu, qhura, t`uqu
(u) pronunciación cerrada, en ausencia de q. q`, qh
Ejemplos ,t`usu, sullu , chunchu
REGLAS DE LAS CONSONANTES
La letra q se pronuncia (q) en inicio de sílaba
Ejemplos, qam, quy, qayna
Se pronuncia (jj) en final de la sílaba
Ejemplos , suqta, pusaq, riqsiy
La letra k se pronuncia (k) en inicio de sílaba
Ejemplos, killa, karu, kanka
Se pronuncia (j) en final de sílaba
Ejemplos , pukllay , lliklla, chakra
La letra ch se pronuncia ch en inicio de sílaba
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 5
Ejemplos , chunka, chiri, chawa
Se pronuncia (sh) en final de la sílaba.
Ejemplos, phuchka, uchpha, machkha
ISKAY YACHAY
IMAYNALLA!!!!!!!!!!
Ruwaykuna (saludos y despedidas)
1.- Repite y traduce los saludos
1-Sumaq p`unchaw
2-Allin p’unchaw
3-Sumaq sukhayay
4-Allin sukhayay
5-Sumaq tuta
6-Allin tuta
7-Sumaq ch’isi
8-Allin ch`isi
9-Q’ayakama
10-Ch’isikama
11-Minchhakama
12- Ujratukama
13.-Kunanchu ripunki?
14-Allillan
15-Pachi
16-P`unchaw
17-Paqarin
18-Sukhayay
19-Ch`isi
20-Tuta
2.-VERBO ESTAR = KACHAY
SINGULAR PLURAL
Ñuqa kachkani
Qam kachkanki
Pay kachkan
Ñuqanchik kachkanchik
Ñuqayku kachkayku
Qamkuna kachkankichik
Paykuna kachkanku
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 6
3.- Regla para escribir una oración en quechua
Para escribir una oración en quechua se sigue la siguiente regla
Pronombre + adjetivo u objeto + verbo conjugado
NUQA KUSISQA KACHKANI
1.-Nuqa llakisqa kachkani……………………………………..
2.-Nuqa kusisqa kachkani………………………………………..
3.-Nuqa mancharisqa kachkani………………………………..
4.-Nuqa piñasqa kachkani…………….……………………………
5.-Nuqa unqusqa kachkani…………………………………………..
6.-Nuqa t`ukusqa kachkani………………………………………
7.-Nuqa sayk`usqa kachkani………………………………………
8.- Nuqa walliqlla kachkani………………………………………..
9.- Nuqa walliqllapuni kachkani……………………………………..
10.-Nuqa machasqa kachkani…………………………………………..
Kayjina
1.-IMAYNALLA KACHKANKI? Escoge una respuesta y traduce
A- Nuqa kusisqa kachkani yo estoy feliz
B- Nuqa machasqa kachkani
C- Nuqa mancharisqa kachkani
4- RIMANAKUY (escucha, repite y contesta de acuerdo al dialogo)
Carla: sumaqp’unchaw Marcela
Marcela: sumaq p’unchaw Carla
Carla: Imaynalla kachkanki?
Marcela: Walliqlla .Qamri?
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 7
Carla: Walliqllapuni kachkani.
Marcela: Wawaykiri? Imaynalla kachkan?
Carla: Pay llakisqa kachkan
Marcela :Imarayku?
Carla :Imaraykuchus! Ah!
Escoge una respuesta de acuerdo al diálogo
1- IMAYNALLA CARLA KACHKAN?
A- Pay Walliqlla kachkan
B- Pay Llakisqa kachkan
C- Pay Kusisqa kachkan
2- MARCELAQA, IMAYNALLA KACHKAN?
A- Pay walliqlla kachkan
B- Pay llakisqa kachkan
C- Pay walliqllapuni kachkan.
3- WAWAN, IMAYNALLA KACHKAN?
A- Pay walliqlla kachkan
B- Pay llakisqa kachkan
C- Pay kusisqa kachkan
Escribe tus respuestas
1.-………………………………………………………………………..
2.-……………………………………………………………………….
3.-………………………………………………………………………..
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 8
5.- YACHAY WASIMAN CHAYASPA
BETEL . Allin shukayay facundo
FCUNDO-. Sumaq shukayay Betel
BETEL: Facundo, imaynalla kachkanki?
FACUNDO: Walliqlla kachkani, qamri?
BETEL: Nuqapis walliqllataq
FACUNDO: Pitaq pay?
BETEL: Mana yachanichu. Imataq sutiyki?
SANDRA: Sandra sutiy. Qampatari
BETEL: Betel sutiy, pay Facundo
FACUNDO: Waqkama Betel, waqkama Sandra
BETEL: Waqkama Facundo
SANDRA: Waqkama
MUSUQ SIMIKUNA
1-Imaynalla kachkanki = ¿Cómo estás?
2-Nuqa = yo
3-Walliqlla = bien no mas
4-Pitaq = quien
5-Pay =el
6-Mana yachanichu = no se
7-Qamri = y tú?
8-Suti = nombre
9-Waqkama = hasta luego
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 9
KIMSA YACHAY
A)MAYMANTA KANKI?
Lugar de procedencia.
Marca en el mapa el lugar de procedencia contestando la pregunta, como en el ejemplo
Nuqa pandomanta kani
RECUERDA: MANTA = sufijo que indica procedencia
Maymanta kanki? R.- Nuqa Benimanta kani
Maymanta kani? R.-……………………………
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 10
VERBO SER KAY
SINGULAR
Ñuqa kani
Qam kanki
Pay kan
PLURAL
Ñuqanchik kanchik
Ñuqayku kayku
Qamkuna kankichik
Paykuna kanku
B) MAYPI TIYAKUNKI ?
 Lugar de residencia dirección
Marca en el mapa el lugar de residencia contestando la pregunta, como en el ejemplo
Nuqa vintupi tiyakuni
RECUERDA: PI= sufijo que indica el lugar de ubicación de una persona o cosa
1--Juliana maypi tiyakunki Barrio Manacopi ( Barrio Manaco)
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 11
VERBO HABITAR, VIVIR
TIYAKUY
SINGULAR
Ñuqa tiyakuni
Qam tiyakunki
Pay tiyakun
PLURAL
Ñuqanchik tiyakunchik
Ñuqayku tiyakuyku
Qamkuna tiyakunkichik
Paykuna tiyakunku
1.- RIQSINAKUNA
Juana: Carmen imaynalla kachkanki?
Carmen : walliqlla juana . Maymanta kanki?
Juana: Quillacollomanta ,qanri?
Carmen: Vintomanta. Maypi tiyakunki?
Juana: pacheco puriypi, qanri?
Carmen: blanco Galindo llaqtananpi?
Juana: Q’ayakama Carmen
Carmen :Q’ayakama Juana
MUSUQ SIMIKUNA VOCABULARIO
1- Maymantakanki: ¿de dónde eres?
2- Maypitiyakunki : ¿Dónde Vives?
3- Puriy : calle
4- Llaqtanan : Avenida
5- Q’ayakama: hasta mañana
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 12
2.- RIQSINAKUNA
Gabriel: sumaq chìsi Juan
Juan : sumaq ch`isi Gabriel
Gabriel: Imaynalla kachkanki?
Juan : sayk`usqa .Qamri?
Gabriel: t`ukusqa kachkani.
Juan: maymanta kanki?
Gabriel : Benimanta kani , qamri , Maymantakanki?
Juan: Quillacollomanta ,maypi tiyakunki?
Gabriel: Barrio manacupi tiyakuni qamri. Maypi tiyakunki?
Juan: Blanco Galindo llaqtananpi
Gabriel: Q’ayakama Juan
Juan :Q’ayakama Gabriel
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 13
C) LLIMP`IKUNA
Puka Q`illu
Anqas Q`umer
Yana Yuraq
Ch`umpi Qhusi
Willapi Llankha
Kulli uqi
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 14
TAWA YACHAY RUWAKUNAMANTA
YACHAYWASI YACHANI WASI ÑAWIÑA WASI
UNANCHA WHIPALA PIRQA
JATUN YACHACHIQ YACHAKUQKUNA YACHAKUQ
YACHACHIQ K`ANCHANA CH`ATANA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 15
QHAWANA QHISPILLU KARU RIMAY
ÑAWIKARUY JAMP`ARA TIYANA -- CHUKUNA
PIRQA QHILLQANA PICHANA SIMIPIRWA
P`ANQA QHILLQANA P ÀNQA KARPITA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 16
CHIQACHANA TINTA QHILLQANA QHILLQANA
RAPHI ÑAWCHIÑA QHILLQA PICHANA
YANA QHILLQANA LIMP`IKUNA K`UTUNA
PACHAWATANA CH`USPA Q`IPI
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 17
INTIWATANA PUNKU Q`UPA CHURANA
1.- PLURAL EN QUECHUA
En quechua para decir el plural de la cosas se utiliza la palabra KUNA ( S )
KAYJINA
SINGULAR
1.- Ñawchiña
Tajador
PLURAL
1.-Ñawchiñakuna
tajadores
PRONOMBRE DETERMINADO IMATAQ KAY , CHAY , JAQAY ?
SINGULAR PLURAL
KAY= KAYKUNA =
CHAY= CHAYKUNA=
JAQAY= JAQAYKUNA=
Recuerden que en quechua para que la palabra sea en plural debemos añadir KUNA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 18
1.-Recuerda estas son preguntas en singular
1.-¿Imataq kay?
2.-¿Imataq chay?
3.-¿Imataq jaqay?
Para contestar estas preguntas debemos tener en cuenta :
1.- Si te preguntan con kay , la respuesta empieza con kayqa
2.- Si te preguntan con chay , la respuesta empieza con chayqa
1.- Si te preguntan con jaqay , la respuesta empieza con jaqayqa
KAYJINA:
.1-¿Imataq chay?
R.-CHAYQA QUILLQANA
2 .-¿Imataq jaqay?
R.-JAQAYQA PIRQA
3.-Imataq kay?
R.-KAYQA QUILLQANA PICHANA
2.- Recuerda estas son preguntas en plural
1.- ¿Imataq kaykuna?
2.- ¿Imataq chaykuna?
3.- ¿Imataq jaqaykuna?
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 19
1.- Si te preguntan con kaykuna , la respuesta empieza con kaykunaqa al principio y en el
objeto ya no lleva el plural : kaykunaqa raphi o puedes escribir el kayqa al principio y al
final aumentas kuna al objeto :
kayqa qhawanakuna
2.- Si te preguntan con chaykuna , la respuesta empieza con chaykunaqa al principio y en el
objeto ya no lleva el plural : chaykunaqa raphi
o puedes escribir el kayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto :
chayqa qhawanakuna
3.- Si te preguntan con jaqaykuna , la respuesta empieza con jaqaykunaqa al principio y en
el objeto ya no lleva el plural : jaqaykunaqa raphi
o puedes escribir el jaqayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto :
jaqayqa qhawanakuna
KAYJINA:
1.-¿Imataq kaykuna?
R.-…………………………………………………………………………………
2.-¿Imataq chaykuna?
R.-……………………………………………………………………
3.- ¿Imataq jaqaykuna?
R.-…………………………………………………………………………..
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 20
SEGUNDO BIMESTRE
PHISQA YACHAY YUPAYKUNA- NUMEROS
1- Juk
2- Iskay
3- Kimsa
4- Tawa
5- Phisqa
6- Suqta
7- Qanchis
8- Pusaq
9- Jisq`un
10- chunka
KAYJINA (ejemplo)
10.-CHUNKA ISKAY CHUNKA
11.- Chunka Jukniyuq
12.-Chunka Iskayniyuq
13.- Chunka Kimsayuq
14.-Chunka Tawayuq
15.-Chunka Phisqayuq
16.-Chunka Suqtayuq
17.-Chunka Qanchisniyuq
18.-Chunka Pusaqniyuq
19.-Chunka Jisq`unniyuq
21.-Iskay chunka Jukniyuq
22.-Iskay chunka Iskayniyuq
23.-Iskay chunka Kimsayuq
24.-Iskay chunka Tawayuq
25.-Iskay chunka Phisqayuq
26.-Iskay chunka Suqtayuq
27.-Iskay chunka Qanchisniyuq
28.-Iskay Chunka Pusaqniyuq
29.-Iskay chunka Jisq`unniyuq
30.-KIMSA CHUNKA 40.- TAWA CHUNKA
31.-Kimsa chunka Jukniyuq
32.-Kimsa chunka Iskayniyuq
33.-Kimsa chunka Kimsayuq
34.-Kimsa chunka Tawayuq
41.-Tawa chunka Jukniyuq
42.- Tawa chunka Iskayniyuq
43. Tawa chunka Kimsayuq
44.- Tawa chunka Tawayuq
ATENCION!!!!!
Los números a partir del once se deben seguir con la
siguiente regla
Si el número acaba en vocal, se añadirá YUQ
Si el número acaba en consonante, se añadirá NIYUQ
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 21
35.-Kimsa chunka Phisqayuq
36.-Kimsa chunka Suqtayuq
37.-Kimsa chunka Qanchisniyuq
38.-Kimsa Chunka Pusaqniyuq
39.-Kimsa chunka Jisq`unniyuq
45.- Tawa chunka Phisqayuq
46.- Tawa chunka Suqtayuq
47.- Tawa chunka Qanchisniyuq
48.- Tawa Chunka Pusaqniyuq
49.- Tawa chunka Jisq`unniyuq
50-PHISQA CHUNKA 60-SUQTA CHUNKA
51.-Phisqa chunka Jukniyuq
52.-Phisqa chunka Iskayniyuq
53.-Phisqa chunka Kimsayuq
54.-Phisqa chunka Tawayuq
55.-Phisqa chunka Phisqayuq
56.-Phisqa chunka Suqtayuq
57.-Phisqa chunka Qanchisniyuq
58.-Phisqa Chunka Pusaqniyuq
59-Phisqa chunka Jisq`unniyuq
61.-Suqta chunka Jukniyuq
62.-Suqta chunka Iskayniyuq
63.-Suqta chunka Kimsayuq
64.-Suqta chunka Tawayuq
65.-Suqta chunka Phisqayuq
66.-Suqta chunka Suqtayuq
67.-Suqta chunka Qanchisniyuq
68.-Suqta Chunka Pusaqniyuq
69-Suqta chunka Jisq`unniyuq
70-QANCHIS CHUNKA 80- PUSAQ CHUNKA
71.-Qanchis chunka Jukniyuq
72.-Qanchis chunka Iskayniyuq
73.-Qanchis chunka Kimsayuq
74.-Qanchis chunka Tawayuq
75.-Qanchis chunka Phisqayuq
76.-Qanchis chunka Suqtayuq
77.-Qanchis chunka Qanchisniyuq
78.-Qanchis Chunka
Pusaqniyuq
79-Qanchis chunka Jisq`unniyuq
81.-Pusaq chunka Jukniyuq
82.-Pusaq chunka Iskayniyuq
83.-Pusaq chunka Kimsayuq
84.-Pusaq chunka Tawayuq
85.-Pusaq chunka Phisqayuq
86.-Pusaq chunka Suqtayuq
87.-Pusaq chunka Qanchisniyuq
88-Pusaq Chunka Pusaqniyuq
89.-Pusaq chunka Jisq`unniyuq
90- JISQ`UN CHUNKA 100- PACHAQ
91.-Jisq`un chunka Jukniyuq
92.-Jisq`un chunka Iskayniyuq
93.-Jisq`un chunka Kimsayuq
94.-Jisq`un chunka Tawayuq
95.-Jisq`un chunka Phisqayuq
96.-Jisq`un chunka Suqtayuq
1000- WARANQA
1000000- JUNU
0 - CHUSAQ
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 22
97.-Jisq`un chunka Qanchisniyuq
98.-Jisq`un Chunka
Pusaqniyuq
99-Jisq`un chunka Jisq`unniyuq
1234 = WARANQA, ISKAY PACHAQ, KIMSA CHUNKA TAWAYUQ
1000.- Waranqa
200.- iskay pachaq
30.-kimsa chunka
4.-tawa
ATENCION!!!!!
Para escribir los números en quechua se debe tomar
en cuenta:
La unidad 1 JUK
Decena, 10 CHUNKA
Centena, 100 PACHAQ
Unidad de mil, 1000 WARANQA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 23
1234.- waranqa iskay pachaq kimsa chunka tawayuq
1234 1000 200 30 4
KAYJINA:
1)123= Pachaq , iskay chunka kimsayuq
2)4629= Tawa waranqa, suqta pachaq , iskay chunka jisq`unniyq
3) 431= Tawa pachaq , kimsa chunka jukniyuq
ATENCION!!!!!
En quechua debemos escribir los números,
uno por uno, tomando en cuenta la
terminación de los mismos
Yuq = vocal
niyuq = consonante
ATENCION!!!!!
Ahora bien en el caso de los números
terminados en 0 cero igual se aplica la
regla
10=chunkayuq
100= pachaqniyuq
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 24
KAYJINA:
1) 730= Qanchis pachaq , kimsa chunkayuq
2) 2300= Iskay waranqa , kimsa pachaqniyuq
1 100 1000
1000000
SUQTA YACHAY
PHANIMANTA
INTIWATANA
CHININI CH`IPI CHAWPI
P`UNCHAW
KASQANQTIN
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 25
KAYJINATA
12 = 00 chawpi p´unchaw –
12 = 05 chunka iskayniyuq phani phisqa chininiyuq
12 = 10 chunka iskayniyuq phani chunka chininiyuq
12 = 15 chunka iskayniyuq phani chunka phisqa chininiyuq
12 = 20 chunka iskayniyuq phani iskay chunka chininiyuq
12 = 25 chunka iskayniyuq phani iskay chunka phisqa chininiyuq
12 = 30 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka chininiyuq
12 = 35 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka phisqa chininiyuq
12 = 40 chunka iskayniyuq phani tawa chunka chininiyuq
12 = 45 chunka iskayniyuq phani tawa chunka phisqa chininiyuq
12 = 50 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka chininiyuq
12 = 55 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka phisqa chininiyuq
1 = 00 juk phani
ESCRIBE LA HORA 10=00
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 26
SUQTA YACHAY
KAY KUNAN PACHATA RIQSINA (verbo en presente simple)
Para conjugar los verbos en tiempo presente se necesita el pronombre personal, el nombre
del verbo y las terminaciones para cada pronombre en singular y en plural.
Para conjugar los verbos se debe seguir ciertos pasos:
1.- Para la conjugación se debe eliminar la terminación Y del verbo.
2.- Para la conjugación se debe mantener la raíz del verbo
3.- Finalmente se debe añadir a la raíz del verbo la terminación correspondiente a cada
persona.
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR
Nuqa …………….
Qam…………………
Pay………………….
Plural
Nuqayku………………..
Nuqanchik…………….
Qamkuna……………….
Paykuna ……………….
SINGULAR
Nuqa , 1ra persona sing.
Qam , 2da.persona sing.
Pay , 3ra persona sing.
PLURAL
Nuqayku 1ra persona
Nuqanchik, 1ra persona p
Qamkuna , 2da. Per.
Plural
Paykuna , 3ra. Per. plural
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 27
Importante en quechua para referirse a él o ella se escribe PAY
Terminaciones verbales en tiempo presente
MIKHUY –COMER
La raíz del verbo mikhuy es MIKHU, ahora conjugaremos
1-Nuqa mikhuNI yo como
2-Qam mikhuNKI tu comes
3-Pay mikhuN el – ella come
4-Nuqayku mikhuYKU nosotros comemos
5-Nuqanchik mikhuNCHIK nosotros comemos
6-Qamkuna mikhuNKICHIK ustedes comen
SINGULAR
Nuqa ………NI
Qam ………NKI
Pay ………..N
PLURAL
Nuqayku ……….YKU
Nuqanchik……..NCHIK
Qamkuna ………NKICHIK
Paykuna ………..NKU
PAY, EL
PAY, ELLA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 28
7-Paykuna mikhuNKU ellos- ellas comen
KAYJINA
NUQA CAMILA SANCHEZ
SUTI
NUQA 20 WATAYUQ KANI
IMA SUTIYKI?
Nuqa Camila Sanchez suti
MACHKHA WATAYUQ KANKI?
Nuqa iskay chunka watayuq kani
PAY OSCAR ROSALES
PAY 25 WATAYUQ KAN
PACHI
IMA SUTIN?
Pay Oscar Rosales sutin
MACHKHA WATAYUQ KAN?
Pay iskay chunka phisqayuq watayuq kan
PAY ELISA FUENTES
PAY 37 WATAYUQ KAN
PACHI
IMA SUTIN?
……………………………………………………
MACHKHA WATAYUQ KAN?
……………………………………………………….
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 29
QANCHIS YACHAY
A) WATAQ KILLAKUNAN
ÑAWIRINAPAQ
Watapuriyqa kimsa pachaq suqta chunka phisqayuq p`unchawniyuq.
……………………………………………………………………………………………
Wataqa chunka iskayniyuq killayuq
……………………………………………………………………………………………
QHAQMIY KILLA ENERO
JATUNPUQUY KILLA FEBRERO
PACHAPUQUY KILLA MARZO
ARIWAKI KILLA ABRIL
AYMURAY KILLA MAYO
JAWKAYKUSKI KILLA JUNIO
CHAKRA QUNAQUY KILLA JULIO
CHAKRA YAPUY KILLA AGOSTO
TARPUY KILLA SEPTIEMBRE
PAWQARWARA KILLA OCTUBRE
AYAMARQ`AY KILLA NOVIEMBRE
QHAPAQ INTIRAYMI KILLA DICIEMBRE
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 30
B) QANCHISCHAW
INTICHAW KILLACHAW
…………………….. ………………………
ATICHAW Q`UYLLURCHAW
……………… …………………….
ILLAPACHAW
…………………………………………
CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW
……………………… ……………………
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 31
C) TAWA MIT`A WATAMANTA
CHIRIMIT`A JAWKAYMIT`A
……………………… …….……………………
CHIRAWMIT`A RUPHAYMIT`A
…………… ……… …………………….
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 32
PRACTICA
INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75
Qhichwa 24 Página 33
PACHAWATANA
TARPUY KILLA
ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA
TAWAYUQ
KILLACHAW ATICHAW Q`UYLLURCHAW ILLAPACHAW CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW INTICHAW
Juk iskay kimsa tawa phisqa suqta
qanchis Pusaq Jisq`un chunka Chunka
jukniyuq
Chunka
iskayniyuq
Chunka
kimsayuq
Chunka
tawayuq
Chunka
phisqayuq
Chunka
suqtayuq
Chunka
qanchisniyuq
Chunka
pusaqniyuq
Chunka
Jisq`unniyuq
Iskay chunka
Iskay chunka
jukniyuq
Iskay chunka
iskayniyuq
Iskay chunka
kimsayuq
Iskay chunka
tawayuq
Iskay chunka
phisqayuq
Iskay chunka
suqtayuq
Iskay chunka
qanchisniyuq
Iskay chunka
pusaqniyuq
Iskay chunka
Jisq`unniyuq
Kimsa chunka
34
Qhichwa 24 Página 34
PUSAQ YACHAY
LUGARES DE LA CIUDAD
1-WASI -----------------------------------
2-PUÑUNA WASI…………………………………………….
3-WAYK`UNA WASI………………………………………….
4-SAMANA WASI…………………………………………………
5-MIKHUNA WASI…………………………………………………..
6-ÑAWIRINA WASI……………………………………………………..
7-JISP`ANA WASI………………………………………………………..
8-AWTU JALLCH`ANA…………………………………………………..
9-SAMANA WASI…………………………………………………….
10-IÑI WASI…………………………………………………………………
11-CHUKIRU………………………………………………………………..
12-YACHAY WASI…………………………………………………….
13-JAMPINA WASI…………………………………………………….
14-MIKHUNA WASI……………………………………………………..
15-K`` ITA UYWAP WASIN……………………………………………..
16- QULLQI JALLCH`ANA WASI…………………………………………………
Para conjugar el verbo estar en quechua debemos seguir la siguiente regla
1-Eliminar la terminación verbal Y
2-Añadir la terminación N
3- PAY es el pronombre personal en tercera persona singular , él o ella
Para marcar la ubicación de una persona u objeto en quechua se añade PI
4- PI es el sufijo que marca ubicación
35
Qhichwa 24 Página 35
KAYJINA
1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella?
R.- PAY PUÑUNA WASIPI KACHKAN --- ella está en el dormitorio
…………………………………………………………………………………
FORMA POSITIVA
MARCELA WAYK`UNA WASIPI KACHKAN
GARY ÑAWIRIÑA WASIPI KACHKAN
FORMA NEGATIVA
MARCELA MANAWAYK`UNA WASIPICHU KACHKAN
GARI MANA ÑAWIRIÑA WASIPICHU KACHKAN
Entonces la regla para la forma negativa es:
KAYJINA
1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella?
R.- PAY MANA PUÑUNA WASIPICHU KACHKAN --- ella no está en el
dormitorio
Pay- + puñuna wasipi + kachkan
pronombre + lugar + pi + verbo
La forma negativa se forma :
Mana al principio y luego del lugar se añade chu
Pay + mana + wayk`una wasipichu + kachkan
pronombre +negación + lugar + pichu + verbo
36
Qhichwa 24 Página 36
JISQ`UN YACHAY
A) lugares de trabajo y profesiones
Wasi --- casa
yachay wasi---colegio, Instituto
jatun yachaywasi,--- Universidad
jampina wasi ----hospital
mikhuna wasi----restaurante
k`ita uywaq wasi---zoológico
qullqi jallch`ana wasi ---Banco
iñi wasi , Iglesia
chaski wasi correo
Chaqra: Chacra
jampi qhatuna wasi: Farmacia, botica
Qorpachana wasi: Hotel,
alojamiento, hostal
Iñi wasi: Templo, iglesia
K’ullu llaqllana wasi: Carpintería
Qorimanyana wasi: Joyería
Aqha wasi: Chichería
Sirana wasi: sastrería
T’anta masana wasi: Panadería
Tullpana wasi: Tintorería
Machana wasi: Bar
Muya: Jardín, huerto
Wayk’una wasi: cocina
Qhatuna wasi: Mercado
T’aqsana wasi: Lavandería
Sirana wasi: Sastrería
37
Qhichwa 24 Página 37
TIEMPO PRESENTE
VERBO: LLAMK´AY
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA LLAMK´ANI Yo trabajo
QAM LLAMK´ANKI
PAY LLAMK´AN
NUQAYKU LLAMK´AYKU
NUQANCHIKLLAMK´ANCHIK
QAMKUNA LLAMK´ANKICHIK
PAYKUNA LLAMK´ANKU
KAYJINA
¿Maypi llamk’anki? = ¿Dónde trabajas?
R.-Nuqa jampina wasipi llamk`ani. = yo trabajo en el hospital.
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU LLAMK´A YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
38
Qhichwa 24 Página 38
B) RUWAYKUNA (PROFESIONES)
1.- wayk`uq cocinera
2.- nina wañuchiq bombero
3.-jayt`alli jugador de balon pie
4.-tusuq bailarina
5.- jampiq runa doctor
6.-chaski apaq cartero
7.-yachakuq estudiante
8.-yachachiq profesor
9.-amachaq abogado
10.-llaqllaq carpintero
11.-qhatuq comerciante
12.-t`aqsaq lavandera
13.-llamk`aq obrero
14.-awqapuri soldado
15.-umachaq, sacerdote
16.-ñak`aq- carnicero
17.-jampiri, curandero
18.-kamachiq alcalde
19.-t`ipaq tejedora
20.-pichaq personal de limpieza
21.-contador yupaq
22.-secretaria ukhilliq
23.- cantante takiq
24.- Jampiq--------------enfermera
25.-Llimp`iq…………….pintor
26.-challwaq………….pescador
27.-Qhillqay……….escritor
28.- dentista……… kiru kamayuq
Kayjina:
¿Imapi llamk’anki? Que traducido sería ¿En que trabajas?.
1.-¿Imapi llamk’anki? .-t`aqsaq
R.- Nuqa t àqsaq llamk `ani
39
Qhichwa 24 Página 39
TERCER BIMESTRE
CHUNKA YACHAY
1.-RUNAP KURKUN
KAY KUNAN PACHATA RIQSINA (presente simple)
- QHAWAY – MIRAR
- SAMAY – RESPIRAR
- MIKHUY – COMER
- JAP `IY – AGARRAR
- UYARIY - ESCUCHAR
- SAMAY – RESPIRAR
1.-………………………………………………..
2.-………………………………………………
3.-……………………………………………..
4.-………………………………………………
5.-……………………………………………..
6.-…………………………………………….
7.-…………………………………………….
- QHAWAY – MIRAR
1.-………………………………………………..
2.-………………………………………………
3.-……………………………………………..
4.-………………………………………………
5.-……………………………………………..
6.-…………………………………………….
7.-…………………………………………….
- MIKHUY – COMER
1.-………………………………………………..
2.-………………………………………………
3.-……………………………………………..
4.-………………………………………………
5.-……………………………………………..
6.-…………………………………………….
7.-…………………………………………….
- JAP `IY – AGARRAR
1.-………………………………………………..
2.-………………………………………………
3.-……………………………………………..
4.-………………………………………………
5.-……………………………………………..
6.-…………………………………………….
7.-…………………………………………….
- UYARIY - ESCUCHAR
1.-………………………………………………..
2.-………………………………………………
3.-……………………………………………..
4.-………………………………………………
5.-……………………………………………..
6.-…………………………………………….
7.-…………………………………………….
40
Qhichwa 24 Página 40
WAN .- Este sufijo significa CON
Veamos algunos ejemplos
1.- Traduce al español y luego dibuja
1.- Ñawiywan qhawayta atini 2.- Simiywan mikhuyta atini
3.-Sinqaywan samayta atini 4.-Ninriywan uyariyta atini
41
Qhichwa 24 Página 41
2.- RUNAP KURKUN
UYA K`AKI
NINRI SIMI
ÑAWI UMA
K`AKI CHUKCHA
RIKCH`AY SINQA
KECHIPRA KIRU
3.- Partes del cuerpo
4.- PRONOBRES POSESIVOS EN QUECHUA
KAYJINA:
Pronombres posesivos en plural
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
YO NUQA Y
TU QAM YKI
EL- ELLA PAY N
1.- UMA
1. MI CABEZA NUQA UMAY
2. TU CABEZA QAM UMAYKI
3. SU CABEZA PAY UMAN
WASA QHASQU K `AKI MAKI MUQU
ÑAWI CHAKI UYA KHIÑIPA
NINRI RIKCH`AY SIKI MAKI
WIKSA QALLU RIKRA KUNKA
CHANKA UMA KIRU CHAKI MUQU
UMA RUK`ANA CHUCHU
42
Qhichwa 24 Página 42
Kayjina
5.- VOCABULARIO DE UBICACIÓN
LLUQ`I=izquierda
PAÑA = Derecha
MAYU= Rio
CHAKA=Puente
CHUKIRO=Parque
IÑI WASI= Iglesia
ÑANTA CHIMPAY=atravesar al frente
URQU PATAPI=Cerro arriba
URQU URAPI=Cerro abajo
CHAWPI= Centro
QHIPA=Detrás
ÑAWPAQ=Al frente de
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
NOSOTROS ÑUQAYKU YKU
NOSOTROS ÑUQANCHIK NCHIK
USTEDES QAMKUNA YKICHIK
ELLOS, ELLAS PAYKUNA NKU
PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR
Nuestra casa ÑUQAYKU wasiYKU
De ustedes su vaca QAMKUNA wacaYKICHIK
Su vaca de ellos PAYKUNA wacaNKU
43
Qhichwa 24 Página 43
QAYLLA= Cerca
KARU=Lejos
QUCHA= Laguna
LLAQTA KITIKUNA----LUGARES DE LA CIUDAD
WASI= Casa
YACHAY WASI=Colegio
JAMPINA WASI=Hospital
MIKHUNA WASI=Restaurante
K`ITA UYWAP WASIN=Zoológico
QULLQI JALLCH`ANA WASI= Banco
PUÑUNA WASI=Dormitorio
WAYKUNA WASI= Cocina
SAMANA WASI=Sala
ÑAWIRINA WASI=Sala de estudio, biblioteca
JISP`ANA WASI= Baño
AWTU JALLCH`ANA= Garaje
TRADUCE AL ESPAÑOL
KAYJINA:
1-Yachay wasi, wasi qhipapi kachkan
El colegio está detrás de la casa
6.- PACHAP QALLARIYNINKUNA = elementos de la naturaleza
Wayra=viento phuyu= nube chhulla=rocio
Para=lluvia chhikchi=granizo chhillchi=llovizna
Iphu=niebla q’uñi=calor chiri=frio
Wayri=aire atmosfera rit’i =nevada yaku= agua
Nina=fuego q’usñi = calor chhullunka=hielo
44
Qhichwa 24 Página 44
Rupha=quemante qhasa=helada chiriwayra=viento frio
Sach’ara=bosque sach’arara=selva urqu=cerro
Rumi=piedra qhucha=lago mamaqhocha=mar
Mayu=rio juturi=manantial sach’a= árbol
Mallki=planta qhura= hierba inti=sol
Killa= luna illapa= rayo k’uychi= arco iris
45
Qhichwa 24 Página 45
CUARTO BIMESTRE
CHUNKA JUKNIYUQ YACHAY
PRODUCCION DE LA REGION DE LOS 9 DEPARTAMENTOS
1.- QHUCHAPAMPA LLAQTA
Quchapampa llaqtaqa, Boliva suyunchikpa chawpinpi tarikun, Kay llaqtaqa
chunka suqtayuq ayllupi rak`ikun. Qhuchapampa llaqtaq kamachiq ayllunqa
cercado sutiyuq kasqa
2.- SANTA CRUZ LLAQTA
Santa Cruz llaqtaqa jatun llaqta, jinapis qullqi purichiq llaqtajina riqsikun.
Kay llaqtaqa Pirai qucha kuntupi kachkan, runaq yupayninqa 1.756.926
chhikaman chayan. Jinapis Cotoca, Montero, Warnes. El toro juch`uy
llaqtakunapi aswan runawan junt`asqa kasqanta riqsikun.
46
Qhichwa 24 Página 46
3.- LA PAZ LLAQTA
La paz llaqtaqa Bolivia chinchanpi kachkan. Chaypi suyuq kamachiqkuna, kay
llaqtaqa intendencia de LA PAZ DE LA REAL AUDIENCIA DE CHARCAS
kachkaptin sayarikun, kay iskay chunka kimsayuq p`unchaw qhaqmiy killapi
1826 watapi kayjinata sut`inchakurqa.
4.- URU URU LLAQTA
Kay llaqtaqa Urus qhuya runarayku ajinamanta sutichakun.
Llaqtaq rayminqa 1781 watamantapacha 10 jatunpuquy killapi kasqa, chaypi
q`araq jap`iyninmanta kacharpakusqankumanta.
47
Qhichwa 24 Página 47
5.- TARIJA LLAQTA
llaqtaqa ñawpaq Villa de San Bernardo de la Frontera de Tarija sutiwan
riqsikurqa, kay llaqtaqa Boliviap qulla chhiqanpi tarikun. Tarijaqa Guadalquivir
mayu muyuyninpi tarikun.
6.- P ÙTUQSI LLAQTA
Kay llaqtaqa qhuya llamk`ay ukhupi kachan. Chayjinamantapis qullqita
jurqhuspa tukuchisqankuña, jinapis urqu ukhupi wak qurikuna kallankupuni.
48
Qhichwa 24 Página 48
7.- BENI LLAQTA
Kay llaqtaqa q`uñi jinapis juq`urasqa kayniyuq. Aswanqa k`ajay pachayniyuq,
wakin kutipi sinchi wayrauq chayrayku chirimullantaq.
8.- PANDO LLAQTA
Kay llaqta ukhupiqa pacha k`ajayninrayku kaykunata: sarata, cacao, café,
yukuna, Arus, misk`i puquykunaubi , q`umirkuna jinapis qhurakunata
puquchin.Mayunpiqa tukuy laya challwa, pacù challwa, surubi challwa, dorado
challwa, palometa challwa, bagre challwa jinapis blanquillo challwapis tiyan.
49
Qhichwa 24 Página 49
9.- CHUKISAKA LLAQTA
Kay llaqtapiqa : sarata, riwuta, siwarata, papata, q`umirkunata, misk`i
puquykunata puqun.
Uywakunamantaqa : wakakunata, khuchikunata, karwakunata jinapis
uwijakunata uywanku
50
Qhichwa 24 Página 50
CHUNKA ISKAYNIYUQ YACHAY
PALABRAS Y FRASES DE USO COMUN
LOS TIEMPOS VERBALES EN QUECHUA
TIEMPO PRESENTE
VERBO: MIKHUY
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHUNI Yo como
QAM MIKHUNKI
PAY MIKHUN
NUQAYKU MIKHUYKU
NUQANCHIKMIKHUNCHIK
QAMKUNA MIKHUNKICHIK
PAYKUNA MIKHUNKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
51
Qhichwa 24 Página 51
TIEMPO PRESENTE CONTINUO
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHUCHKANI Yo estoy comiendo
QAM MIKHUCHKANKI
PAY MIKHUCHKAN
NUQAYKU MIKHUCHKAYKU
NUQANCHIK MIKHUCHKANCHIK
QAMKUNA MIKHUCHKANKICHIK
PAYKUNA MIKHUCHKANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU CHKA YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
52
Qhichwa 24 Página 52
TIEMPO PASADO
Se conjuga de la siguiente manera
NUQA MIKHURQANI Yo comí
QAM MIKHURQANKI
PAY MIKHURQAN
NUQAYKU MIKHURQAYKU
NUQANCHIK MIKHURQANCHIK
QAMKUNA MIKHURQANKICHIK
PAYKUNA MIKHURQANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA NI
QAM NKI
PAY N
NUQAYKU MIKHU RQA YKU
NUQANCHIK NCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NKU
53
Qhichwa 24 Página 53
TIEMPO FUTURO SIMPLE
Se conjuga de la siguiente manera:
NUQA MIKHUSAQ Yo comeré
QAM MIKHUNKI
PAY MIKHUNQA
NUQAYKU MIKHUSAYKU
NUQANCHIK MIKHUSUNCHIK
QAMKUNA MIKHUNKICHIK
PAYKUNA MIKHUNQANKU
PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL
NUQA SAQ
QAM NKI
PAY NQA
NUQAYKU MIKHU SAYKU
NUQANCHIK SUNCHIK
QAMKUNA NKICHIK
PAYKUNA NQANKU

Más contenido relacionado

Último

5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
jose880240
 
Infografía de la materia economía macroeconomía
Infografía de la materia economía macroeconomíaInfografía de la materia economía macroeconomía
Infografía de la materia economía macroeconomía
antonio572117
 

Último (16)

Modulo_1_Fundamentos_de_la_Criminalistica.pdf
Modulo_1_Fundamentos_de_la_Criminalistica.pdfModulo_1_Fundamentos_de_la_Criminalistica.pdf
Modulo_1_Fundamentos_de_la_Criminalistica.pdf
 
exposicion2024 dia 13 mayo Videoteca CRMNPCVT
exposicion2024 dia 13 mayo Videoteca CRMNPCVTexposicion2024 dia 13 mayo Videoteca CRMNPCVT
exposicion2024 dia 13 mayo Videoteca CRMNPCVT
 
5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
5.1-La 1ª parte del reinado de Alfonso XIII y los proyectos de regeneracionis...
 
Concursos Educativos Escolares 2024-AMILCAR.pdf
Concursos Educativos Escolares 2024-AMILCAR.pdfConcursos Educativos Escolares 2024-AMILCAR.pdf
Concursos Educativos Escolares 2024-AMILCAR.pdf
 
Curso de Fotografia digital. Unidad 1. 2024
Curso de Fotografia digital. Unidad 1. 2024Curso de Fotografia digital. Unidad 1. 2024
Curso de Fotografia digital. Unidad 1. 2024
 
428926353-Conclusiones-Descriptivas-Por-Areas-v-Ciclo.pdf
428926353-Conclusiones-Descriptivas-Por-Areas-v-Ciclo.pdf428926353-Conclusiones-Descriptivas-Por-Areas-v-Ciclo.pdf
428926353-Conclusiones-Descriptivas-Por-Areas-v-Ciclo.pdf
 
SESIÓN 02 - 1° - CONOCIENDO LA MITOLOGÍA ANDINA.docx
SESIÓN 02 - 1° - CONOCIENDO LA MITOLOGÍA ANDINA.docxSESIÓN 02 - 1° - CONOCIENDO LA MITOLOGÍA ANDINA.docx
SESIÓN 02 - 1° - CONOCIENDO LA MITOLOGÍA ANDINA.docx
 
3.3 Conceptos previos sobre Lugar de Hecho.pdf
3.3 Conceptos previos sobre Lugar de Hecho.pdf3.3 Conceptos previos sobre Lugar de Hecho.pdf
3.3 Conceptos previos sobre Lugar de Hecho.pdf
 
ENCUENTRO DE DIBUJOS - PROGRAMA RED LOCAL DE APOYOS Y CUIDADOS HUALQUI
ENCUENTRO DE DIBUJOS - PROGRAMA RED LOCAL DE APOYOS Y CUIDADOS HUALQUIENCUENTRO DE DIBUJOS - PROGRAMA RED LOCAL DE APOYOS Y CUIDADOS HUALQUI
ENCUENTRO DE DIBUJOS - PROGRAMA RED LOCAL DE APOYOS Y CUIDADOS HUALQUI
 
La fotografia en accidentes de tránsito.
La fotografia en accidentes de tránsito.La fotografia en accidentes de tránsito.
La fotografia en accidentes de tránsito.
 
Infografía de la materia economía macroeconomía
Infografía de la materia economía macroeconomíaInfografía de la materia economía macroeconomía
Infografía de la materia economía macroeconomía
 
OrtegaCarrillo_LuisManuel_M001S2AI6.pptx
OrtegaCarrillo_LuisManuel_M001S2AI6.pptxOrtegaCarrillo_LuisManuel_M001S2AI6.pptx
OrtegaCarrillo_LuisManuel_M001S2AI6.pptx
 
3.7 Teoria General de la Fotografia de Manchas de Sangre.pdf
3.7 Teoria General de la Fotografia de Manchas de Sangre.pdf3.7 Teoria General de la Fotografia de Manchas de Sangre.pdf
3.7 Teoria General de la Fotografia de Manchas de Sangre.pdf
 
Vincent-Van-Gogh-y-el-poder-de-la-sinestesia-en-el-arte.pptx
Vincent-Van-Gogh-y-el-poder-de-la-sinestesia-en-el-arte.pptxVincent-Van-Gogh-y-el-poder-de-la-sinestesia-en-el-arte.pptx
Vincent-Van-Gogh-y-el-poder-de-la-sinestesia-en-el-arte.pptx
 
Documentacion de indicios balisticos.pdf
Documentacion de indicios balisticos.pdfDocumentacion de indicios balisticos.pdf
Documentacion de indicios balisticos.pdf
 
ASÍ CANTAN A LA MADRE Culturas y canciones. Intérpretes, autores y compositor...
ASÍ CANTAN A LA MADRE Culturas y canciones. Intérpretes, autores y compositor...ASÍ CANTAN A LA MADRE Culturas y canciones. Intérpretes, autores y compositor...
ASÍ CANTAN A LA MADRE Culturas y canciones. Intérpretes, autores y compositor...
 

Destacado

Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Kurio // The Social Media Age(ncy)
 
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them wellGood Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
Saba Software
 

Destacado (20)

Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
 
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
Unlocking the Power of ChatGPT and AI in Testing - A Real-World Look, present...
 
12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work12 Ways to Increase Your Influence at Work
12 Ways to Increase Your Influence at Work
 
ChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slidesChatGPT webinar slides
ChatGPT webinar slides
 
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike RoutesMore than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
More than Just Lines on a Map: Best Practices for U.S Bike Routes
 
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
Ride the Storm: Navigating Through Unstable Periods / Katerina Rudko (Belka G...
 
Barbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy PresentationBarbie - Brand Strategy Presentation
Barbie - Brand Strategy Presentation
 
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them wellGood Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
Good Stuff Happens in 1:1 Meetings: Why you need them and how to do them well
 

QUECHUA AVANZADO DEL 2024 CON EJERCICIOS

  • 1. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 1 QHICHWA SUTI……………………………………. YACHAYWASI…………………………. PURIYNIN SECRETARIADO EJECUTIVO YACHAQAY SUTI IDIOMA ORIGINARIO YACHACHIQ ÑIQI…………………………………………………….. WATA…………………………………………………. ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA TAWAYUQ IMAYNALLA?
  • 2. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 2 JUK YACHAY QHICHWA Etimológicamente , quechua significa , según los primeros lexicólogos como ZONA TEMPLADA, y se los llama QUICHUAS O QUECHUAS a los que viven en esas zonas, por otra parte existe otra denominación que significa LENGUA DEL HOMBRE o LENGUA HUMANA haciendo un énfasis de este significado, no siempre seria para el quechua, sino para cualquier otra lengua, de ahí que lo más corriente y lo más generalizado para la denominación de la lengua materna en Bolivia es y debe ser QUECHUA en español y QHICHWA en quechua. Entonces, el alfabeto quechua fue promulgado oficialmente por el Gobierno mediante Decreto Supremo 20227 del 9 de mayo de 1984, en el cual consta de 3 vocales y 25 consonantes SIGNOGRAFIA QUECHUA A (A) CH (CHA) CHH (CHHA) CH` (CH`A) I ( I ) J (JA) K (KA) KH (KHA) K` (K`A) L (LA) LL (LLA) M (MA) N (NA) Ñ (ÑA) P (PA) PH (PHA) P` (P`A) Q (QA) QH (QHA) Q` (Q`A) R (RA) S (SA) T (TA) TH (THA) T` (T`A) U (U) W (WA) Y (YA) CUADRO FONETICO DEL QUECHUA SONIDO BILABIAL SONIDO DENTAL SONIDO PALATAL SONIDO VELAR SONIDO POST VELAR LLANAS P T CH K Q ASPIRADAS PH TH CHH KH QH EXPLOSIVAS P’ T’ CH’ K’ Q’ FRICATIVAS S CHKA
  • 3. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 3 CUADRO TRIVOCALICO ANTERIOR CENTRAL POSTVELAR CERRADAS I U SEMIABIERTAS (e) (o) ABIERTA A Es necesario recordar que al escribir la letra Q, QH, Q`, se debe cambiar la pronunciación de la letra U por la O y la letra I por la E, esto ocurre solamente en la pronunciación y no en la escritura. Q`ipi—se pronuncia con la vocal E Qucha—se pronuncia con la vocal O CUADRO DE FONETIZACION PRACTICA: Repite los sonidos, las palabras y traduce al castellano SONIDOS CONTRASTADOS LLANOS ESPIRADOS EXPLOSIVAS P PH P’ P Pampa PH Phampa P’ P’ampay T TH T’ T Tanta TH Thanta T’ T’anta CH CHH CH’ CH Chaka CHH Chhaka CH’ Ch’aka K KH K’ Kuyuy Khuyay K’uyuy Q QH Q’ Qam Qhan Q’an
  • 4. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 4 REGLAS DE PRONUNCIACION DE LAS VOCALES Letra i (e) pronunciación abierta, en contacto directo o indirecto con q, q`, qh Ejemplos , qina, qhipa, q`ita (i) pronunciación cerrada en ausencia de q, q`, qh Ejemplos, simi, pisi, sik`imira Letra u (o) pronunciación abierta , en contacto directo o indirecto con q, q`, qh Ejemplos , urqu, qhura, t`uqu (u) pronunciación cerrada, en ausencia de q. q`, qh Ejemplos ,t`usu, sullu , chunchu REGLAS DE LAS CONSONANTES La letra q se pronuncia (q) en inicio de sílaba Ejemplos, qam, quy, qayna Se pronuncia (jj) en final de la sílaba Ejemplos , suqta, pusaq, riqsiy La letra k se pronuncia (k) en inicio de sílaba Ejemplos, killa, karu, kanka Se pronuncia (j) en final de sílaba Ejemplos , pukllay , lliklla, chakra La letra ch se pronuncia ch en inicio de sílaba
  • 5. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 5 Ejemplos , chunka, chiri, chawa Se pronuncia (sh) en final de la sílaba. Ejemplos, phuchka, uchpha, machkha ISKAY YACHAY IMAYNALLA!!!!!!!!!! Ruwaykuna (saludos y despedidas) 1.- Repite y traduce los saludos 1-Sumaq p`unchaw 2-Allin p’unchaw 3-Sumaq sukhayay 4-Allin sukhayay 5-Sumaq tuta 6-Allin tuta 7-Sumaq ch’isi 8-Allin ch`isi 9-Q’ayakama 10-Ch’isikama 11-Minchhakama 12- Ujratukama 13.-Kunanchu ripunki? 14-Allillan 15-Pachi 16-P`unchaw 17-Paqarin 18-Sukhayay 19-Ch`isi 20-Tuta 2.-VERBO ESTAR = KACHAY SINGULAR PLURAL Ñuqa kachkani Qam kachkanki Pay kachkan Ñuqanchik kachkanchik Ñuqayku kachkayku Qamkuna kachkankichik Paykuna kachkanku
  • 6. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 6 3.- Regla para escribir una oración en quechua Para escribir una oración en quechua se sigue la siguiente regla Pronombre + adjetivo u objeto + verbo conjugado NUQA KUSISQA KACHKANI 1.-Nuqa llakisqa kachkani…………………………………….. 2.-Nuqa kusisqa kachkani……………………………………….. 3.-Nuqa mancharisqa kachkani……………………………….. 4.-Nuqa piñasqa kachkani…………….…………………………… 5.-Nuqa unqusqa kachkani………………………………………….. 6.-Nuqa t`ukusqa kachkani……………………………………… 7.-Nuqa sayk`usqa kachkani……………………………………… 8.- Nuqa walliqlla kachkani……………………………………….. 9.- Nuqa walliqllapuni kachkani…………………………………….. 10.-Nuqa machasqa kachkani………………………………………….. Kayjina 1.-IMAYNALLA KACHKANKI? Escoge una respuesta y traduce A- Nuqa kusisqa kachkani yo estoy feliz B- Nuqa machasqa kachkani C- Nuqa mancharisqa kachkani 4- RIMANAKUY (escucha, repite y contesta de acuerdo al dialogo) Carla: sumaqp’unchaw Marcela Marcela: sumaq p’unchaw Carla Carla: Imaynalla kachkanki? Marcela: Walliqlla .Qamri?
  • 7. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 7 Carla: Walliqllapuni kachkani. Marcela: Wawaykiri? Imaynalla kachkan? Carla: Pay llakisqa kachkan Marcela :Imarayku? Carla :Imaraykuchus! Ah! Escoge una respuesta de acuerdo al diálogo 1- IMAYNALLA CARLA KACHKAN? A- Pay Walliqlla kachkan B- Pay Llakisqa kachkan C- Pay Kusisqa kachkan 2- MARCELAQA, IMAYNALLA KACHKAN? A- Pay walliqlla kachkan B- Pay llakisqa kachkan C- Pay walliqllapuni kachkan. 3- WAWAN, IMAYNALLA KACHKAN? A- Pay walliqlla kachkan B- Pay llakisqa kachkan C- Pay kusisqa kachkan Escribe tus respuestas 1.-……………………………………………………………………….. 2.-………………………………………………………………………. 3.-………………………………………………………………………..
  • 8. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 8 5.- YACHAY WASIMAN CHAYASPA BETEL . Allin shukayay facundo FCUNDO-. Sumaq shukayay Betel BETEL: Facundo, imaynalla kachkanki? FACUNDO: Walliqlla kachkani, qamri? BETEL: Nuqapis walliqllataq FACUNDO: Pitaq pay? BETEL: Mana yachanichu. Imataq sutiyki? SANDRA: Sandra sutiy. Qampatari BETEL: Betel sutiy, pay Facundo FACUNDO: Waqkama Betel, waqkama Sandra BETEL: Waqkama Facundo SANDRA: Waqkama MUSUQ SIMIKUNA 1-Imaynalla kachkanki = ¿Cómo estás? 2-Nuqa = yo 3-Walliqlla = bien no mas 4-Pitaq = quien 5-Pay =el 6-Mana yachanichu = no se 7-Qamri = y tú? 8-Suti = nombre 9-Waqkama = hasta luego
  • 9. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 9 KIMSA YACHAY A)MAYMANTA KANKI? Lugar de procedencia. Marca en el mapa el lugar de procedencia contestando la pregunta, como en el ejemplo Nuqa pandomanta kani RECUERDA: MANTA = sufijo que indica procedencia Maymanta kanki? R.- Nuqa Benimanta kani Maymanta kani? R.-……………………………
  • 10. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 10 VERBO SER KAY SINGULAR Ñuqa kani Qam kanki Pay kan PLURAL Ñuqanchik kanchik Ñuqayku kayku Qamkuna kankichik Paykuna kanku B) MAYPI TIYAKUNKI ?  Lugar de residencia dirección Marca en el mapa el lugar de residencia contestando la pregunta, como en el ejemplo Nuqa vintupi tiyakuni RECUERDA: PI= sufijo que indica el lugar de ubicación de una persona o cosa 1--Juliana maypi tiyakunki Barrio Manacopi ( Barrio Manaco)
  • 11. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 11 VERBO HABITAR, VIVIR TIYAKUY SINGULAR Ñuqa tiyakuni Qam tiyakunki Pay tiyakun PLURAL Ñuqanchik tiyakunchik Ñuqayku tiyakuyku Qamkuna tiyakunkichik Paykuna tiyakunku 1.- RIQSINAKUNA Juana: Carmen imaynalla kachkanki? Carmen : walliqlla juana . Maymanta kanki? Juana: Quillacollomanta ,qanri? Carmen: Vintomanta. Maypi tiyakunki? Juana: pacheco puriypi, qanri? Carmen: blanco Galindo llaqtananpi? Juana: Q’ayakama Carmen Carmen :Q’ayakama Juana MUSUQ SIMIKUNA VOCABULARIO 1- Maymantakanki: ¿de dónde eres? 2- Maypitiyakunki : ¿Dónde Vives? 3- Puriy : calle 4- Llaqtanan : Avenida 5- Q’ayakama: hasta mañana
  • 12. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 12 2.- RIQSINAKUNA Gabriel: sumaq chìsi Juan Juan : sumaq ch`isi Gabriel Gabriel: Imaynalla kachkanki? Juan : sayk`usqa .Qamri? Gabriel: t`ukusqa kachkani. Juan: maymanta kanki? Gabriel : Benimanta kani , qamri , Maymantakanki? Juan: Quillacollomanta ,maypi tiyakunki? Gabriel: Barrio manacupi tiyakuni qamri. Maypi tiyakunki? Juan: Blanco Galindo llaqtananpi Gabriel: Q’ayakama Juan Juan :Q’ayakama Gabriel
  • 13. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 13 C) LLIMP`IKUNA Puka Q`illu Anqas Q`umer Yana Yuraq Ch`umpi Qhusi Willapi Llankha Kulli uqi
  • 14. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 14 TAWA YACHAY RUWAKUNAMANTA YACHAYWASI YACHANI WASI ÑAWIÑA WASI UNANCHA WHIPALA PIRQA JATUN YACHACHIQ YACHAKUQKUNA YACHAKUQ YACHACHIQ K`ANCHANA CH`ATANA
  • 15. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 15 QHAWANA QHISPILLU KARU RIMAY ÑAWIKARUY JAMP`ARA TIYANA -- CHUKUNA PIRQA QHILLQANA PICHANA SIMIPIRWA P`ANQA QHILLQANA P ÀNQA KARPITA
  • 16. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 16 CHIQACHANA TINTA QHILLQANA QHILLQANA RAPHI ÑAWCHIÑA QHILLQA PICHANA YANA QHILLQANA LIMP`IKUNA K`UTUNA PACHAWATANA CH`USPA Q`IPI
  • 17. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 17 INTIWATANA PUNKU Q`UPA CHURANA 1.- PLURAL EN QUECHUA En quechua para decir el plural de la cosas se utiliza la palabra KUNA ( S ) KAYJINA SINGULAR 1.- Ñawchiña Tajador PLURAL 1.-Ñawchiñakuna tajadores PRONOMBRE DETERMINADO IMATAQ KAY , CHAY , JAQAY ? SINGULAR PLURAL KAY= KAYKUNA = CHAY= CHAYKUNA= JAQAY= JAQAYKUNA= Recuerden que en quechua para que la palabra sea en plural debemos añadir KUNA
  • 18. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 18 1.-Recuerda estas son preguntas en singular 1.-¿Imataq kay? 2.-¿Imataq chay? 3.-¿Imataq jaqay? Para contestar estas preguntas debemos tener en cuenta : 1.- Si te preguntan con kay , la respuesta empieza con kayqa 2.- Si te preguntan con chay , la respuesta empieza con chayqa 1.- Si te preguntan con jaqay , la respuesta empieza con jaqayqa KAYJINA: .1-¿Imataq chay? R.-CHAYQA QUILLQANA 2 .-¿Imataq jaqay? R.-JAQAYQA PIRQA 3.-Imataq kay? R.-KAYQA QUILLQANA PICHANA 2.- Recuerda estas son preguntas en plural 1.- ¿Imataq kaykuna? 2.- ¿Imataq chaykuna? 3.- ¿Imataq jaqaykuna?
  • 19. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 19 1.- Si te preguntan con kaykuna , la respuesta empieza con kaykunaqa al principio y en el objeto ya no lleva el plural : kaykunaqa raphi o puedes escribir el kayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto : kayqa qhawanakuna 2.- Si te preguntan con chaykuna , la respuesta empieza con chaykunaqa al principio y en el objeto ya no lleva el plural : chaykunaqa raphi o puedes escribir el kayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto : chayqa qhawanakuna 3.- Si te preguntan con jaqaykuna , la respuesta empieza con jaqaykunaqa al principio y en el objeto ya no lleva el plural : jaqaykunaqa raphi o puedes escribir el jaqayqa al principio y al final aumentas kuna al objeto : jaqayqa qhawanakuna KAYJINA: 1.-¿Imataq kaykuna? R.-………………………………………………………………………………… 2.-¿Imataq chaykuna? R.-…………………………………………………………………… 3.- ¿Imataq jaqaykuna? R.-…………………………………………………………………………..
  • 20. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 20 SEGUNDO BIMESTRE PHISQA YACHAY YUPAYKUNA- NUMEROS 1- Juk 2- Iskay 3- Kimsa 4- Tawa 5- Phisqa 6- Suqta 7- Qanchis 8- Pusaq 9- Jisq`un 10- chunka KAYJINA (ejemplo) 10.-CHUNKA ISKAY CHUNKA 11.- Chunka Jukniyuq 12.-Chunka Iskayniyuq 13.- Chunka Kimsayuq 14.-Chunka Tawayuq 15.-Chunka Phisqayuq 16.-Chunka Suqtayuq 17.-Chunka Qanchisniyuq 18.-Chunka Pusaqniyuq 19.-Chunka Jisq`unniyuq 21.-Iskay chunka Jukniyuq 22.-Iskay chunka Iskayniyuq 23.-Iskay chunka Kimsayuq 24.-Iskay chunka Tawayuq 25.-Iskay chunka Phisqayuq 26.-Iskay chunka Suqtayuq 27.-Iskay chunka Qanchisniyuq 28.-Iskay Chunka Pusaqniyuq 29.-Iskay chunka Jisq`unniyuq 30.-KIMSA CHUNKA 40.- TAWA CHUNKA 31.-Kimsa chunka Jukniyuq 32.-Kimsa chunka Iskayniyuq 33.-Kimsa chunka Kimsayuq 34.-Kimsa chunka Tawayuq 41.-Tawa chunka Jukniyuq 42.- Tawa chunka Iskayniyuq 43. Tawa chunka Kimsayuq 44.- Tawa chunka Tawayuq ATENCION!!!!! Los números a partir del once se deben seguir con la siguiente regla Si el número acaba en vocal, se añadirá YUQ Si el número acaba en consonante, se añadirá NIYUQ
  • 21. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 21 35.-Kimsa chunka Phisqayuq 36.-Kimsa chunka Suqtayuq 37.-Kimsa chunka Qanchisniyuq 38.-Kimsa Chunka Pusaqniyuq 39.-Kimsa chunka Jisq`unniyuq 45.- Tawa chunka Phisqayuq 46.- Tawa chunka Suqtayuq 47.- Tawa chunka Qanchisniyuq 48.- Tawa Chunka Pusaqniyuq 49.- Tawa chunka Jisq`unniyuq 50-PHISQA CHUNKA 60-SUQTA CHUNKA 51.-Phisqa chunka Jukniyuq 52.-Phisqa chunka Iskayniyuq 53.-Phisqa chunka Kimsayuq 54.-Phisqa chunka Tawayuq 55.-Phisqa chunka Phisqayuq 56.-Phisqa chunka Suqtayuq 57.-Phisqa chunka Qanchisniyuq 58.-Phisqa Chunka Pusaqniyuq 59-Phisqa chunka Jisq`unniyuq 61.-Suqta chunka Jukniyuq 62.-Suqta chunka Iskayniyuq 63.-Suqta chunka Kimsayuq 64.-Suqta chunka Tawayuq 65.-Suqta chunka Phisqayuq 66.-Suqta chunka Suqtayuq 67.-Suqta chunka Qanchisniyuq 68.-Suqta Chunka Pusaqniyuq 69-Suqta chunka Jisq`unniyuq 70-QANCHIS CHUNKA 80- PUSAQ CHUNKA 71.-Qanchis chunka Jukniyuq 72.-Qanchis chunka Iskayniyuq 73.-Qanchis chunka Kimsayuq 74.-Qanchis chunka Tawayuq 75.-Qanchis chunka Phisqayuq 76.-Qanchis chunka Suqtayuq 77.-Qanchis chunka Qanchisniyuq 78.-Qanchis Chunka Pusaqniyuq 79-Qanchis chunka Jisq`unniyuq 81.-Pusaq chunka Jukniyuq 82.-Pusaq chunka Iskayniyuq 83.-Pusaq chunka Kimsayuq 84.-Pusaq chunka Tawayuq 85.-Pusaq chunka Phisqayuq 86.-Pusaq chunka Suqtayuq 87.-Pusaq chunka Qanchisniyuq 88-Pusaq Chunka Pusaqniyuq 89.-Pusaq chunka Jisq`unniyuq 90- JISQ`UN CHUNKA 100- PACHAQ 91.-Jisq`un chunka Jukniyuq 92.-Jisq`un chunka Iskayniyuq 93.-Jisq`un chunka Kimsayuq 94.-Jisq`un chunka Tawayuq 95.-Jisq`un chunka Phisqayuq 96.-Jisq`un chunka Suqtayuq 1000- WARANQA 1000000- JUNU 0 - CHUSAQ
  • 22. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 22 97.-Jisq`un chunka Qanchisniyuq 98.-Jisq`un Chunka Pusaqniyuq 99-Jisq`un chunka Jisq`unniyuq 1234 = WARANQA, ISKAY PACHAQ, KIMSA CHUNKA TAWAYUQ 1000.- Waranqa 200.- iskay pachaq 30.-kimsa chunka 4.-tawa ATENCION!!!!! Para escribir los números en quechua se debe tomar en cuenta: La unidad 1 JUK Decena, 10 CHUNKA Centena, 100 PACHAQ Unidad de mil, 1000 WARANQA
  • 23. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 23 1234.- waranqa iskay pachaq kimsa chunka tawayuq 1234 1000 200 30 4 KAYJINA: 1)123= Pachaq , iskay chunka kimsayuq 2)4629= Tawa waranqa, suqta pachaq , iskay chunka jisq`unniyq 3) 431= Tawa pachaq , kimsa chunka jukniyuq ATENCION!!!!! En quechua debemos escribir los números, uno por uno, tomando en cuenta la terminación de los mismos Yuq = vocal niyuq = consonante ATENCION!!!!! Ahora bien en el caso de los números terminados en 0 cero igual se aplica la regla 10=chunkayuq 100= pachaqniyuq
  • 24. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 24 KAYJINA: 1) 730= Qanchis pachaq , kimsa chunkayuq 2) 2300= Iskay waranqa , kimsa pachaqniyuq 1 100 1000 1000000 SUQTA YACHAY PHANIMANTA INTIWATANA CHININI CH`IPI CHAWPI P`UNCHAW KASQANQTIN
  • 25. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 25 KAYJINATA 12 = 00 chawpi p´unchaw – 12 = 05 chunka iskayniyuq phani phisqa chininiyuq 12 = 10 chunka iskayniyuq phani chunka chininiyuq 12 = 15 chunka iskayniyuq phani chunka phisqa chininiyuq 12 = 20 chunka iskayniyuq phani iskay chunka chininiyuq 12 = 25 chunka iskayniyuq phani iskay chunka phisqa chininiyuq 12 = 30 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka chininiyuq 12 = 35 chunka iskayniyuq phani kimsa chunka phisqa chininiyuq 12 = 40 chunka iskayniyuq phani tawa chunka chininiyuq 12 = 45 chunka iskayniyuq phani tawa chunka phisqa chininiyuq 12 = 50 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka chininiyuq 12 = 55 chunka iskayniyuq phani phisqa chunka phisqa chininiyuq 1 = 00 juk phani ESCRIBE LA HORA 10=00
  • 26. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 26 SUQTA YACHAY KAY KUNAN PACHATA RIQSINA (verbo en presente simple) Para conjugar los verbos en tiempo presente se necesita el pronombre personal, el nombre del verbo y las terminaciones para cada pronombre en singular y en plural. Para conjugar los verbos se debe seguir ciertos pasos: 1.- Para la conjugación se debe eliminar la terminación Y del verbo. 2.- Para la conjugación se debe mantener la raíz del verbo 3.- Finalmente se debe añadir a la raíz del verbo la terminación correspondiente a cada persona. PRONOMBRES PERSONALES SINGULAR Nuqa ……………. Qam………………… Pay…………………. Plural Nuqayku……………….. Nuqanchik……………. Qamkuna………………. Paykuna ………………. SINGULAR Nuqa , 1ra persona sing. Qam , 2da.persona sing. Pay , 3ra persona sing. PLURAL Nuqayku 1ra persona Nuqanchik, 1ra persona p Qamkuna , 2da. Per. Plural Paykuna , 3ra. Per. plural
  • 27. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 27 Importante en quechua para referirse a él o ella se escribe PAY Terminaciones verbales en tiempo presente MIKHUY –COMER La raíz del verbo mikhuy es MIKHU, ahora conjugaremos 1-Nuqa mikhuNI yo como 2-Qam mikhuNKI tu comes 3-Pay mikhuN el – ella come 4-Nuqayku mikhuYKU nosotros comemos 5-Nuqanchik mikhuNCHIK nosotros comemos 6-Qamkuna mikhuNKICHIK ustedes comen SINGULAR Nuqa ………NI Qam ………NKI Pay ………..N PLURAL Nuqayku ……….YKU Nuqanchik……..NCHIK Qamkuna ………NKICHIK Paykuna ………..NKU PAY, EL PAY, ELLA
  • 28. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 28 7-Paykuna mikhuNKU ellos- ellas comen KAYJINA NUQA CAMILA SANCHEZ SUTI NUQA 20 WATAYUQ KANI IMA SUTIYKI? Nuqa Camila Sanchez suti MACHKHA WATAYUQ KANKI? Nuqa iskay chunka watayuq kani PAY OSCAR ROSALES PAY 25 WATAYUQ KAN PACHI IMA SUTIN? Pay Oscar Rosales sutin MACHKHA WATAYUQ KAN? Pay iskay chunka phisqayuq watayuq kan PAY ELISA FUENTES PAY 37 WATAYUQ KAN PACHI IMA SUTIN? …………………………………………………… MACHKHA WATAYUQ KAN? ……………………………………………………….
  • 29. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 29 QANCHIS YACHAY A) WATAQ KILLAKUNAN ÑAWIRINAPAQ Watapuriyqa kimsa pachaq suqta chunka phisqayuq p`unchawniyuq. …………………………………………………………………………………………… Wataqa chunka iskayniyuq killayuq …………………………………………………………………………………………… QHAQMIY KILLA ENERO JATUNPUQUY KILLA FEBRERO PACHAPUQUY KILLA MARZO ARIWAKI KILLA ABRIL AYMURAY KILLA MAYO JAWKAYKUSKI KILLA JUNIO CHAKRA QUNAQUY KILLA JULIO CHAKRA YAPUY KILLA AGOSTO TARPUY KILLA SEPTIEMBRE PAWQARWARA KILLA OCTUBRE AYAMARQ`AY KILLA NOVIEMBRE QHAPAQ INTIRAYMI KILLA DICIEMBRE
  • 30. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 30 B) QANCHISCHAW INTICHAW KILLACHAW …………………….. ……………………… ATICHAW Q`UYLLURCHAW ……………… ……………………. ILLAPACHAW ………………………………………… CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW ……………………… ……………………
  • 31. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 31 C) TAWA MIT`A WATAMANTA CHIRIMIT`A JAWKAYMIT`A ……………………… …….…………………… CHIRAWMIT`A RUPHAYMIT`A …………… ……… …………………….
  • 32. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 32 PRACTICA
  • 33. INSTITUTO TECNICO NACIONAL DE COMERCIO INCOS No.3 QUILLACOLLO R.M.110 – 75 Qhichwa 24 Página 33 PACHAWATANA TARPUY KILLA ISKAY WARANQA ISKAY CHUNKA TAWAYUQ KILLACHAW ATICHAW Q`UYLLURCHAW ILLAPACHAW CH`ASKACHAW K`UYCHICHAW INTICHAW Juk iskay kimsa tawa phisqa suqta qanchis Pusaq Jisq`un chunka Chunka jukniyuq Chunka iskayniyuq Chunka kimsayuq Chunka tawayuq Chunka phisqayuq Chunka suqtayuq Chunka qanchisniyuq Chunka pusaqniyuq Chunka Jisq`unniyuq Iskay chunka Iskay chunka jukniyuq Iskay chunka iskayniyuq Iskay chunka kimsayuq Iskay chunka tawayuq Iskay chunka phisqayuq Iskay chunka suqtayuq Iskay chunka qanchisniyuq Iskay chunka pusaqniyuq Iskay chunka Jisq`unniyuq Kimsa chunka
  • 34. 34 Qhichwa 24 Página 34 PUSAQ YACHAY LUGARES DE LA CIUDAD 1-WASI ----------------------------------- 2-PUÑUNA WASI……………………………………………. 3-WAYK`UNA WASI…………………………………………. 4-SAMANA WASI………………………………………………… 5-MIKHUNA WASI………………………………………………….. 6-ÑAWIRINA WASI…………………………………………………….. 7-JISP`ANA WASI……………………………………………………….. 8-AWTU JALLCH`ANA………………………………………………….. 9-SAMANA WASI……………………………………………………. 10-IÑI WASI………………………………………………………………… 11-CHUKIRU……………………………………………………………….. 12-YACHAY WASI……………………………………………………. 13-JAMPINA WASI……………………………………………………. 14-MIKHUNA WASI…………………………………………………….. 15-K`` ITA UYWAP WASIN…………………………………………….. 16- QULLQI JALLCH`ANA WASI………………………………………………… Para conjugar el verbo estar en quechua debemos seguir la siguiente regla 1-Eliminar la terminación verbal Y 2-Añadir la terminación N 3- PAY es el pronombre personal en tercera persona singular , él o ella Para marcar la ubicación de una persona u objeto en quechua se añade PI 4- PI es el sufijo que marca ubicación
  • 35. 35 Qhichwa 24 Página 35 KAYJINA 1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella? R.- PAY PUÑUNA WASIPI KACHKAN --- ella está en el dormitorio ………………………………………………………………………………… FORMA POSITIVA MARCELA WAYK`UNA WASIPI KACHKAN GARY ÑAWIRIÑA WASIPI KACHKAN FORMA NEGATIVA MARCELA MANAWAYK`UNA WASIPICHU KACHKAN GARI MANA ÑAWIRIÑA WASIPICHU KACHKAN Entonces la regla para la forma negativa es: KAYJINA 1-MAYPITAQ PAY KACHKAN? ---Dónde está ella? R.- PAY MANA PUÑUNA WASIPICHU KACHKAN --- ella no está en el dormitorio Pay- + puñuna wasipi + kachkan pronombre + lugar + pi + verbo La forma negativa se forma : Mana al principio y luego del lugar se añade chu Pay + mana + wayk`una wasipichu + kachkan pronombre +negación + lugar + pichu + verbo
  • 36. 36 Qhichwa 24 Página 36 JISQ`UN YACHAY A) lugares de trabajo y profesiones Wasi --- casa yachay wasi---colegio, Instituto jatun yachaywasi,--- Universidad jampina wasi ----hospital mikhuna wasi----restaurante k`ita uywaq wasi---zoológico qullqi jallch`ana wasi ---Banco iñi wasi , Iglesia chaski wasi correo Chaqra: Chacra jampi qhatuna wasi: Farmacia, botica Qorpachana wasi: Hotel, alojamiento, hostal Iñi wasi: Templo, iglesia K’ullu llaqllana wasi: Carpintería Qorimanyana wasi: Joyería Aqha wasi: Chichería Sirana wasi: sastrería T’anta masana wasi: Panadería Tullpana wasi: Tintorería Machana wasi: Bar Muya: Jardín, huerto Wayk’una wasi: cocina Qhatuna wasi: Mercado T’aqsana wasi: Lavandería Sirana wasi: Sastrería
  • 37. 37 Qhichwa 24 Página 37 TIEMPO PRESENTE VERBO: LLAMK´AY Se conjuga de la siguiente manera NUQA LLAMK´ANI Yo trabajo QAM LLAMK´ANKI PAY LLAMK´AN NUQAYKU LLAMK´AYKU NUQANCHIKLLAMK´ANCHIK QAMKUNA LLAMK´ANKICHIK PAYKUNA LLAMK´ANKU KAYJINA ¿Maypi llamk’anki? = ¿Dónde trabajas? R.-Nuqa jampina wasipi llamk`ani. = yo trabajo en el hospital. PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL NUQA NI QAM NKI PAY N NUQAYKU LLAMK´A YKU NUQANCHIK NCHIK QAMKUNA NKICHIK PAYKUNA NKU
  • 38. 38 Qhichwa 24 Página 38 B) RUWAYKUNA (PROFESIONES) 1.- wayk`uq cocinera 2.- nina wañuchiq bombero 3.-jayt`alli jugador de balon pie 4.-tusuq bailarina 5.- jampiq runa doctor 6.-chaski apaq cartero 7.-yachakuq estudiante 8.-yachachiq profesor 9.-amachaq abogado 10.-llaqllaq carpintero 11.-qhatuq comerciante 12.-t`aqsaq lavandera 13.-llamk`aq obrero 14.-awqapuri soldado 15.-umachaq, sacerdote 16.-ñak`aq- carnicero 17.-jampiri, curandero 18.-kamachiq alcalde 19.-t`ipaq tejedora 20.-pichaq personal de limpieza 21.-contador yupaq 22.-secretaria ukhilliq 23.- cantante takiq 24.- Jampiq--------------enfermera 25.-Llimp`iq…………….pintor 26.-challwaq………….pescador 27.-Qhillqay……….escritor 28.- dentista……… kiru kamayuq Kayjina: ¿Imapi llamk’anki? Que traducido sería ¿En que trabajas?. 1.-¿Imapi llamk’anki? .-t`aqsaq R.- Nuqa t àqsaq llamk `ani
  • 39. 39 Qhichwa 24 Página 39 TERCER BIMESTRE CHUNKA YACHAY 1.-RUNAP KURKUN KAY KUNAN PACHATA RIQSINA (presente simple) - QHAWAY – MIRAR - SAMAY – RESPIRAR - MIKHUY – COMER - JAP `IY – AGARRAR - UYARIY - ESCUCHAR - SAMAY – RESPIRAR 1.-……………………………………………….. 2.-……………………………………………… 3.-…………………………………………….. 4.-……………………………………………… 5.-…………………………………………….. 6.-……………………………………………. 7.-……………………………………………. - QHAWAY – MIRAR 1.-……………………………………………….. 2.-……………………………………………… 3.-…………………………………………….. 4.-……………………………………………… 5.-…………………………………………….. 6.-……………………………………………. 7.-……………………………………………. - MIKHUY – COMER 1.-……………………………………………….. 2.-……………………………………………… 3.-…………………………………………….. 4.-……………………………………………… 5.-…………………………………………….. 6.-……………………………………………. 7.-……………………………………………. - JAP `IY – AGARRAR 1.-……………………………………………….. 2.-……………………………………………… 3.-…………………………………………….. 4.-……………………………………………… 5.-…………………………………………….. 6.-……………………………………………. 7.-……………………………………………. - UYARIY - ESCUCHAR 1.-……………………………………………….. 2.-……………………………………………… 3.-…………………………………………….. 4.-……………………………………………… 5.-…………………………………………….. 6.-……………………………………………. 7.-…………………………………………….
  • 40. 40 Qhichwa 24 Página 40 WAN .- Este sufijo significa CON Veamos algunos ejemplos 1.- Traduce al español y luego dibuja 1.- Ñawiywan qhawayta atini 2.- Simiywan mikhuyta atini 3.-Sinqaywan samayta atini 4.-Ninriywan uyariyta atini
  • 41. 41 Qhichwa 24 Página 41 2.- RUNAP KURKUN UYA K`AKI NINRI SIMI ÑAWI UMA K`AKI CHUKCHA RIKCH`AY SINQA KECHIPRA KIRU 3.- Partes del cuerpo 4.- PRONOBRES POSESIVOS EN QUECHUA KAYJINA: Pronombres posesivos en plural PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR YO NUQA Y TU QAM YKI EL- ELLA PAY N 1.- UMA 1. MI CABEZA NUQA UMAY 2. TU CABEZA QAM UMAYKI 3. SU CABEZA PAY UMAN WASA QHASQU K `AKI MAKI MUQU ÑAWI CHAKI UYA KHIÑIPA NINRI RIKCH`AY SIKI MAKI WIKSA QALLU RIKRA KUNKA CHANKA UMA KIRU CHAKI MUQU UMA RUK`ANA CHUCHU
  • 42. 42 Qhichwa 24 Página 42 Kayjina 5.- VOCABULARIO DE UBICACIÓN LLUQ`I=izquierda PAÑA = Derecha MAYU= Rio CHAKA=Puente CHUKIRO=Parque IÑI WASI= Iglesia ÑANTA CHIMPAY=atravesar al frente URQU PATAPI=Cerro arriba URQU URAPI=Cerro abajo CHAWPI= Centro QHIPA=Detrás ÑAWPAQ=Al frente de PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR NOSOTROS ÑUQAYKU YKU NOSOTROS ÑUQANCHIK NCHIK USTEDES QAMKUNA YKICHIK ELLOS, ELLAS PAYKUNA NKU PRONOMBRES POSESIVOS EN QUECHUA DE FORMA SINGULAR Nuestra casa ÑUQAYKU wasiYKU De ustedes su vaca QAMKUNA wacaYKICHIK Su vaca de ellos PAYKUNA wacaNKU
  • 43. 43 Qhichwa 24 Página 43 QAYLLA= Cerca KARU=Lejos QUCHA= Laguna LLAQTA KITIKUNA----LUGARES DE LA CIUDAD WASI= Casa YACHAY WASI=Colegio JAMPINA WASI=Hospital MIKHUNA WASI=Restaurante K`ITA UYWAP WASIN=Zoológico QULLQI JALLCH`ANA WASI= Banco PUÑUNA WASI=Dormitorio WAYKUNA WASI= Cocina SAMANA WASI=Sala ÑAWIRINA WASI=Sala de estudio, biblioteca JISP`ANA WASI= Baño AWTU JALLCH`ANA= Garaje TRADUCE AL ESPAÑOL KAYJINA: 1-Yachay wasi, wasi qhipapi kachkan El colegio está detrás de la casa 6.- PACHAP QALLARIYNINKUNA = elementos de la naturaleza Wayra=viento phuyu= nube chhulla=rocio Para=lluvia chhikchi=granizo chhillchi=llovizna Iphu=niebla q’uñi=calor chiri=frio Wayri=aire atmosfera rit’i =nevada yaku= agua Nina=fuego q’usñi = calor chhullunka=hielo
  • 44. 44 Qhichwa 24 Página 44 Rupha=quemante qhasa=helada chiriwayra=viento frio Sach’ara=bosque sach’arara=selva urqu=cerro Rumi=piedra qhucha=lago mamaqhocha=mar Mayu=rio juturi=manantial sach’a= árbol Mallki=planta qhura= hierba inti=sol Killa= luna illapa= rayo k’uychi= arco iris
  • 45. 45 Qhichwa 24 Página 45 CUARTO BIMESTRE CHUNKA JUKNIYUQ YACHAY PRODUCCION DE LA REGION DE LOS 9 DEPARTAMENTOS 1.- QHUCHAPAMPA LLAQTA Quchapampa llaqtaqa, Boliva suyunchikpa chawpinpi tarikun, Kay llaqtaqa chunka suqtayuq ayllupi rak`ikun. Qhuchapampa llaqtaq kamachiq ayllunqa cercado sutiyuq kasqa 2.- SANTA CRUZ LLAQTA Santa Cruz llaqtaqa jatun llaqta, jinapis qullqi purichiq llaqtajina riqsikun. Kay llaqtaqa Pirai qucha kuntupi kachkan, runaq yupayninqa 1.756.926 chhikaman chayan. Jinapis Cotoca, Montero, Warnes. El toro juch`uy llaqtakunapi aswan runawan junt`asqa kasqanta riqsikun.
  • 46. 46 Qhichwa 24 Página 46 3.- LA PAZ LLAQTA La paz llaqtaqa Bolivia chinchanpi kachkan. Chaypi suyuq kamachiqkuna, kay llaqtaqa intendencia de LA PAZ DE LA REAL AUDIENCIA DE CHARCAS kachkaptin sayarikun, kay iskay chunka kimsayuq p`unchaw qhaqmiy killapi 1826 watapi kayjinata sut`inchakurqa. 4.- URU URU LLAQTA Kay llaqtaqa Urus qhuya runarayku ajinamanta sutichakun. Llaqtaq rayminqa 1781 watamantapacha 10 jatunpuquy killapi kasqa, chaypi q`araq jap`iyninmanta kacharpakusqankumanta.
  • 47. 47 Qhichwa 24 Página 47 5.- TARIJA LLAQTA llaqtaqa ñawpaq Villa de San Bernardo de la Frontera de Tarija sutiwan riqsikurqa, kay llaqtaqa Boliviap qulla chhiqanpi tarikun. Tarijaqa Guadalquivir mayu muyuyninpi tarikun. 6.- P ÙTUQSI LLAQTA Kay llaqtaqa qhuya llamk`ay ukhupi kachan. Chayjinamantapis qullqita jurqhuspa tukuchisqankuña, jinapis urqu ukhupi wak qurikuna kallankupuni.
  • 48. 48 Qhichwa 24 Página 48 7.- BENI LLAQTA Kay llaqtaqa q`uñi jinapis juq`urasqa kayniyuq. Aswanqa k`ajay pachayniyuq, wakin kutipi sinchi wayrauq chayrayku chirimullantaq. 8.- PANDO LLAQTA Kay llaqta ukhupiqa pacha k`ajayninrayku kaykunata: sarata, cacao, café, yukuna, Arus, misk`i puquykunaubi , q`umirkuna jinapis qhurakunata puquchin.Mayunpiqa tukuy laya challwa, pacù challwa, surubi challwa, dorado challwa, palometa challwa, bagre challwa jinapis blanquillo challwapis tiyan.
  • 49. 49 Qhichwa 24 Página 49 9.- CHUKISAKA LLAQTA Kay llaqtapiqa : sarata, riwuta, siwarata, papata, q`umirkunata, misk`i puquykunata puqun. Uywakunamantaqa : wakakunata, khuchikunata, karwakunata jinapis uwijakunata uywanku
  • 50. 50 Qhichwa 24 Página 50 CHUNKA ISKAYNIYUQ YACHAY PALABRAS Y FRASES DE USO COMUN LOS TIEMPOS VERBALES EN QUECHUA TIEMPO PRESENTE VERBO: MIKHUY Se conjuga de la siguiente manera NUQA MIKHUNI Yo como QAM MIKHUNKI PAY MIKHUN NUQAYKU MIKHUYKU NUQANCHIKMIKHUNCHIK QAMKUNA MIKHUNKICHIK PAYKUNA MIKHUNKU PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL NUQA NI QAM NKI PAY N NUQAYKU MIKHU YKU NUQANCHIK NCHIK QAMKUNA NKICHIK PAYKUNA NKU
  • 51. 51 Qhichwa 24 Página 51 TIEMPO PRESENTE CONTINUO Se conjuga de la siguiente manera NUQA MIKHUCHKANI Yo estoy comiendo QAM MIKHUCHKANKI PAY MIKHUCHKAN NUQAYKU MIKHUCHKAYKU NUQANCHIK MIKHUCHKANCHIK QAMKUNA MIKHUCHKANKICHIK PAYKUNA MIKHUCHKANKU PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL NUQA NI QAM NKI PAY N NUQAYKU MIKHU CHKA YKU NUQANCHIK NCHIK QAMKUNA NKICHIK PAYKUNA NKU
  • 52. 52 Qhichwa 24 Página 52 TIEMPO PASADO Se conjuga de la siguiente manera NUQA MIKHURQANI Yo comí QAM MIKHURQANKI PAY MIKHURQAN NUQAYKU MIKHURQAYKU NUQANCHIK MIKHURQANCHIK QAMKUNA MIKHURQANKICHIK PAYKUNA MIKHURQANKU PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL NUQA NI QAM NKI PAY N NUQAYKU MIKHU RQA YKU NUQANCHIK NCHIK QAMKUNA NKICHIK PAYKUNA NKU
  • 53. 53 Qhichwa 24 Página 53 TIEMPO FUTURO SIMPLE Se conjuga de la siguiente manera: NUQA MIKHUSAQ Yo comeré QAM MIKHUNKI PAY MIKHUNQA NUQAYKU MIKHUSAYKU NUQANCHIK MIKHUSUNCHIK QAMKUNA MIKHUNKICHIK PAYKUNA MIKHUNQANKU PRONOMBRE VERBO TERMINACION VERBAL NUQA SAQ QAM NKI PAY NQA NUQAYKU MIKHU SAYKU NUQANCHIK SUNCHIK QAMKUNA NKICHIK PAYKUNA NQANKU