1. DICHOS Y REFRANES DEL AYMARÁ SAWINAKA SIWSAWINAKA
Por: GLADYS MARY
1. wal sat´asiñatakix pankanak ullapxañasawa.
T. Para prosperar y progresar ay que leer libros.
2. Janiw uta punkur qunuñakiti ukjam qunupxañakiti ukam qunupanx jaqiw
ina ch´usat aytasir siwa
T. No hay que sentarse en la puerta de la casa , la gente levanta el nombre o habla mal .
3. Janiw k´arisiñakiti ukjam k´arisipanx qixu q´ixuw purisir siwa.
T. No mentir porque te puede caer el relámpago.
4. Janiw umat jark´asiñakiti ukjam jark´asipanx umaw apasir siwa.
T. No se tiene que atajarse del agua sinós el rio le lleva al quien se ataja.
5. Janiw imill wawanx iwij lluqux manq´añapakiti manq´ipanx wilampjamakiw jiwir
Siwa.
T. Una mujer no tiene que comer corazón de oveja porque le puede dar hemorragia.
6. Janiw awkirus taykarus jachayañakiti janirak aynisiñakiti ukjam jachayipanx janiw kunsa jikxatiripxit sapxiwa.
T. No hay que hacer llorar al padre o ala madre, ni discutir porque no se consigue nada en la vida.
7. Janiw phisir jiwayañakiti ukjam jiwayipanx paqala jaq jiwaykañas ukjamawa.
T. Si matas al gato es como matar a siete personas, naq se mata al gato.
8. Jaqichañapatakis markar irpañapatakis chach warmipuniw jaqjam sayt´añaxa. Kawkans awktaykapuniw
markasanx yaqatatana kunalaykutix ch´ulla ch´ulla sarna qipan janiw khititakis askikiti.
T. Para casarse y luego para dirigir el pueblo, el hombre y la mujer como gente tienen que comportarse y
cumplir en donde sea y así son reconocidos en donde sea , cuando uno solo anda no es respetado y no es
bien .
9. Qhip nayr uñtasaw sarnaqapxañasa.
T. Mirando atrás y adelante ay que caminar.
10. Taqi kunans sarnaqawinakasax sarawin sarawiniwa.
T. Todas las cosas tienen sus caminos para seguir o como hacerlo.
1.- Janiw uta manqhan khuyuñati, yänakaw khuyumukusiñ siwa.
(Dicen que no se debe silbar dentro de la casa porque se aleja las cosas).
2.- Janiw qinay jithirix uñch'ukiñati, janiw manunak phuqhañaxiti.
(No se debe mirar como se mueven las nubes porque ya no se podrá pagar las deudas).
3.- Q'ixu q'ixu utjk ukjax janiw muru p'iq sarnaqañati, jiwañaruw pursna sapxiwa.
(Dicen que cuando hay truenos, no hay que caminar con la cabeza descubierta porque podemos llegar
a morir).
4.- Janiw liqi liqirux qalamp jaquñati, jallumpiw irpxatasir siwa.
(Dicen que no se debe arrojar con piedra a los leque leques porque suele traer la lluvia).
5.- Wajchatakix qalas pirqas arsuriw siwa.
(Dicen que para un huerfano, hasta la piedra y la pared hablan).
6.- Wayn tawaqutakix, qullus pampaw, pampas qulluwa.
(Para los jóvenes y las jovencitas, el cerro es pampa, la pampa es cerro).
2. 7.- Jamach'ix jaq jutañapatakiw ch'ikhusir sapxiwa.
(Dicen que los pájaros silban para que venga a visitar alguien).
1.-Jan amparan jan kayunitante. Kunapachkamay ch’ amasax
Utjchistani, ukakamax kunas lurt’ asakiñawa.
No somos mancos ni cojos .Hsata donde tengamos pudor y fuerza, debemos hacer algo.
2.-Tumptt’ askasax janiw anakit sayt’añas .Jaqi
Masisarux kun lirañs yanapt’ asikiñawa.
Mientras estamos de visita , no se debe estar sentado ni parado. Se debe ayudar en cualquier actividad.
3.-Janiw jaqi jak’ atx jach’ at arsusiñati , Jilirinakax k’ umiriwa.
Cerca la gente , nod¡se debe expresarse en voz alta , hay que evitar la critica de las personas mayores .
4.-Janiw chuym lakqar waytas sarnaqañakiti. Amuyt’ asisaw llamp’u
Chuymasamp sarnaqt’ asiskaña.
No se debe andar con soberbia ni con arrogancia . Se debe conservar la humildad y la prudencia .
5.-Manq’ir munir jaqinx kunas jasq’ arañaxa, Lunthatasiñ k’ arisiñakiw
Jan walikiti, kunas lurjt’ asikiñawa.
Nada es verguenza para la gente que sabe comer y beber . Solo es
Pecado robar o mentir . por lo tanto , uno debe trabajar de lo que sea.
6.-jaqiñ wiranx ma pirqas lluxisi puniwa , ukas askicht’ atakawa. Janiw kunas sintich’ amapunikiti.
En la vida de casados hasta una pared se cae, y tiene arrreglo . N o hay nada que sea impsible de realizar.
7.-Jan liyiñ jan qilqañ yatiñax , ampar muruksnas kayu muruksnas ukhamawa. Yatiñasti taqi tuqir
uñatatasiñawa.
El no saber leer ni escribir, es comona ener manos ni pies . El saber , esver nuestra propia realidad , es ver el
mundo con nuestros propios ojos.