SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 96
AYMAR ARUX QALLTATPACH
YATINTAÑAWA
“ El Idioma aymara se aprende desde el primer paso”
MODÚLO 1
Facilitador
Lic. PORFIRIO TENORIO RAMOS
El Alto, La Paz Bolivia
2014
Índice general
UNIDAD I LA HISTORIA DE LA LENGUA
AYMARA………………………………………………………………..…………………..
Idioma indígena originario aymara…………………………………………………………
Contacto de idioma………………………………………………………………………….
Colonización del idioma y préstamo lexical…………………………………………………
Consonantes de Ludovico Bertonio………………………………………………………….
Aprobación de los consonantes………………………………………………………………
UNIDAD II ALFABETO……………………………………………………………..
Clasificación de los sonidos………………………………………………………………..
Modos de articulación…………………………………………………………………
Puntos de articulación………………………………………………………………………..
Oclusivos……………………………………………………………………………………
Africados…………………………………………………………………………………….
Fricativos……………………………………………………………………………………
Laterales…………………………………………………………………………………….
Nasales……………………………………………………………………………………..
Semi- consonantes…………………………………………………………………………
Aparato fonador………………………………………………………………………………
UNIDAD III LOS PARES MINIMOS (imágenes y fotografías que empiezan con las :
Oclusivos P ph p’ t th t’ q qh q’……………………………………..
Africados ch chh ch’ …………………………………………………………………
Fricativos S j x…………………………………………………………..
Laterales L ll m n ñ………………………………………………………
Semiconsonantes W y r……………………………………………………………
Vocales a i u………………………………………………………………
Alargamiento vocálico……………………………………………………………………….
UNIDAD IV RELACION
SEMANTICA………………………………………………...………………………………
Sinónimos………………………………………………….…………………………………
Antonimos……………………………………………………………………………………
Omonimos……………………………………………………………………………………
Parónimos……………………………………………………………………………………
UNIDAD IV LOS SALUDOS…………………………………………………………
Saludos por la mañana………………………………………………………………………
Saludos por la tarde………………………………………………………………………..
Saludos por la noche………………………………………………………………………..
Y otros tipos de saludos……………………………………………………………………..
UNIDAD VLAS CONERSACIONES…………………………………………………..…
Con variedad de personas y familias………………………………………………………
UNIDAD III
NUMEROS…………………………………………………………………………………..
Cardinales…………………………………………………………………………………….
Ordinales……………………………………………………………………………………
UNIDAD IV EL TIEMPO………………………………………………………………
Hora………………………………………………………………………………………….
Meses…………………………………………………………………………………………
Días de la semana……………………………………………………………………………
Estaciones del año-…………………………………………………………………………...
UNIDAD V LOS COLORES………………………………………………………..
Colores primarios……………………………….……………………………………………
Colores secundarios…………………………………………..………………………………
Colores de la wiphala…………………………...……………………………………………
UNIDAD VI LA ROPA PARA VARONES Y MUJERES………..………………
Ropas originarias de aymara y quechua…………………………………………………….
Ropas originarias de las 36 etnias de Bolivia………………………………………………
Ropas esxtrangeros…………………………………………………… ……………………
UNIDAD VII CASAS………………………… ………………………………………
Casas originarios…………………………………………………………………………….
Casas extranjeros……………………………………………………………………………
Casas actuales nuestra………………………….. ………………………………………….
UNIDAD VIII PLATOS TIPICOS……………………………………………………...
Platos originarios…………………………………………………………………………..
Tipos de platos …………………………………….. ……………………………………..
UNIDAD IX LOS PROEFESIONES…………………………………………..........
Pregunta y respuesta con diferentes tipos de profesiones…………………………. ………
UNIDAD X EL CUERPO HUMANO……………………………………………..
Extremidades superiores …………………………………………………………………..
Extremidades inferiores …………………………………………………………………..
UNIDAD XI LA FAMILIA…………………………………………………………..
Padres………………………………………………………………………………………
Hijos………………………………………………………………………………………..
Nitos ……………………………………………………………………………………….
Primos………………………………………………………………………………………
UNIDAD XII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES PERSONALES
Naya…………………………………………………………………………………………
Juma…………………………………………………………………………………………
Jupa…………………………………………………………………………………………..
Jiwasa………………………………………………………………………………………
UNIDAD VIII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES
POSESIVOS………………………………………………………………………………
Ja………………………………………………………………………………………….
Ma…………………………………………………………………………………………
Pa……………………………………………………………………………………………
sa ………………………………………………………………………………………….
UNIDAD IX LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBFRES
DEMOSTRATIVOS……………………………………………………………………
Aka………………………………………………………………………………………..
Uka……………………………………………………………………………………...
Khuri……………………………………………………………………………………..
UNIDAD X LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES
INTERROGATIVOS……………………………………………………………………
Ti…………………………………………………………………………………………..
Sa……………………………………………………………………………………..….
Xa………………………………………………………………………………………...
LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA
QALLTA INTRODUCCION
Markasaxa armar arsusirin markapawa, kunalaykutix achachilanakasax aka
uraqinpun utjasipxiritayna, ukax kunapachati khaysa Babilonia markan arunakax
taqituqir saratatawayi ukatpachwa laxra arsunakax taqituqir saratatawäyi, ukat
uksaruw kimsa tunk suxtan kawkintix jiwasan mallkusax kimsa tunk suxtan
laxrax walikiw utjpan sistu taqi ukanakax aksa qullasuyu markan ananukutanxa,
kamisatix mä awkix uraq waxt’asax waxt’apuniwa wiñayatakiw wawanakapas
ukan qamantasipxatraki ukar uñtataw jiwas aymar jaqinakax qallta jaqaqitpach
aka uraqin yuririrakiwa.
Aymar jaqjamax wakisirakiwa laxra arsuñ tuqinakat wali sum yatintañasa,
ukjamat jan jank’ak kun lurirjamasas yaqha laxrat arurinakapis mäki
aruskipt’apxaraksa, jan uñisisa, jan maysar aynachar lukhumukusa.
Nuestro pueblo es de los aymaras, nuestros abuelos son desendientes del
mismo aymara, es la existencia desde lo mas antes en edades de la confusión
de la lengua Bablonico, por los tanto,
UNIDAD II
HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA AYMARANAKAN UTJASÏWIPA
Idioma indígena originario aymara
Contacto de idioma
Colonización del idioma y préstamo lexical
Marcapaillu jilatasti (2007), jupax (Albo, 1988 Bertonio 1612) uka qillaqrinakan qillqatanakapan
akjam siw aymar arsusirinakax aka markanakanw arsupxaraki: Lupaqa, qhana, qanch, Pacajaqi,
Qaranqa, Qhillaka, Charqa, Q’araq’ara Chicha, Chuwi, Qulla, Sura, Umasuyu, Qullawayu ukjam
sat markanakanx aymaranakax ch’qitatatänwa sasarakiw arsu
Consonantes de Ludovico Bertonio
Aprobación de los consonante
Dr. TeofiloLayme (2012), comentasobre la aprobación de abecedario en Cochabamba en el año
9 de Mayo 1984 decreto supremo 20227 los siguientes: a, ch, chh, ch’ i, j, k, kh, k’ , l, ll,
m, n, ñ, p, ph, p’, q, qh, q’ r, s, t, th, t’, u x, y. / ¨ /
´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´
INTRODUCCION.-
Se presenta de este libro de manera inédito y científica especialmente pa los
lingüistas, educadores y normalistas como también para otros profesionales y
no profesionales dentro de las clases sociales sea media alta baja. El libro lleva
el titulo: “aymara markas nayrar chiqanchayañani”, el autor de este texto
sugiere direccionar un aprendizaje general para todo tipo de profesionales y
diferentes variedades en el estrato social y diastratico regionalizada.
Por ello menciona algunos autores necesarios de esta índole temáticas
coorporativas para el aprendizaje aymara; a partir de Ludovico Bertonio 1603,
el idioma aymara sufrió con una aculturación de los españoles, en aspectos de
la trauma sociolcultural, geolectos en la región andina, de ahí adelante
empezó a tener la interferencia lingüística desde las zonas amazónicas de
Bolivia, como mencional ….
TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi
uñañcht’äwi)
1.1. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)
1.2. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka wakichawïpa)
1.3. Lugar de vivencia (Uraqipa)
1.4. Economía (Qullqinchawïpa)
1.5. Gente (Jaqipa)
Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa
UNIDAD I I
1.2Aymara arsunaka
EL ALBFABETO AYMARA
Aymar arsuyänaka
Cuadro fonético del aymara
MODO DE
ARTICULACIÓN
PUNTO DE ARTICULACIÓN
Bilabial Alveolar Palatal Velar Post velar
OCLUSIVOS
Simples
Aspirados
Globalizados
P
Ph
P’
t
th
t’
k
kh
k’
q
qh
q’
AFRICADOS
Simples
Aspirados
Globalizados
m
w
s
l
n
r
ch
chh
ch’
ll
ñ
y
j x
FRICATIVOS
Laterales
Nasales
Semiconsonantes
Vibrante
VOCALES i u
A
Alargamiento vocálico ( ¨ )
Aparato
fonadorsamsu
ñan laxra
arunaka
1 nasa
phusa fosas
nasales 8
2 laka ñaqa alveolar9
3
10
4
11
5
12
6
13
7
14
EL ABECEDARIO AYMARA CON SUS RESPECTIVOS IMÁGENES
(AYMAR ARSUÑATAK UTJIRINAKA)
A -a - a,
anu
PA-pa-
pa
PHApha
pha
P’A-
p’a -
p’a
MA
-ma
- ma
,
WA-
wa-
wa
TA ta
ta
THA
tha tha
T’a t’a t’ a SA sa, , I- i- i , LA-
la- la
NA -
na-
na
RA,–
ra, ra
,
CHA-
ch-
cha
CHHA
- chh
-chha
, CH’A –
ch’a- ch’ a
LLA -
lla- lla
ÑA-ña-
ña,
YA-
ya-
ya
, KA
- ka
-ka
, KHA
-kha
– kha
K’A-
k’a-
k’ a
JA –ja-
ja,
, U –u-
u,
, QA -
qa –qa
QHA-
qha- qha
Q’A
q’a -
q’ a
,
XA -
xa-
xa
¨
ABECEDARIO DE LETRAMAYUSCULA JACH’A QILLQAKAMAKI
A PA PHA P’A- MA WATA THA T’A SA ILA-NA - RA,CHA-
, CHHA -, CH’A –LLA -, ÑA-, YA, KA- ,KHA -, K’A- , JA –, U –,
QA -, QHA-, Q’A , XA,
EL ABECEDARIO DELETRA IMPRENTA T’IQIQIRIMP QILLQATA
a , -pa, pha , - p’a , -ma - ,wa-, ta tha, t’a, sa i- la- na-
ra, ch- chh -ch’a- lla- ña- ya- ka -kha – k’a- ja- u- qa –
qha- q’a - xa
EL ABECEDARIO DE LETTRA MINUSCULA
a,- pa,pha , p’a, ma, wa, tatha, t’ sa, i , la, na, ra, cha, chh - ch’ a, lla, ña,ya,
ka, kha, k’ a, ja, u, qa, qha, q’ a, xa
MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI
CONSONANTES POST-VELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS
Aymara laxranx kimsa salla
arsunakakiwa
Las vocales de la lengua aymara solo
son tres.
i U
A
En el uso oral delante y después de las
consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas con
‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más abiertas como
‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos
lingüísticos se conoce de alófonos.
Ejemplos: p uq u t a
A aruskipaña I ichutata
U llaña
ALARGAMIENTO VOCALICO.-
Paya-pä jaqi mä awki
mä awicha
qha n a
p i q’ i
s ixi
UNIDAD III
LOS PARES MINIMOS EN AYMAYA (NIYA KIKPA QILLQA ARSU)
Niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni /P, PH P’ ukampi
Puyu phuyu p’uyu
Putu phuch’u p’utuqraski
Punku phusaña p’usuta
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Para frente phara seco
Pala variedadde papa phala soga
Piya contagio p’iya agujero
Pisi menos phisi gato
Kawkharus mä arunx aka ispillpurarsunakax qillqasi?
Nayraru taypirru
Paya supaya
Pichaña urpila
Puraka chimpuña
Phayaña lluphaña
Phisi jiphilla
Phukhu chhayphu
P’akita jamp’atu
P’isqi p’ap’i
P’uyu jump’uña
Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’
Paresmínimoscon. T, th, t’
Tanta… thantha t’ant’a
Titi thithi t’it’i
Jichhax niyakipka laka ch’akh ñ55aqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado
T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo
Tapa nido thapa liviano, sin peso
Titi gato montes thithi renegón
Tisi palo de rueca t’isi moco seco
Suti nombre sut’i pulgón de los valles
Tulu motoso thulu mazorca
¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?
Nayraqataru taypiru
Tapa astaña
Tiwana tantiyu
Tupu katuña
Thantha lunthata
Thithi phuthiña
Thuqhuri khithuña
T’arwa jant’aku
T’imphu sunt’iña
T’ullu junt’ucha
Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’
Paresmínimoscon: ch, chh,ch’
ch’ullu chhullu ch’alla chhalla
Jichhax niyakipka lakañaqamp arsutarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Chaka puente chäka palo de quinua
Chhallacáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar
Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto
Pichaña escoba phichhaña atizar
Jacha lágrima jach’a grande
Chiñi murciélago ch’iñi liendre
Chiqa recto ch’iqa izquierdo
Chiji desgracia ch’iji césped
¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamparsunakax qillqasi?
Chacha juchani
Chiñi jachiri
Chuyma kachucha
Chhalla pichhaña
Chhijchhi khuchhi
Chhullu jichhüru
Ch’ankha jach’atata
Ch’ikhi muxch’iña
ch’uñu Juch’usa
Niyakipkärunaka mallq’a nayraxarsuta k – kh – k’
Pares mínimoscon fonemas_ka, -kha,-k’
Kaya khaya k’ara
Kanka khankha k’ank’a
Jichhax niyakipka mallq’a nayraxarsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
K’ak’a cresta khakha ronco
Kanka asado k’ank’a suciedadde la piel
Jik’iña arrancar jikiña encontrar
Kutu buche k’utu hijode soltería
K’umu encorvado khumu carga
¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?
Kayu wankara
Kimsa ikiña
Kutu tukuña
Khakha jikhani
Khirkhi mukhiña
Khunu nukhuña
K’awna suK’aña
K’isa jik’iña
K’usa lak’uña
kuka quqa qala q’alala
Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’
Pares mínimos con: q, qh q’
Qara qhara q’ara p’iqi
Qhillapata
Qhurukuta
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Qäna red qhana claro
Qañu especie de pez q’añu suciedad
Qina quena q’ina disconformidad
Qhiwiña llevaral hombropalo qiwiña tomar otro rumbo
Qullu cerro q’ullu huevoenmal estado
Qulu grano enel cuerpo qhulu duro
Qutu montón q’uthu bocio
¿Kawkharus mäarunx aka ispillpuraarunakax qillqasi?
Qala yuqalla
Qillqa qillqiri
Quta qunquri
Qhathu manqhancha
Qhiya luqhi
Qhuya lunqhu
Q’apha manq’aña
Q’illu junq’i
Q’uma janq’ulla
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni,qillqañäni
Pares mínimoscon fonemas m – n – ñ
Maya uno naya yo
Manqha adentro ñanqha maligno
Tama grupo taña estatura
Sanu peine sañu objetode alfarería
Ch’imi lomenudo ch’iñi liendre
Ch’ama fueza ch’aña gorrióndel altiplano
Khunu nieve khumu carga
Qhuna piedrapara moler qhuña césped
Pares mínimoscon fonemaslaterales l – ll
Laphi hoja llaphi tibio
Ali planta alli cavar
Chhala cambiode productos challa cáscara de cereales
Ch’ulu/Ch’urucaracol ch’ullu gorro
Qulu grano qullu cerro
Llakiña penar lakiña separar
Paylla pago payla sinvergüenza
Pares mínimoscon las fonemas j – x
Taxa que no contiene agua taja variedadde papa
Uju tos uxu ruido
Ch’iji césped ch’ixi mezclade dos o máscolores
Chhujuña moveral bebé chhuxuña bacín
Pares mínimoscon fonemas r - w – y - s
Para frente paya dos
Uru día uyu corral
Mara año maya uno
Yapu chacra wapu enojado
Sapa solo yapa aumento
UNIDAD II
ARUNTANAKA
1.1 saludos
Mayx mayx aruntanaka
Diferentes formas de saludo
Pawlu! jay
Jila! jay
Aski urüpan täta
Aski urukipanay tata
Buen día señor
Buen día sea pues señor
Aski urukipanay tatanaka.
Buenos días señores.
Jumatakis ukhamarakipanay kullaka
Asimismo sea para usted hermana
Aski urupan jila
Askiurukipanay kullaka
Buen día hermano
A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka
P. Waliki kullaka A. Waliki jila
Cómo estás hermano cómo estás hermana
Bien hermana Bien hermano
A. ki jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka
P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila
Buenas tardes hermano Buenas noche hermana
Buenas tardes hermana Buenas noche herman
UNIDAD V
Diferentes momentos
Aski urupan aski jayp’upan aski
arumapan
Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski
arumakipanay
DIFERENCIACIONES POR EDAD
Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan
El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea
Tiyu jay waway
Tiya jay waway
Salla jiyt’a
Alargamiento vocálico
Sutinakana
Qäna red
Yänaka cosas
chäka puente
kurürmi arco iris
-ya chhaqhtayasa
Mayamä uno
Paya pä dos
Khaya khä aquél
Salla mayachhthapi
Qhara + uru qharüru mañana
Chika + uru chiküru medio día
Qillqasarana
Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)
Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de
conocimiento personal
Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado
no testimonial
Warmïña ser mujer (aruchiri)
UNIDAD
2la familiaUta
21. MASIPURA
Achit’asiñaPhuqhañaarunaka
ORDENES
Aski jayp’ukipankullaka
Aski jayp’ukipanayjilata
Utar mantanim,
uka quña qunuñarqunt’asim, ampsuma
Walikiskaniwa,
Karulina,ukapankanakaptam,tiwanapatar
ucham
Ukat, k’isaum waxt’anitam,miraampsuma.
Kullaka,ukapankanakmayt’ita,ullañataki
Jila, Akajamuqanakantisuñaram,
Uñxatt’ayitamampsuma.
Aka k’isaumumt’asisim
Walikiskaniwa.
Karulina,punkutlik’isini,jist’aranim
KullakaJumay uñtasituñtam
Tatayituwa,jank’ayjalam.
UNIDAD V
2.2 WILAMASI
El árbol genealógico
Jach’atata jach’amama
Allchhin / allchhi
Pirmu pirma (primo/a)
Jila jila kullaka
tullqa Jilata kullakita cuñados
yuxch’a
chachawarmi (tata, mama)
jach’atata (achila) awicha) jach’amama
laq’a achilanaka, awichunaka
2.3 phamill uñt’ayasiña
Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa
¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta
Tinkuta satawa
Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa
sullka kullakajax Karulina Pirqa
satawa
sullka sullkirix philipi Pirqa satawa
¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax
Ruwirtu Chuyma satawa.
Mamajan sutipax Marsila Chuqi
Kullakajan sutipax Lusila
Chuymawa
Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax
Nikulas Pirqawa
Jach’amamajax Ramuna Tintaya
sutiniwa.
2.4 jak’a phamilla jaya phamilla
ichu tata ichumama
tata lasi mamalasi
jaqi masi uta jak’a marka masi
masi munata
qhusi lulu
ijma wajcha
tutiri (wayna, tawaqu)
sullka jiliri
kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya
Ichumamajaw sutiyitutu
¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja
jak’ankiwa
Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa
¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi,
jupax ijmaxiwa.
Jan walisä Jisa, ukat llakista.
Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip
thiyan jakxi
Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw
qhiparaya
Rusi, khitis jutatayna
Ruphinu masijaw jutatayna
Khitimpisa
Jupa sapakiwa
Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa
Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki
2.5 Wiñanaka
Edades
Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna
tawaqu
Chacha warmi jach’atata jach’amama
chuymani
Achila awichu
Conversación
Jila kullaka
Kuna sutinis mamamaxa?
Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?
Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?
Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?
Jach’atatasax Tumasi satawawa.
Tatajawa mamajawa
Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)
Nayax Asunta Mamani satatwa
Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya
Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.
Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa
Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa
Jupax masijawa, Yini satawa
UNIDAD VII
TAQI
KASTA IRNAQIRINAKA
3. ocupaciones y profesiones
Yapuchiri awatiri sawuri
utachiri
P’itiri yatiri mururi ch’ukuri
Ocupaciones
3.1 Uñaqasaki irnaqiri
Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax
p’itiriwa jupax sawuriwa
jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa
jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa
3.2 yatsusa irnaqiri
Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax
jaylliriwa
Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax
qillqaqamani
Mamajax manq’aphayawa
Tatajax ch’ukuriwa
Kullakajax yanat irnaqi
Nayax yatiqiritwa
Jilajax pulisiyawa
Prácticas
Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo
Entre dospersonasdesconocidas.
R. Jila kamisaki
F. Jay, Nayax waliki,Jumasti
R. Nayax walikiraki,Sutijax Ruphinuwa,
jumasti kunasutinitasa
F. Nayansutijax Siskuwa,Nayax WilaJaqitatwa
Jumasti kawkhatarakita
P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa
Jupasti khitiraki
F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa,jupax qulliriñatakiw yatiqaski.
khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa
P. Waliki kullakaAsunta,jichhurutauksaruuñt’asiñaniwa.
A. Waliki Pawlinu,ukhamachiniya
P. Nayanxa paniwakullakajaxa,jiliri kullakajansutipax Mariyawa,sullkakullakajaxa
Rita satawa..
F. Nanakaxa pä jilamä kullakapxtwa
P. Waliki uñt’astanxa,yaqhüruw jikisipxañani
A. Waliki jikisiñkama
F. Walikipanay jikisiñkama.
4 Procedencia
P’AJALLIWISA
Nuestroorigene identidad
3.1 Kawkhatatansa
Nayax Qarqa markatatwa
Jasintux Kimsachata ayllutawa
Mariyax Qarqa markatawa
Justinux Janq’uqala markatawa.
Rusix Pukaranitawa
Ruphinux Pukaranitawa
Siskux waña jawiratawa
Jupax tawantinsuyutatwa, siway.
3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR
Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?
Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta
Tatama tamamasti?
Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi
Jilama, kullakamasti?
Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin
jakasipxi
Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni
Waliki jikisiñkama.
Jikisiñkamapanay kullaka
3.3 Jiskt’as thaqañäni
BUSCAR
Kullaka aski urukipan
Aski urukipanay jilata.
Kullaka mayay jiskt’asima
Kunacha jilata
Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?
¿Kunatakirak thaqta?
Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta
Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.
Tatapasti?
Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.
Sart’askakim.
Waliki kullaka, jikisiñkama
Jikisinkamay jilata.
3.4 Masisarsuyañäni
UBICAR
JilataRuphinu aski jayp’ukipan
Askijayp’ukipanay, jilata
¿Jumaxkhititasa?
Nayax Yuni Machaqatwa
Tatamawalijank’apuniwthaqta
¡Kunatakistatajar thaqta?
Tatajaw kayu qhaqhsusitayna
Jupaw qhaqhantirisat yatta, ukat jutta
Ay ampitatajax janiwakankiti,Puraranimarkankiwa,¿janitsarasma?
Iyaw jila, Pukarankamawsarä
Walikiysarawayakimaya
Jikisiñkamajila
Jikisiñkamayjilata.
6. todo tiene nombre
Nombres propios (iñawa suti)
Nombres comunes (ina suti)
Interrogativo kuna
El pluralizador -naka
Aymaralización de los nombres
8. las ropas
Vestimenta para mujeres
Vestimenta para varones
Diferencias en los colores
7. los animales domésticos (contar, uso de números)
Animales domésticos
En la feria
Productos
Número (dinero)
9. los objetos en la casa
Por su tamaño
Por su estado de uso
Por su forma
Pronombres demostrativos
10. Comidas y platos típicos
Apthapi
Sabores
Diferentes regiones
12. anatomía humana
13 pacha
Los días de la semana
phaxsüru lunes
ñanqhüru martes
warüru miércoles
illapüru jueves
saxrüru viernes
kurmüru sábado
willküru
Maran phaxsinakapa
Los mesesdel año
chinuqa Enero
anata Febrero
achuqa Marzo
qasawi Abril
llamayuMayo
mara t’aqa junio
willkakuti Julio
llump’aqa Agosto
sata qallta Septiembre
taypisata Octubre
lapaka Noviembre
jalluqallta Diciembre
Pachanaka= Tiempos
mara Año
tirsu Semestre
phaxsi Mes
pachana Semana
uru Día
urasa Hora
k’atha Minuto
ch’ipxtaSegundo
jichhüru Hoy
MasüruAyer
WalüruAnteayer
Qharüru Mañana
JurpüruPasadomañana
Willjta Madrugada
akulli =saxra urasa Mediamañana
chikauru Mediodía
jayp’u Tarde
chhapthapi Atardecer
aruma Noche
chikäruma Medianoche
kumi década
Externos
Interno
Enfermedades
13. Compromisos a cumplir
Qillqañajawa
1,.k’isimira 3 alma p’qi Rafael
2.-lukhu lukhu
LA SEGUNDA PARTE
PRÁCTICAS Y COMPLEMENTOS EN AYMARA
LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA
LECCION No 1
1.3 Aymara arsunaka
Fonemas del aymara
Aymar arsuyänaka
Cuadro fonético del aymara
MODO DE
ARTICULACIÓN
PUNTO DE ARTICULACIÓN
Bilabial Alveolar Palatal Velar Post velar
OCLUSIVOS
Simples
Aspirados
Globalizados
P
Ph
P’
m
w
t
th
t’
s
l
n
r
ch
chh
ch’
ll
ñ
y
k
kh
k’
j
q
qh
q’
x
AFRICADOS
Simples
Aspirados
Globalizados
FRICATIVOS
Laterales
Nasales
Semiconsonantes
Vibrante
VOCALES i u
A
Alargamiento vocálico ( ¨ )
PRIMER FORMA DEL ABECEDARIO
A Pa Ta Ka Qa PHa THa KH QHa P’a T’a K’a Q’a
CHa CHHa CH’a Sa Ja Xa 1 U La LLa Ma
Na Ña Wa Ya Ra
SEGUNDO FORMA DEL ABECEDARIO
A Pa PHa P’a Ma Wa Ta THa T’a Sa I La Na
Ra CHa CHHa CH’a LLa Ña Ya Ka KHa K’a Ja U
Qa QHa Q’a Xa
Foto Aparato fonador
ahora escribamos con tres vocales las consonantes de
fricativo, alveolar, velar y postvelar oral sorda con los tres vocales
s, j, x.
Puyu phuyu p’uyu
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Para frente phara seco
Pala variedadde papa phala soga
Piya contagio p’iya agujero
Pisi menos phisi gato
Kawkharusmä arunx aka ispillpurarsunakax qillqasi?
Nayraru taypirru
Paya supaya
Pichaña urpila
Puraka chimpuña
Phayaña lluphaña
Phisi jiphilla
Phukhu chhayphu
P’akita jamp’atu
P’isqi p’ap’i
P’uyu jump’uña
Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’
Paresmínimoscon. T, th, t’
Tanta… thantha t’ant’a
Titi thithi t’it’i
Jichhax niyakipka laka ch’akh ñaqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado
T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo
Tapa nido thapa liviano, sin peso
Titi gato montes thithi renegón
Tisi palo de rueca t’isi moco seco
Suti nombre sut’i pulgón de los valles
Tulu motoso thulu mazorca
¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?
Nayraqataru taypiru
Tapa astaña
Tiwana tantiyu
Tupu katuña
Thantha lunthata
Thithi phuthiña
Thuqhuri khithuña
T’arwa jant’aku
T’imphu sunt’iña
T’ullu junt’ucha
Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’
Paresmínimoscon: ch, chh,ch’
ch’ullu chhullu ch’alla chhalla
Jichhax niyakipka lakañaqamp arsut arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Chaka puente chäka palo de quinua
Chhallacáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar
Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto
Pichaña escoba phichhaña atizar
Jacha lágrima jach’a grande
Chiñi murciélago ch’iñi liendre
Chiqa recto ch’iqa izquierdo
Chiji desgracia ch’iji césped
¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamp arsunakax qillqasi?
Chacha juchani
Chiñi jachiri
Chuyma kachucha
Chhalla pichhaña
Chhijchhi khuchhi
Chhullu jichhüru
Ch’ankha jach’atata
Ch’ikhi muxch’iña
ch’uñu Juch’usa
Niyakipkärunaka mallq’a nayrax arsuta k – kh – k’
Pares mínimoscon fonemas_ka, -kha,-k’
Kaya khaya k’aya
Kanka khankha k’ank’a
Jichhax niyakipka mallq’a nayrax arsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
K’ak’a cresta khakha ronco
Kanka asado k’ank’a suciedadde lapiel
Jik’iña arrancar jikiña encontrar
Kutu buche k’utu hijode soltería
K’umu encorvado khumu carga
¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?
Kayu wankara
Kimsa ikiña
Kutu tukuña
Khakha jikhani
Khirkhi mukhiña
Khunu nukhuña
K’awna suK’aña
K’isa jik’iña
K’usa lak’uña
kuka quqa qala q’ala
Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’
Pares mínimos con: q, qh q’
Qara qhara q’ara
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni
Qäna red qhana claro
Qañu especie de pez q’añu suciedad
Qina quena q’ina disconformidad
Qhiwiña llevaral hombropalo qiwiña tomar otro rumbo
Qullu cerro q’ullu huevoenmal estado
Qulu grano enel cuerpo qhulu duro
Qutu montón q’uthu bocio
¿Kawkharusmäarunx aka ispillpuraarunakax qillqasi?
Qala yuqalla
Qillqa qillqiri
Quta qunquri
Qhathu manqhancha
Qhiya luqhi
Qhuya lunqhu
Q’apha manq’aña
Q’illu junq’i
Q’uma janq’ulla
Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni,qillqañäni
Pares mínimoscon fonemas m – n – ñ
Maya uno naya yo
Manqha adentro ñanqha maligno
Tama grupo taña estatura
Sanu peine sañu objetode alfarería
Ch’imi lomenudo ch’iñi liendre
Ch’ama fueza ch’aña gorrióndel altiplano
Khunu nieve khumu carga
Qhuna piedrapara moler qhuña césped
Pares mínimoscon fonemaslaterales l – ll
Laphi hoja llaphi tibio
Ali planta alli cavar
Chhala cambiode productos challa cáscara de cereales
Ch’ulu/Ch’urucaracol ch’ullu gorro
Qulu grano qullu cerro
Llakiña penar lakiña separar
Paylla pago payla sinvergüenza
Pares mínimoscon las fonemas j – x
Taxa que no contiene agua taja variedadde papa
Uju tos uxu ruido
Ch’iji césped ch’ixi mezclade dos o máscolores
Chhujuña moveral bebé chhuxuña bacín
Pares mínimoscon fonemas r - w – y - s
Para frente paya dos
Uru día uyu corral
Mara año maya uno
Yapu chacra wapu enojado
Sapa solo yapa aumento
MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI
CONSONANTES POSTVELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS
Aymara laxranx kimsa salla
arsunakakiwa
Las vocales de la lengua aymara solo
son tres.
i u
A
En el uso oral delante y después de las
consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas con
‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más abiertas como
‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos
lingüísticos se conoce de alófonos.
ARUNTANAKA
1.1 saludos
Mayx mayx aruntanaka
Diferentes formas de saludo
Pawlu! jay
Jila! jay
Aski urüpan täta
Aski urukipanay tata
Ejemplos: p uq u t a
qha n a
p i q’ i
s ixi
Buen día señor
Buen día sea pues señor
Aski urukipanay tatanaka, mamanaka.
Jumatakis ukhamarakipanay tata
Buenos días señoras y señores.
Asimismo sea para usted señor
Aski urupan jila
Askiurukipanay kullaka
Buen día hermano
A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka
P. Waliki kullaka A. Waliki jila
Cómo estás hermano cómo estás hermana
Bien hermana Bien hermano
A. Aski jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka
P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila
Buen tardes hermano Buen noche hermana
Buen tardes hermana Buen noche hermano
Diferentes momentos
Aski urupan aski jayp’upan aski
arumapan
Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski
arumakipanay
DIFERENCIACIONES POR EDAD
Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan
El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea
Tiyu jay waway
Tiya jay waway
Salla jiyt’a
Alargamiento vocálico
Sutinakana
Qäna red
Yänaka cosas
chäka puente
kurürmi arco iris
-ya chhaqhtayasa
Mayamä uno
Paya pä dos
Khaya khä aquél
Salla mayachhthapi
Qhara + uru qharüru mañana
Chika + uru chiküru medio día
Qillqasarana
Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)
Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de
conocimiento personal
Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado
no testimonial
Warmïña ser mujer (aruchiri)
2 la familia Uta
21. MASIPURA
Achit’asiñaPhuqhañaarunaka
ORDENES
Aski jayp’ukipankullaka
Aski jayp’ukipanayjilata
Utar mantanim,
uka quña qunuñarqunt’asim, ampsuma
Walikiskaniwa,
Karulina,ukapankanakaptam,tiwanapatar
ucham
Ukat, k’isaum waxt’anitam,miraampsuma.
Kullaka,ukapankanakmayt’ita,ullañataki
Jila,Akajamuqanakantisuñaram,
Uñxatt’ayitamampsuma.
Aka k’isaumumt’asisim
Walikiskaniwa.
Karulina,punkutlik’isini,jist’aranim
KullakaJumay uñtasituñtam
Tatayituwa,jank’ayjalam.
2.2 WILAMASI
El árbol genealógico
Jach’atata jach’amama
Allchhin / allchhi
Pirmu pirma (primo/a)
Jila jila kullaka
tullqa Jilata kullakita cuñados
yuxch’a
chachawarmi (tata, mama)
jach’atata (achila) awicha) jach’amama
laq’a achilanaka, awichunaka
2.3 phamill uñt’ayasiña
Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa
¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta
Tinkuta satawa
Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa
sullka kullakajax Karulina Pirqa
satawa
sullka sullkirix philipi Pirqa satawa
¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax
Ruwirtu Chuyma satawa.
Mamajan sutipax Marsila Chuqi
Kullakajan sutipax Lusila
Chuymawa
Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax
Nikulas Pirqawa
Jach’amamajax Ramuna Tintaya
sutiniwa.
2.4 jak’a phamilla jaya phamilla
ichu tata ichumama
tata lasi mamalasi
jaqi masi uta jak’a marka masi
masi munata
qhusi lulu
ijma wajcha
tutiri (wayna, tawaqu)
sullka jiliri
kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya
Ichumamajaw sutiyitutu
¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja
jak’ankiwa
Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa
¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi,
jupax ijmaxiwa.
Jan walisä Jisa, ukat llakista.
Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip
thiyan jakxi
Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw
qhiparaya
Rusi, khitis jutatayna
Ruphinu masijaw jutatayna
Khitimpisa
Jupa sapakiwa
Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa
Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki
2.5 Wiñanaka
Edades
Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna
tawaqu
Chacha warmi jach’atata jach’amama
chuymani
Achila awichu
Conversación
Jila kullaka
Kuna sutinis mamamaxa?
Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?
Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?
Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?
Jach’atatasax Tumasi satawawa.
Tatajawa mamajawa
Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)
Nayax Asunta Mamani satatwa
Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya
Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.
Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa
Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa
Jupax masijawa, Yini satawa
3. ocupaciones y profesiones
Yapuchiri awatiri sawuri
utachiri
P’itiri yatiri mururi ch’ukuri
Ocupaciones
3.1 Uñaqasaki irnaqiri
Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax
p’itiriwa jupax sawuriwa
jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa
jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa
3.2 yatsusa irnaqiri
Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax
jaylliriwa
Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax
qillqaqamani
Mamajax manq’aphayawa
Tatajax ch’ukuriwa
Kullakajax yanat irnaqi
Nayax yatiqiritwa
Jilajax pulisiyawa
Prácticas
Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo
Entre dospersonasdesconocidas.
R. Jila kamisaki
F. Jay, Nayax waliki,Jumasti
R. Nayax walikiraki,Sutijax Ruphinuwa,
jumasti kunasutinitasa
F. Nayansutijax Siskuwa,Nayax WilaJaqitatwa
Jumasti kawkhatarakita
P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa
Jupasti khitiraki
F. Jupax kullakajawa,sutipax Asuntawa,jupax qulliriñatakiw yatiqaski.
khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa
P. Waliki kullakaAsunta,jichhurutauksaru uñt’asiñaniwa.
A. Waliki Pawlinu,ukhamachiniya
P. Nayanxa paniwakullakajaxa,jiliri kullakajansutipax Mariyawa,sullkakullakajaxa
Rita satawa..
F. Nanakaxa pä jilamä kullakapxtwa
P. Waliki uñt’astanxa,yaqhüruw jikisipxañani
A. Waliki jikisiñkama
F. Walikipanay jikisiñkama.
4 Procedencia
P’AJALLIWISA
Nuestroorigene identidad
3.1 Kawkhatatansa
Nayax Qarqa markatatwa
Jasintux Kimsachata ayllutawa
Mariyax Qarqa markatawa
Justinux Janq’uqala markatawa.
Rusix Pukaranitawa
Ruphinux Pukaranitawa
Siskux waña jawiratawa
Jupax tawantinsuyutatwa, siway.
3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR
Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?
Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta
Tatama tamamasti?
Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi
Jilama, kullakamasti?
Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin
jakasipxi
Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni
Waliki jikisiñkama.
Jikisiñkamapanay kullaka
3.3 Jiskt’as thaqañäni
BUSCAR
Kullaka aski urukipan
Aski urukipanay jilata.
Kullaka mayay jiskt’asima
Kunacha jilata
Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?
¿Kunatakirak thaqta?
Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta
Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.
Tatapasti?
Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.
Sart’askakim.
Waliki kullaka, jikisiñkama
Jikisinkamay jilata.
3.4 Masisarsuyañäni
UBICAR
JilataRuphinu aski jayp’ukipan
Askijayp’ukipanay, jilata
¿Jumaxkhititasa?
Nayax Yuni Machaqatwa
Tatamawalijank’apuniwthaqta
¡Kunatakistatajar thaqta?
Tatajaw kayu qhaqhsusitayna
Jupaw qhaqhantirisat yatta, ukat jutta
Ay ampitatajax janiwakankiti,Puraranimarkankiwa,¿janitsarasma?
Iyaw jila, Pukarankamawsarä
Walikiysarawayakimaya
Jikisiñkamajila
Jikisiñkamayjilata.
6. todo tiene nombre
Nombres propios (iñawa suti)
Nombres comunes (ina suti)
Interrogativo kuna
El pluralizador -naka
Aymaralización de los nombres
8. las ropas
Vestimenta para mujeres
Vestimenta para varones
Diferencias en los colores
7. los animales domésticos (contar, uso de números)
Animales domésticos
En la feria
Productos
Número (dinero)
9. los objetos en la casa
Por su tamaño
Por su estado de uso
Por su forma
Pronombres demostrativos
10. Comidas y platos típicos
Apthapi
Sabores
Diferentes regiones
12. anatomía humana
13 pacha
Los días de la semana
phaxsüru lunes
ñanqhüru martes
warüru miércoles
illapüru jueves
saxrüru viernes
kurmüru sábado
willküru
Maran phaxsinakapa
Los mesesdel año
chinuqa Enero
anata Febrero
achuqa Marzo
qasawi Abril
llamayuMayo
mara t’aqa junio
willkakuti Julio
llump’aqa Agosto
sata qallta Septiembre
taypisata Octubre
lapaka Noviembre
jalluqallta Diciembre
Pachanaka= Tiempos
mara Año
tirsu Semestre
phaxsi Mes
pachana Semana
uru Día
urasa Hora
k’atha Minuto
ch’ipxtaSegundo
jichhüru Hoy
MasüruAyer
WalüruAnteayer
Qharüru Mañana
JurpüruPasadomañana
Willjta Madrugada
akulli =saxra urasa Mediamañana
chikauru Mediodía
jayp’u Tarde
chhapthapi Atardecer
aruma Noche
chikäruma Medianoche
kumi década
Externos
Interno
Enfermedades
13. Compromisos a cumplir
Qillqañajawa
TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi
uñañcht’äwi)
1.6. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)
1.7. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka wakichawïpa)
1.8. Lugar de vivencia (Uraqipa)
1.9. Economía (Qullqinchawïpa)
1.10. Gente (Jaqipa)
1.11. Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa)
TEMA 2. Cuadro signográfico del idioma aymara (Aymar arun qillqanakapa)
2.1. El cuadro signográfico aymara (aymar arun qillqañanaka)
2.2. Cuadro de fonemas consonánticos (26 qillqanaka)
2.3. Cuadro de fonemas vocálicos (Arsunaka)
2.4. El alargamiento vocálico (Arsuyïri)
2.5. Los pronombres personales (Sutilantinaka)
TEMA 3. Saludarse encontrarse (Aruntasiña jikthaptasiña)
3.1. Saludo en el día (Urun aruntasiña)
3.2. Saludo en la tarde (Jayp’un aruntasiña)
3.3. Saludo en la noche (Aruman aruntasiña)
3.4. Introducción al sufijo -ru (Arktiri -ru)
3.5. Introducción al sufijo -kama (Arktiri -kama)
3.6. Otras formas de saludo (Yaqha aruntasiñanaka)
TEMA 4. Los números (jakhunaka)
4.1. Los números cardinales (Jakhunaka)
4.2. Los números ordinales (Sarïr jakhunaka)
4.3. Introducción al sufijo -naka (Arktiri -naka)
4.4. Palabras importantes (Wakiskir arunaka)
4.5. Cuántos años tienes (Qhawqha maranitäsa)
4.6. Otras preguntas con los números (Yaqha jiskt’awinaka)
TEMA 5. Los colores (Saminaka)
5.1. Colores primarios (nayrïr saminaka)
5.2. Los colores de las banderas (Wiphalanakan saminakapa)
5.3. Los colores de los animales (Uywanakan saminakapa)
5.4. Sufijos posesivos (Jaqinka yirinaka)
5.5. Sufijos demostrativos (Uñjir arkirinaka)
TEMA 6. Los animales (Uywanaka)
1.1. La fauna andina (Uywanaka/ kunayman laq’unaka)
1.2. Animales domésticos (Jaqi jak’ankirinak uywanaka)
1.3. Animales acuáticos (Umankirinaka)
1.4. Animales salvajes (Jayankir jaqin laq’unaka)
1.5. Aves (chhiqhaninaka/jamach’inaka)
1.6. Reptiles (Jisknaqtirinaka)
1.7. Insectos (Qapurinaka/laq’unaka)
TEMA 7. Los alimentos (Manq’añanaka)
7.1. Las frutas (Muxsachunaka)
7.2. Vegetales y verduras (Achunaka)
7.3. Otros alimentos (Yaqha achunaka)
7.4. Sobre la tradición oral (Aymar arun siwsawinakapa)
7.5. Introducción al sufijo -taki (Arktiri -taki)
7.6. Introducción al sufijo -mpi (Arktiri -mpi)
TEMA 8. La familia (Wila masi)
8.1. Relaciones de parentesco (Wila masi, jaya familia-jak’a familia)
8.2. En la casa (Utana, jak’a familia)
8.3. Introducción a lo sufijos de pertenencia (Nayankirin arktirinaka)
8.4. Cancionero (Jallt’awïri)
8.5. Actividades andinas (Aymaranakan sarawinakapa)
8.6. Introducción al sufijo -iri (Arktiri -iri)
TEMA 9. Las ocupaciones (Irnaqawinaka)
9.1. Trabajos (Lurawïnaka/irnaqawinaka)
9.2. Vestimenta andina (Aymar markachirinakan isinakapa)
9.3. Estructura social andina (Aymar markachirinaka)
9.4. Descripción de festividades y costumbres (Aymar phunchawinaka)
9.5. Formaciones oracionales simples (Jasa aru tamakaka)
9.6. Introducción a los sufijos interpersonales (Arktirinaka -sma, -ista, -itu, -
-tam, -situ)
TEMA 10. El cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)
10.1. Las partes del cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)
10.2. El cuerpo del varón (Chachan janchi sutinakapa)
10.3. El cuerpo de la mujer (Warmi janchi sutinakapa)
10.4. Órganos internos (Manqha janchin sutinakapa)
10.5. Algunas enfermedades (Usunaka)
10.6. Canción y traducción (jallt’äwi-atimi)
2. BIBLIOGRAFÍA
ALBO, X. y LAYME, F. (1992). El renacimiento de la literatura aymara. CIPCA, UMSA.
La Paz.
BARNADAS, J. (1978) Apuntes para una historia aymara. CIPCA, cuadernos de
investigación 6. La Paz.
ESPINOZA M., G. (2011). Aymar arux yatintañäni. El Alto-La Paz.
ESPINOZA, G. (2012). El aymara de El Alto: actitudes lingüísticas en la enseñanza de
esta lengua en colegios de nivel secundario. MUSEF, 26 RAE. La Paz.
KÜPER, W. (compilador). (1993). Pedagogía Intercultural Bilingüe: experiencias de la
región andina. Quito. P.EBI, (MEC-GTZ), Abya-Yala.
LAYME, P., F. (2000). Manual de la lengua aymara (intensivo). ICB. La Paz.

Más contenido relacionado

Destacado

1er aymaraevaluacion unidad 3
1er aymaraevaluacion unidad 31er aymaraevaluacion unidad 3
1er aymaraevaluacion unidad 3Juan Klöckner
 
Aymara curso basico (introduccción)
Aymara curso basico  (introduccción)Aymara curso basico  (introduccción)
Aymara curso basico (introduccción)Jesus Fernandez
 
Libro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okLibro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okJayma Bolivia
 
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42Jayma Bolivia
 

Destacado (6)

1er aymaraevaluacion unidad 3
1er aymaraevaluacion unidad 31er aymaraevaluacion unidad 3
1er aymaraevaluacion unidad 3
 
Aymara curso basico (introduccción)
Aymara curso basico  (introduccción)Aymara curso basico  (introduccción)
Aymara curso basico (introduccción)
 
Libro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ okLibro 37 escritura aymara√ ok
Libro 37 escritura aymara√ ok
 
Diccionario aymara
Diccionario aymaraDiccionario aymara
Diccionario aymara
 
Manual intensivo de Aymara
Manual intensivo de AymaraManual intensivo de Aymara
Manual intensivo de Aymara
 
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42Manual intensivo de la lengua aymara  libro 42
Manual intensivo de la lengua aymara libro 42
 

Similar a Reforzamiento al estudiante con txto

Abc del charango
Abc del charangoAbc del charango
Abc del charangomarco ochoa
 
metodo de Charango
 metodo de Charango metodo de Charango
metodo de CharangoSaulo Gomes
 
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdf
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdfLospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdf
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdfKatherineGomezQuispe
 
Qawaq 21
Qawaq 21Qawaq 21
Qawaq 21QAWAQ
 
4 diccionario
4 diccionario4 diccionario
4 diccionariojose2001
 
Tavarandu angapykuaa rehegua peña-
Tavarandu angapykuaa rehegua  peña-Tavarandu angapykuaa rehegua  peña-
Tavarandu angapykuaa rehegua peña-ferfle
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoMarcos Luk'aña
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17QAWAQ
 
Diccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka QichwaDiccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka QichwaMarcos Luk'aña
 
Qawaq 10
Qawaq 10Qawaq 10
Qawaq 10QAWAQ
 
diccionario_aymara_145_230.pdf
diccionario_aymara_145_230.pdfdiccionario_aymara_145_230.pdf
diccionario_aymara_145_230.pdfKDeniPiero
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9QAWAQ
 
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdf
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdfDiccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdf
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdfFiorelaLlanco
 
Qawaq 30
Qawaq 30Qawaq 30
Qawaq 30QAWAQ
 
Chacana comunicacion 2º 6
Chacana comunicacion 2º 6Chacana comunicacion 2º 6
Chacana comunicacion 2º 6Victor Crpio
 

Similar a Reforzamiento al estudiante con txto (20)

La lengua como vehículo de expresión
La lengua como vehículo de expresiónLa lengua como vehículo de expresión
La lengua como vehículo de expresión
 
Abc del charango
Abc del charangoAbc del charango
Abc del charango
 
metodo de Charango
 metodo de Charango metodo de Charango
metodo de Charango
 
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdf
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdfLospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdf
Lospueblosashaninka,kakinte,nomatsigengayyanesha.pdf
 
Qawaq 21
Qawaq 21Qawaq 21
Qawaq 21
 
4 diccionario
4 diccionario4 diccionario
4 diccionario
 
Tavarandu angapykuaa rehegua peña-
Tavarandu angapykuaa rehegua  peña-Tavarandu angapykuaa rehegua  peña-
Tavarandu angapykuaa rehegua peña-
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de Huánuco
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17
 
Diccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka QichwaDiccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka Qichwa
 
Caballeros de huari
Caballeros de huariCaballeros de huari
Caballeros de huari
 
Qawaq 10
Qawaq 10Qawaq 10
Qawaq 10
 
Diccionario aymara 145_230
Diccionario aymara 145_230Diccionario aymara 145_230
Diccionario aymara 145_230
 
diccionario_aymara_145_230.pdf
diccionario_aymara_145_230.pdfdiccionario_aymara_145_230.pdf
diccionario_aymara_145_230.pdf
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9
 
Basico iv quechua
Basico iv quechuaBasico iv quechua
Basico iv quechua
 
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdf
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdfDiccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdf
Diccionario_nomatsiguenga (1) (2).pdf
 
Qawaq 30
Qawaq 30Qawaq 30
Qawaq 30
 
Chacana comunicacion 2º 6
Chacana comunicacion 2º 6Chacana comunicacion 2º 6
Chacana comunicacion 2º 6
 
TESIS DE GRADO.pptx
TESIS DE GRADO.pptxTESIS DE GRADO.pptx
TESIS DE GRADO.pptx
 

Más de Porfirio Tenorio Ramos (13)

Practicas para sus casas
Practicas para sus casasPracticas para sus casas
Practicas para sus casas
 
Practicas de clase
Practicas de clasePracticas de clase
Practicas de clase
 
Plan de trabajo de clase
Plan de  trabajo de clasePlan de  trabajo de clase
Plan de trabajo de clase
 
Examen.2do parc. cruz loma
Examen.2do parc. cruz lomaExamen.2do parc. cruz loma
Examen.2do parc. cruz loma
 
Ensayo cambios de escenar maestria -
Ensayo  cambios de  escenar maestria -Ensayo  cambios de  escenar maestria -
Ensayo cambios de escenar maestria -
 
Diapositiva
DiapositivaDiapositiva
Diapositiva
 
Cuestionarios
CuestionariosCuestionarios
Cuestionarios
 
Examen.2do parc. cruz loma
Examen.2do parc. cruz lomaExamen.2do parc. cruz loma
Examen.2do parc. cruz loma
 
Ensayo de cambios de los escenarios ed.
Ensayo de cambios de los escenarios ed.Ensayo de cambios de los escenarios ed.
Ensayo de cambios de los escenarios ed.
 
El ensayo de educacion lectura
El ensayo de educacion lecturaEl ensayo de educacion lectura
El ensayo de educacion lectura
 
Diapositiva
DiapositivaDiapositiva
Diapositiva
 
El ensayo de educacion lectura
El ensayo de educacion lecturaEl ensayo de educacion lectura
El ensayo de educacion lectura
 
Diapositiva viaje tihuanacu
Diapositiva  viaje tihuanacuDiapositiva  viaje tihuanacu
Diapositiva viaje tihuanacu
 

Reforzamiento al estudiante con txto

  • 1. AYMAR ARUX QALLTATPACH YATINTAÑAWA “ El Idioma aymara se aprende desde el primer paso” MODÚLO 1 Facilitador Lic. PORFIRIO TENORIO RAMOS
  • 2. El Alto, La Paz Bolivia 2014 Índice general UNIDAD I LA HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA………………………………………………………………..………………….. Idioma indígena originario aymara………………………………………………………… Contacto de idioma…………………………………………………………………………. Colonización del idioma y préstamo lexical………………………………………………… Consonantes de Ludovico Bertonio…………………………………………………………. Aprobación de los consonantes……………………………………………………………… UNIDAD II ALFABETO…………………………………………………………….. Clasificación de los sonidos……………………………………………………………….. Modos de articulación………………………………………………………………… Puntos de articulación……………………………………………………………………….. Oclusivos…………………………………………………………………………………… Africados……………………………………………………………………………………. Fricativos…………………………………………………………………………………… Laterales……………………………………………………………………………………. Nasales…………………………………………………………………………………….. Semi- consonantes………………………………………………………………………… Aparato fonador……………………………………………………………………………… UNIDAD III LOS PARES MINIMOS (imágenes y fotografías que empiezan con las : Oclusivos P ph p’ t th t’ q qh q’…………………………………….. Africados ch chh ch’ ………………………………………………………………… Fricativos S j x………………………………………………………….. Laterales L ll m n ñ……………………………………………………… Semiconsonantes W y r…………………………………………………………… Vocales a i u………………………………………………………………
  • 3. Alargamiento vocálico………………………………………………………………………. UNIDAD IV RELACION SEMANTICA………………………………………………...……………………………… Sinónimos………………………………………………….………………………………… Antonimos…………………………………………………………………………………… Omonimos…………………………………………………………………………………… Parónimos…………………………………………………………………………………… UNIDAD IV LOS SALUDOS………………………………………………………… Saludos por la mañana……………………………………………………………………… Saludos por la tarde……………………………………………………………………….. Saludos por la noche……………………………………………………………………….. Y otros tipos de saludos…………………………………………………………………….. UNIDAD VLAS CONERSACIONES…………………………………………………..… Con variedad de personas y familias……………………………………………………… UNIDAD III NUMEROS………………………………………………………………………………….. Cardinales……………………………………………………………………………………. Ordinales…………………………………………………………………………………… UNIDAD IV EL TIEMPO……………………………………………………………… Hora…………………………………………………………………………………………. Meses………………………………………………………………………………………… Días de la semana…………………………………………………………………………… Estaciones del año-…………………………………………………………………………... UNIDAD V LOS COLORES……………………………………………………….. Colores primarios……………………………….…………………………………………… Colores secundarios…………………………………………..……………………………… Colores de la wiphala…………………………...…………………………………………… UNIDAD VI LA ROPA PARA VARONES Y MUJERES………..……………… Ropas originarias de aymara y quechua……………………………………………………. Ropas originarias de las 36 etnias de Bolivia……………………………………………… Ropas esxtrangeros…………………………………………………… …………………… UNIDAD VII CASAS………………………… ……………………………………… Casas originarios……………………………………………………………………………. Casas extranjeros…………………………………………………………………………… Casas actuales nuestra………………………….. …………………………………………. UNIDAD VIII PLATOS TIPICOS……………………………………………………... Platos originarios………………………………………………………………………….. Tipos de platos …………………………………….. …………………………………….. UNIDAD IX LOS PROEFESIONES………………………………………….......... Pregunta y respuesta con diferentes tipos de profesiones…………………………. ……… UNIDAD X EL CUERPO HUMANO…………………………………………….. Extremidades superiores ………………………………………………………………….. Extremidades inferiores ………………………………………………………………….. UNIDAD XI LA FAMILIA…………………………………………………………..
  • 4. Padres……………………………………………………………………………………… Hijos……………………………………………………………………………………….. Nitos ………………………………………………………………………………………. Primos……………………………………………………………………………………… UNIDAD XII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES PERSONALES Naya………………………………………………………………………………………… Juma………………………………………………………………………………………… Jupa………………………………………………………………………………………….. Jiwasa……………………………………………………………………………………… UNIDAD VIII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES POSESIVOS……………………………………………………………………………… Ja…………………………………………………………………………………………. Ma………………………………………………………………………………………… Pa…………………………………………………………………………………………… sa …………………………………………………………………………………………. UNIDAD IX LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBFRES DEMOSTRATIVOS…………………………………………………………………… Aka……………………………………………………………………………………….. Uka……………………………………………………………………………………... Khuri…………………………………………………………………………………….. UNIDAD X LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS…………………………………………………………………… Ti………………………………………………………………………………………….. Sa……………………………………………………………………………………..…. Xa………………………………………………………………………………………...
  • 5. LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA QALLTA INTRODUCCION Markasaxa armar arsusirin markapawa, kunalaykutix achachilanakasax aka uraqinpun utjasipxiritayna, ukax kunapachati khaysa Babilonia markan arunakax
  • 6. taqituqir saratatawayi ukatpachwa laxra arsunakax taqituqir saratatawäyi, ukat uksaruw kimsa tunk suxtan kawkintix jiwasan mallkusax kimsa tunk suxtan laxrax walikiw utjpan sistu taqi ukanakax aksa qullasuyu markan ananukutanxa, kamisatix mä awkix uraq waxt’asax waxt’apuniwa wiñayatakiw wawanakapas ukan qamantasipxatraki ukar uñtataw jiwas aymar jaqinakax qallta jaqaqitpach aka uraqin yuririrakiwa. Aymar jaqjamax wakisirakiwa laxra arsuñ tuqinakat wali sum yatintañasa, ukjamat jan jank’ak kun lurirjamasas yaqha laxrat arurinakapis mäki aruskipt’apxaraksa, jan uñisisa, jan maysar aynachar lukhumukusa. Nuestro pueblo es de los aymaras, nuestros abuelos son desendientes del mismo aymara, es la existencia desde lo mas antes en edades de la confusión de la lengua Bablonico, por los tanto, UNIDAD II HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA AYMARANAKAN UTJASÏWIPA Idioma indígena originario aymara Contacto de idioma Colonización del idioma y préstamo lexical Marcapaillu jilatasti (2007), jupax (Albo, 1988 Bertonio 1612) uka qillaqrinakan qillqatanakapan akjam siw aymar arsusirinakax aka markanakanw arsupxaraki: Lupaqa, qhana, qanch, Pacajaqi, Qaranqa, Qhillaka, Charqa, Q’araq’ara Chicha, Chuwi, Qulla, Sura, Umasuyu, Qullawayu ukjam sat markanakanx aymaranakax ch’qitatatänwa sasarakiw arsu Consonantes de Ludovico Bertonio Aprobación de los consonante Dr. TeofiloLayme (2012), comentasobre la aprobación de abecedario en Cochabamba en el año 9 de Mayo 1984 decreto supremo 20227 los siguientes: a, ch, chh, ch’ i, j, k, kh, k’ , l, ll, m, n, ñ, p, ph, p’, q, qh, q’ r, s, t, th, t’, u x, y. / ¨ / ´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´
  • 7. INTRODUCCION.- Se presenta de este libro de manera inédito y científica especialmente pa los lingüistas, educadores y normalistas como también para otros profesionales y no profesionales dentro de las clases sociales sea media alta baja. El libro lleva el titulo: “aymara markas nayrar chiqanchayañani”, el autor de este texto sugiere direccionar un aprendizaje general para todo tipo de profesionales y diferentes variedades en el estrato social y diastratico regionalizada. Por ello menciona algunos autores necesarios de esta índole temáticas coorporativas para el aprendizaje aymara; a partir de Ludovico Bertonio 1603, el idioma aymara sufrió con una aculturación de los españoles, en aspectos de la trauma sociolcultural, geolectos en la región andina, de ahí adelante empezó a tener la interferencia lingüística desde las zonas amazónicas de Bolivia, como mencional ….
  • 8. TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi uñañcht’äwi) 1.1. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa) 1.2. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka wakichawïpa) 1.3. Lugar de vivencia (Uraqipa) 1.4. Economía (Qullqinchawïpa) 1.5. Gente (Jaqipa) Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa UNIDAD I I 1.2Aymara arsunaka EL ALBFABETO AYMARA Aymar arsuyänaka Cuadro fonético del aymara MODO DE ARTICULACIÓN PUNTO DE ARTICULACIÓN Bilabial Alveolar Palatal Velar Post velar OCLUSIVOS Simples Aspirados Globalizados P Ph P’ t th t’ k kh k’ q qh q’
  • 10. Aparato fonadorsamsu ñan laxra arunaka 1 nasa phusa fosas nasales 8 2 laka ñaqa alveolar9 3 10 4 11
  • 11. 5 12 6 13 7 14 EL ABECEDARIO AYMARA CON SUS RESPECTIVOS IMÁGENES (AYMAR ARSUÑATAK UTJIRINAKA) A -a - a, anu PA-pa- pa PHApha pha P’A- p’a - p’a MA -ma - ma , WA- wa- wa TA ta ta THA tha tha T’a t’a t’ a SA sa, , I- i- i , LA- la- la NA - na- na RA,– ra, ra , CHA- ch- cha CHHA - chh -chha , CH’A – ch’a- ch’ a LLA - lla- lla ÑA-ña- ña, YA- ya- ya , KA - ka -ka , KHA -kha – kha K’A- k’a- k’ a JA –ja- ja,
  • 12. , U –u- u, , QA - qa –qa QHA- qha- qha Q’A q’a - q’ a , XA - xa- xa ¨ ABECEDARIO DE LETRAMAYUSCULA JACH’A QILLQAKAMAKI A PA PHA P’A- MA WATA THA T’A SA ILA-NA - RA,CHA- , CHHA -, CH’A –LLA -, ÑA-, YA, KA- ,KHA -, K’A- , JA –, U –, QA -, QHA-, Q’A , XA, EL ABECEDARIO DELETRA IMPRENTA T’IQIQIRIMP QILLQATA a , -pa, pha , - p’a , -ma - ,wa-, ta tha, t’a, sa i- la- na- ra, ch- chh -ch’a- lla- ña- ya- ka -kha – k’a- ja- u- qa – qha- q’a - xa EL ABECEDARIO DE LETTRA MINUSCULA a,- pa,pha , p’a, ma, wa, tatha, t’ sa, i , la, na, ra, cha, chh - ch’ a, lla, ña,ya, ka, kha, k’ a, ja, u, qa, qha, q’ a, xa MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI CONSONANTES POST-VELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS
  • 13. Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa Las vocales de la lengua aymara solo son tres. i U A En el uso oral delante y después de las consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos. Ejemplos: p uq u t a
  • 14. A aruskipaña I ichutata U llaña ALARGAMIENTO VOCALICO.- Paya-pä jaqi mä awki mä awicha qha n a p i q’ i s ixi
  • 15. UNIDAD III LOS PARES MINIMOS EN AYMAYA (NIYA KIKPA QILLQA ARSU) Niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni /P, PH P’ ukampi Puyu phuyu p’uyu Putu phuch’u p’utuqraski Punku phusaña p’usuta Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Para frente phara seco Pala variedadde papa phala soga Piya contagio p’iya agujero Pisi menos phisi gato Kawkharus mä arunx aka ispillpurarsunakax qillqasi? Nayraru taypirru Paya supaya Pichaña urpila Puraka chimpuña
  • 16. Phayaña lluphaña Phisi jiphilla Phukhu chhayphu P’akita jamp’atu P’isqi p’ap’i P’uyu jump’uña Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’ Paresmínimoscon. T, th, t’ Tanta… thantha t’ant’a Titi thithi t’it’i Jichhax niyakipka laka ch’akh ñ55aqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo Tapa nido thapa liviano, sin peso
  • 17. Titi gato montes thithi renegón Tisi palo de rueca t’isi moco seco Suti nombre sut’i pulgón de los valles Tulu motoso thulu mazorca ¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi? Nayraqataru taypiru Tapa astaña Tiwana tantiyu Tupu katuña Thantha lunthata Thithi phuthiña Thuqhuri khithuña T’arwa jant’aku T’imphu sunt’iña T’ullu junt’ucha Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’ Paresmínimoscon: ch, chh,ch’ ch’ullu chhullu ch’alla chhalla Jichhax niyakipka lakañaqamp arsutarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Chaka puente chäka palo de quinua Chhallacáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar
  • 18. Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto Pichaña escoba phichhaña atizar Jacha lágrima jach’a grande Chiñi murciélago ch’iñi liendre Chiqa recto ch’iqa izquierdo Chiji desgracia ch’iji césped ¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamparsunakax qillqasi? Chacha juchani Chiñi jachiri Chuyma kachucha Chhalla pichhaña Chhijchhi khuchhi Chhullu jichhüru Ch’ankha jach’atata Ch’ikhi muxch’iña ch’uñu Juch’usa Niyakipkärunaka mallq’a nayraxarsuta k – kh – k’ Pares mínimoscon fonemas_ka, -kha,-k’ Kaya khaya k’ara Kanka khankha k’ank’a
  • 19. Jichhax niyakipka mallq’a nayraxarsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni K’ak’a cresta khakha ronco Kanka asado k’ank’a suciedadde la piel Jik’iña arrancar jikiña encontrar Kutu buche k’utu hijode soltería K’umu encorvado khumu carga ¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi? Kayu wankara Kimsa ikiña Kutu tukuña Khakha jikhani Khirkhi mukhiña Khunu nukhuña K’awna suK’aña K’isa jik’iña K’usa lak’uña
  • 20. kuka quqa qala q’alala Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’ Pares mínimos con: q, qh q’ Qara qhara q’ara p’iqi
  • 21. Qhillapata Qhurukuta Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Qäna red qhana claro Qañu especie de pez q’añu suciedad Qina quena q’ina disconformidad Qhiwiña llevaral hombropalo qiwiña tomar otro rumbo Qullu cerro q’ullu huevoenmal estado Qulu grano enel cuerpo qhulu duro Qutu montón q’uthu bocio ¿Kawkharus mäarunx aka ispillpuraarunakax qillqasi? Qala yuqalla Qillqa qillqiri Quta qunquri Qhathu manqhancha Qhiya luqhi Qhuya lunqhu Q’apha manq’aña Q’illu junq’i Q’uma janq’ulla
  • 22. Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni,qillqañäni Pares mínimoscon fonemas m – n – ñ Maya uno naya yo Manqha adentro ñanqha maligno Tama grupo taña estatura Sanu peine sañu objetode alfarería Ch’imi lomenudo ch’iñi liendre Ch’ama fueza ch’aña gorrióndel altiplano Khunu nieve khumu carga Qhuna piedrapara moler qhuña césped Pares mínimoscon fonemaslaterales l – ll Laphi hoja llaphi tibio Ali planta alli cavar Chhala cambiode productos challa cáscara de cereales Ch’ulu/Ch’urucaracol ch’ullu gorro Qulu grano qullu cerro Llakiña penar lakiña separar Paylla pago payla sinvergüenza Pares mínimoscon las fonemas j – x Taxa que no contiene agua taja variedadde papa Uju tos uxu ruido Ch’iji césped ch’ixi mezclade dos o máscolores Chhujuña moveral bebé chhuxuña bacín Pares mínimoscon fonemas r - w – y - s Para frente paya dos Uru día uyu corral Mara año maya uno
  • 23. Yapu chacra wapu enojado Sapa solo yapa aumento UNIDAD II ARUNTANAKA 1.1 saludos Mayx mayx aruntanaka Diferentes formas de saludo Pawlu! jay Jila! jay Aski urüpan täta Aski urukipanay tata Buen día señor Buen día sea pues señor
  • 24. Aski urukipanay tatanaka. Buenos días señores. Jumatakis ukhamarakipanay kullaka Asimismo sea para usted hermana Aski urupan jila Askiurukipanay kullaka Buen día hermano A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka P. Waliki kullaka A. Waliki jila Cómo estás hermano cómo estás hermana Bien hermana Bien hermano
  • 25. A. ki jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila Buenas tardes hermano Buenas noche hermana Buenas tardes hermana Buenas noche herman UNIDAD V Diferentes momentos Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay DIFERENCIACIONES POR EDAD Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea
  • 26. Tiyu jay waway Tiya jay waway Salla jiyt’a Alargamiento vocálico Sutinakana Qäna red Yänaka cosas chäka puente kurürmi arco iris -ya chhaqhtayasa Mayamä uno Paya pä dos Khaya khä aquél Salla mayachhthapi Qhara + uru qharüru mañana
  • 27. Chika + uru chiküru medio día Qillqasarana Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro) Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial Warmïña ser mujer (aruchiri)
  • 28. UNIDAD 2la familiaUta 21. MASIPURA Achit’asiñaPhuqhañaarunaka ORDENES Aski jayp’ukipankullaka Aski jayp’ukipanayjilata Utar mantanim, uka quña qunuñarqunt’asim, ampsuma Walikiskaniwa, Karulina,ukapankanakaptam,tiwanapatar ucham Ukat, k’isaum waxt’anitam,miraampsuma. Kullaka,ukapankanakmayt’ita,ullañataki Jila, Akajamuqanakantisuñaram,
  • 30. Allchhin / allchhi Pirmu pirma (primo/a) Jila jila kullaka tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a chachawarmi (tata, mama) jach’atata (achila) awicha) jach’amama laq’a achilanaka, awichunaka 2.3 phamill uñt’ayasiña Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
  • 31. ¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa ¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa sullka sullkirix philipi Pirqa satawa ¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa. Mamajan sutipax Marsila Chuqi Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa. 2.4 jak’a phamilla jaya phamilla
  • 32. ichu tata ichumama tata lasi mamalasi jaqi masi uta jak’a marka masi masi munata qhusi lulu ijma wajcha tutiri (wayna, tawaqu) sullka jiliri kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu ¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa ¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa. Jan walisä Jisa, ukat llakista. Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi
  • 33. Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya Rusi, khitis jutatayna Ruphinu masijaw jutatayna Khitimpisa Jupa sapakiwa Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki 2.5 Wiñanaka Edades Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu Chacha warmi jach’atata jach’amama chuymani
  • 34. Achila awichu Conversación Jila kullaka Kuna sutinis mamamaxa? Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa? Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa? Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa? Jach’atatasax Tumasi satawawa. Tatajawa mamajawa
  • 35. Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña) Nayax Asunta Mamani satatwa Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa. Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa
  • 36. Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa Jupax masijawa, Yini satawa UNIDAD VII TAQI KASTA IRNAQIRINAKA 3. ocupaciones y profesiones Yapuchiri awatiri sawuri utachiri P’itiri yatiri mururi ch’ukuri Ocupaciones
  • 37. 3.1 Uñaqasaki irnaqiri Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa 3.2 yatsusa irnaqiri Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani Mamajax manq’aphayawa
  • 38. Tatajax ch’ukuriwa Kullakajax yanat irnaqi Nayax yatiqiritwa Jilajax pulisiyawa Prácticas Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo Entre dospersonasdesconocidas. R. Jila kamisaki F. Jay, Nayax waliki,Jumasti R. Nayax walikiraki,Sutijax Ruphinuwa, jumasti kunasutinitasa F. Nayansutijax Siskuwa,Nayax WilaJaqitatwa Jumasti kawkhatarakita P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa Jupasti khitiraki
  • 39. F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa,jupax qulliriñatakiw yatiqaski. khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa P. Waliki kullakaAsunta,jichhurutauksaruuñt’asiñaniwa. A. Waliki Pawlinu,ukhamachiniya P. Nayanxa paniwakullakajaxa,jiliri kullakajansutipax Mariyawa,sullkakullakajaxa Rita satawa.. F. Nanakaxa pä jilamä kullakapxtwa P. Waliki uñt’astanxa,yaqhüruw jikisipxañani A. Waliki jikisiñkama F. Walikipanay jikisiñkama. 4 Procedencia P’AJALLIWISA Nuestroorigene identidad 3.1 Kawkhatatansa
  • 40. Nayax Qarqa markatatwa Jasintux Kimsachata ayllutawa Mariyax Qarqa markatawa Justinux Janq’uqala markatawa. Rusix Pukaranitawa Ruphinux Pukaranitawa Siskux waña jawiratawa Jupax tawantinsuyutatwa, siway. 3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta? Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta Tatama tamamasti?
  • 41. Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi Jilama, kullakamasti? Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni Waliki jikisiñkama. Jikisiñkamapanay kullaka 3.3 Jiskt’as thaqañäni BUSCAR Kullaka aski urukipan Aski urukipanay jilata. Kullaka mayay jiskt’asima Kunacha jilata Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi? ¿Kunatakirak thaqta? Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.
  • 42. Tatapasti? Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi. Sart’askakim. Waliki kullaka, jikisiñkama Jikisinkamay jilata. 3.4 Masisarsuyañäni UBICAR JilataRuphinu aski jayp’ukipan Askijayp’ukipanay, jilata ¿Jumaxkhititasa? Nayax Yuni Machaqatwa Tatamawalijank’apuniwthaqta ¡Kunatakistatajar thaqta? Tatajaw kayu qhaqhsusitayna Jupaw qhaqhantirisat yatta, ukat jutta Ay ampitatajax janiwakankiti,Puraranimarkankiwa,¿janitsarasma? Iyaw jila, Pukarankamawsarä Walikiysarawayakimaya Jikisiñkamajila Jikisiñkamayjilata.
  • 43. 6. todo tiene nombre Nombres propios (iñawa suti) Nombres comunes (ina suti) Interrogativo kuna El pluralizador -naka Aymaralización de los nombres 8. las ropas Vestimenta para mujeres
  • 44. Vestimenta para varones Diferencias en los colores 7. los animales domésticos (contar, uso de números) Animales domésticos En la feria Productos Número (dinero) 9. los objetos en la casa Por su tamaño Por su estado de uso Por su forma Pronombres demostrativos
  • 45. 10. Comidas y platos típicos Apthapi Sabores Diferentes regiones 12. anatomía humana
  • 46. 13 pacha Los días de la semana phaxsüru lunes ñanqhüru martes warüru miércoles illapüru jueves saxrüru viernes
  • 47. kurmüru sábado willküru Maran phaxsinakapa Los mesesdel año chinuqa Enero anata Febrero achuqa Marzo qasawi Abril llamayuMayo mara t’aqa junio willkakuti Julio llump’aqa Agosto sata qallta Septiembre taypisata Octubre lapaka Noviembre jalluqallta Diciembre Pachanaka= Tiempos mara Año tirsu Semestre
  • 48. phaxsi Mes pachana Semana uru Día urasa Hora k’atha Minuto ch’ipxtaSegundo jichhüru Hoy MasüruAyer WalüruAnteayer Qharüru Mañana JurpüruPasadomañana Willjta Madrugada akulli =saxra urasa Mediamañana chikauru Mediodía jayp’u Tarde chhapthapi Atardecer aruma Noche chikäruma Medianoche kumi década
  • 50. Qillqañajawa 1,.k’isimira 3 alma p’qi Rafael 2.-lukhu lukhu
  • 51.
  • 52. LA SEGUNDA PARTE PRÁCTICAS Y COMPLEMENTOS EN AYMARA LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA LECCION No 1
  • 53. 1.3 Aymara arsunaka Fonemas del aymara Aymar arsuyänaka Cuadro fonético del aymara MODO DE ARTICULACIÓN PUNTO DE ARTICULACIÓN Bilabial Alveolar Palatal Velar Post velar OCLUSIVOS Simples Aspirados Globalizados P Ph P’ m w t th t’ s l n r ch chh ch’ ll ñ y k kh k’ j q qh q’ x AFRICADOS Simples Aspirados Globalizados FRICATIVOS Laterales Nasales Semiconsonantes Vibrante VOCALES i u A Alargamiento vocálico ( ¨ ) PRIMER FORMA DEL ABECEDARIO A Pa Ta Ka Qa PHa THa KH QHa P’a T’a K’a Q’a CHa CHHa CH’a Sa Ja Xa 1 U La LLa Ma
  • 54. Na Ña Wa Ya Ra SEGUNDO FORMA DEL ABECEDARIO A Pa PHa P’a Ma Wa Ta THa T’a Sa I La Na Ra CHa CHHa CH’a LLa Ña Ya Ka KHa K’a Ja U Qa QHa Q’a Xa Foto Aparato fonador
  • 55. ahora escribamos con tres vocales las consonantes de fricativo, alveolar, velar y postvelar oral sorda con los tres vocales s, j, x. Puyu phuyu p’uyu Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Para frente phara seco Pala variedadde papa phala soga Piya contagio p’iya agujero Pisi menos phisi gato Kawkharusmä arunx aka ispillpurarsunakax qillqasi? Nayraru taypirru
  • 56. Paya supaya Pichaña urpila Puraka chimpuña Phayaña lluphaña Phisi jiphilla Phukhu chhayphu P’akita jamp’atu P’isqi p’ap’i P’uyu jump’uña Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’ Paresmínimoscon. T, th, t’ Tanta… thantha t’ant’a Titi thithi t’it’i
  • 57. Jichhax niyakipka laka ch’akh ñaqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo Tapa nido thapa liviano, sin peso Titi gato montes thithi renegón Tisi palo de rueca t’isi moco seco Suti nombre sut’i pulgón de los valles Tulu motoso thulu mazorca ¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi? Nayraqataru taypiru Tapa astaña Tiwana tantiyu Tupu katuña Thantha lunthata Thithi phuthiña Thuqhuri khithuña T’arwa jant’aku T’imphu sunt’iña T’ullu junt’ucha Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’ Paresmínimoscon: ch, chh,ch’
  • 58. ch’ullu chhullu ch’alla chhalla Jichhax niyakipka lakañaqamp arsut arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Chaka puente chäka palo de quinua Chhallacáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto Pichaña escoba phichhaña atizar Jacha lágrima jach’a grande Chiñi murciélago ch’iñi liendre Chiqa recto ch’iqa izquierdo Chiji desgracia ch’iji césped ¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamp arsunakax qillqasi? Chacha juchani Chiñi jachiri Chuyma kachucha Chhalla pichhaña Chhijchhi khuchhi Chhullu jichhüru Ch’ankha jach’atata Ch’ikhi muxch’iña ch’uñu Juch’usa Niyakipkärunaka mallq’a nayrax arsuta k – kh – k’ Pares mínimoscon fonemas_ka, -kha,-k’
  • 59. Kaya khaya k’aya Kanka khankha k’ank’a Jichhax niyakipka mallq’a nayrax arsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni K’ak’a cresta khakha ronco Kanka asado k’ank’a suciedadde lapiel Jik’iña arrancar jikiña encontrar Kutu buche k’utu hijode soltería K’umu encorvado khumu carga ¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi? Kayu wankara Kimsa ikiña Kutu tukuña Khakha jikhani Khirkhi mukhiña Khunu nukhuña K’awna suK’aña K’isa jik’iña K’usa lak’uña
  • 60. kuka quqa qala q’ala Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’ Pares mínimos con: q, qh q’ Qara qhara q’ara
  • 61. Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni Qäna red qhana claro Qañu especie de pez q’añu suciedad Qina quena q’ina disconformidad Qhiwiña llevaral hombropalo qiwiña tomar otro rumbo Qullu cerro q’ullu huevoenmal estado Qulu grano enel cuerpo qhulu duro Qutu montón q’uthu bocio ¿Kawkharusmäarunx aka ispillpuraarunakax qillqasi? Qala yuqalla Qillqa qillqiri Quta qunquri Qhathu manqhancha Qhiya luqhi Qhuya lunqhu Q’apha manq’aña Q’illu junq’i Q’uma janq’ulla Jichhax niyakipkaarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni,qillqañäni Pares mínimoscon fonemas m – n – ñ Maya uno naya yo
  • 62. Manqha adentro ñanqha maligno Tama grupo taña estatura Sanu peine sañu objetode alfarería Ch’imi lomenudo ch’iñi liendre Ch’ama fueza ch’aña gorrióndel altiplano Khunu nieve khumu carga Qhuna piedrapara moler qhuña césped Pares mínimoscon fonemaslaterales l – ll Laphi hoja llaphi tibio Ali planta alli cavar Chhala cambiode productos challa cáscara de cereales Ch’ulu/Ch’urucaracol ch’ullu gorro Qulu grano qullu cerro Llakiña penar lakiña separar Paylla pago payla sinvergüenza Pares mínimoscon las fonemas j – x Taxa que no contiene agua taja variedadde papa Uju tos uxu ruido Ch’iji césped ch’ixi mezclade dos o máscolores Chhujuña moveral bebé chhuxuña bacín Pares mínimoscon fonemas r - w – y - s Para frente paya dos Uru día uyu corral Mara año maya uno Yapu chacra wapu enojado Sapa solo yapa aumento
  • 63. MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI CONSONANTES POSTVELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa Las vocales de la lengua aymara solo son tres. i u A En el uso oral delante y después de las consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos.
  • 64. ARUNTANAKA 1.1 saludos Mayx mayx aruntanaka Diferentes formas de saludo Pawlu! jay Jila! jay Aski urüpan täta Aski urukipanay tata Ejemplos: p uq u t a qha n a p i q’ i s ixi
  • 65. Buen día señor Buen día sea pues señor Aski urukipanay tatanaka, mamanaka. Jumatakis ukhamarakipanay tata Buenos días señoras y señores. Asimismo sea para usted señor Aski urupan jila Askiurukipanay kullaka Buen día hermano A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka P. Waliki kullaka A. Waliki jila Cómo estás hermano cómo estás hermana Bien hermana Bien hermano
  • 66. A. Aski jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila Buen tardes hermano Buen noche hermana Buen tardes hermana Buen noche hermano Diferentes momentos Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay DIFERENCIACIONES POR EDAD
  • 67. Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea Tiyu jay waway Tiya jay waway Salla jiyt’a Alargamiento vocálico Sutinakana Qäna red Yänaka cosas chäka puente kurürmi arco iris -ya chhaqhtayasa Mayamä uno Paya pä dos Khaya khä aquél
  • 68. Salla mayachhthapi Qhara + uru qharüru mañana Chika + uru chiküru medio día Qillqasarana Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro) Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial Warmïña ser mujer (aruchiri)
  • 69. 2 la familia Uta 21. MASIPURA Achit’asiñaPhuqhañaarunaka ORDENES Aski jayp’ukipankullaka Aski jayp’ukipanayjilata Utar mantanim, uka quña qunuñarqunt’asim, ampsuma Walikiskaniwa, Karulina,ukapankanakaptam,tiwanapatar ucham Ukat, k’isaum waxt’anitam,miraampsuma. Kullaka,ukapankanakmayt’ita,ullañataki Jila,Akajamuqanakantisuñaram, Uñxatt’ayitamampsuma.
  • 71. Allchhin / allchhi Pirmu pirma (primo/a) Jila jila kullaka tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a chachawarmi (tata, mama) jach’atata (achila) awicha) jach’amama laq’a achilanaka, awichunaka 2.3 phamill uñt’ayasiña Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata
  • 72. ¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa ¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa sullka sullkirix philipi Pirqa satawa ¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa. Mamajan sutipax Marsila Chuqi Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa. 2.4 jak’a phamilla jaya phamilla ichu tata ichumama
  • 73. tata lasi mamalasi jaqi masi uta jak’a marka masi masi munata qhusi lulu ijma wajcha tutiri (wayna, tawaqu) sullka jiliri kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu ¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa ¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa. Jan walisä Jisa, ukat llakista. Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya
  • 74. Rusi, khitis jutatayna Ruphinu masijaw jutatayna Khitimpisa Jupa sapakiwa Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki 2.5 Wiñanaka Edades Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu Chacha warmi jach’atata jach’amama chuymani Achila awichu
  • 75. Conversación Jila kullaka Kuna sutinis mamamaxa? Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa? Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa? Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa? Jach’atatasax Tumasi satawawa. Tatajawa mamajawa
  • 76. Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña) Nayax Asunta Mamani satatwa Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa. Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa Jupax masijawa, Yini satawa
  • 77. 3. ocupaciones y profesiones Yapuchiri awatiri sawuri utachiri
  • 78. P’itiri yatiri mururi ch’ukuri Ocupaciones 3.1 Uñaqasaki irnaqiri Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa 3.2 yatsusa irnaqiri Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani
  • 79. Mamajax manq’aphayawa Tatajax ch’ukuriwa Kullakajax yanat irnaqi Nayax yatiqiritwa Jilajax pulisiyawa Prácticas Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo Entre dospersonasdesconocidas. R. Jila kamisaki F. Jay, Nayax waliki,Jumasti R. Nayax walikiraki,Sutijax Ruphinuwa,
  • 80. jumasti kunasutinitasa F. Nayansutijax Siskuwa,Nayax WilaJaqitatwa Jumasti kawkhatarakita P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa Jupasti khitiraki F. Jupax kullakajawa,sutipax Asuntawa,jupax qulliriñatakiw yatiqaski. khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa P. Waliki kullakaAsunta,jichhurutauksaru uñt’asiñaniwa. A. Waliki Pawlinu,ukhamachiniya P. Nayanxa paniwakullakajaxa,jiliri kullakajansutipax Mariyawa,sullkakullakajaxa Rita satawa.. F. Nanakaxa pä jilamä kullakapxtwa P. Waliki uñt’astanxa,yaqhüruw jikisipxañani A. Waliki jikisiñkama F. Walikipanay jikisiñkama.
  • 81. 4 Procedencia P’AJALLIWISA Nuestroorigene identidad 3.1 Kawkhatatansa Nayax Qarqa markatatwa Jasintux Kimsachata ayllutawa Mariyax Qarqa markatawa Justinux Janq’uqala markatawa. Rusix Pukaranitawa Ruphinux Pukaranitawa Siskux waña jawiratawa Jupax tawantinsuyutatwa, siway. 3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR
  • 82. Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta? Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta Tatama tamamasti? Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi Jilama, kullakamasti? Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni Waliki jikisiñkama. Jikisiñkamapanay kullaka 3.3 Jiskt’as thaqañäni BUSCAR Kullaka aski urukipan Aski urukipanay jilata. Kullaka mayay jiskt’asima Kunacha jilata Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?
  • 83. ¿Kunatakirak thaqta? Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki. Tatapasti? Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi. Sart’askakim. Waliki kullaka, jikisiñkama Jikisinkamay jilata. 3.4 Masisarsuyañäni UBICAR JilataRuphinu aski jayp’ukipan Askijayp’ukipanay, jilata ¿Jumaxkhititasa? Nayax Yuni Machaqatwa Tatamawalijank’apuniwthaqta ¡Kunatakistatajar thaqta? Tatajaw kayu qhaqhsusitayna Jupaw qhaqhantirisat yatta, ukat jutta Ay ampitatajax janiwakankiti,Puraranimarkankiwa,¿janitsarasma? Iyaw jila, Pukarankamawsarä Walikiysarawayakimaya Jikisiñkamajila Jikisiñkamayjilata.
  • 84. 6. todo tiene nombre Nombres propios (iñawa suti) Nombres comunes (ina suti) Interrogativo kuna El pluralizador -naka Aymaralización de los nombres 8. las ropas
  • 85. Vestimenta para mujeres Vestimenta para varones Diferencias en los colores 7. los animales domésticos (contar, uso de números) Animales domésticos En la feria Productos Número (dinero) 9. los objetos en la casa Por su tamaño
  • 86. Por su estado de uso Por su forma Pronombres demostrativos 10. Comidas y platos típicos Apthapi Sabores Diferentes regiones 12. anatomía humana
  • 87. 13 pacha Los días de la semana phaxsüru lunes ñanqhüru martes warüru miércoles illapüru jueves
  • 88. saxrüru viernes kurmüru sábado willküru Maran phaxsinakapa Los mesesdel año chinuqa Enero anata Febrero achuqa Marzo qasawi Abril llamayuMayo mara t’aqa junio willkakuti Julio llump’aqa Agosto sata qallta Septiembre taypisata Octubre lapaka Noviembre jalluqallta Diciembre
  • 89. Pachanaka= Tiempos mara Año tirsu Semestre phaxsi Mes pachana Semana uru Día urasa Hora k’atha Minuto ch’ipxtaSegundo jichhüru Hoy MasüruAyer WalüruAnteayer Qharüru Mañana JurpüruPasadomañana Willjta Madrugada akulli =saxra urasa Mediamañana chikauru Mediodía jayp’u Tarde chhapthapi Atardecer aruma Noche chikäruma Medianoche kumi década
  • 92.
  • 93. TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi uñañcht’äwi) 1.6. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa) 1.7. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka wakichawïpa) 1.8. Lugar de vivencia (Uraqipa) 1.9. Economía (Qullqinchawïpa) 1.10. Gente (Jaqipa) 1.11. Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa) TEMA 2. Cuadro signográfico del idioma aymara (Aymar arun qillqanakapa) 2.1. El cuadro signográfico aymara (aymar arun qillqañanaka) 2.2. Cuadro de fonemas consonánticos (26 qillqanaka) 2.3. Cuadro de fonemas vocálicos (Arsunaka) 2.4. El alargamiento vocálico (Arsuyïri) 2.5. Los pronombres personales (Sutilantinaka) TEMA 3. Saludarse encontrarse (Aruntasiña jikthaptasiña) 3.1. Saludo en el día (Urun aruntasiña) 3.2. Saludo en la tarde (Jayp’un aruntasiña) 3.3. Saludo en la noche (Aruman aruntasiña) 3.4. Introducción al sufijo -ru (Arktiri -ru) 3.5. Introducción al sufijo -kama (Arktiri -kama) 3.6. Otras formas de saludo (Yaqha aruntasiñanaka) TEMA 4. Los números (jakhunaka) 4.1. Los números cardinales (Jakhunaka) 4.2. Los números ordinales (Sarïr jakhunaka) 4.3. Introducción al sufijo -naka (Arktiri -naka)
  • 94. 4.4. Palabras importantes (Wakiskir arunaka) 4.5. Cuántos años tienes (Qhawqha maranitäsa) 4.6. Otras preguntas con los números (Yaqha jiskt’awinaka) TEMA 5. Los colores (Saminaka) 5.1. Colores primarios (nayrïr saminaka) 5.2. Los colores de las banderas (Wiphalanakan saminakapa) 5.3. Los colores de los animales (Uywanakan saminakapa) 5.4. Sufijos posesivos (Jaqinka yirinaka) 5.5. Sufijos demostrativos (Uñjir arkirinaka) TEMA 6. Los animales (Uywanaka) 1.1. La fauna andina (Uywanaka/ kunayman laq’unaka) 1.2. Animales domésticos (Jaqi jak’ankirinak uywanaka) 1.3. Animales acuáticos (Umankirinaka) 1.4. Animales salvajes (Jayankir jaqin laq’unaka) 1.5. Aves (chhiqhaninaka/jamach’inaka) 1.6. Reptiles (Jisknaqtirinaka) 1.7. Insectos (Qapurinaka/laq’unaka) TEMA 7. Los alimentos (Manq’añanaka) 7.1. Las frutas (Muxsachunaka) 7.2. Vegetales y verduras (Achunaka) 7.3. Otros alimentos (Yaqha achunaka) 7.4. Sobre la tradición oral (Aymar arun siwsawinakapa) 7.5. Introducción al sufijo -taki (Arktiri -taki) 7.6. Introducción al sufijo -mpi (Arktiri -mpi) TEMA 8. La familia (Wila masi) 8.1. Relaciones de parentesco (Wila masi, jaya familia-jak’a familia) 8.2. En la casa (Utana, jak’a familia)
  • 95. 8.3. Introducción a lo sufijos de pertenencia (Nayankirin arktirinaka) 8.4. Cancionero (Jallt’awïri) 8.5. Actividades andinas (Aymaranakan sarawinakapa) 8.6. Introducción al sufijo -iri (Arktiri -iri) TEMA 9. Las ocupaciones (Irnaqawinaka) 9.1. Trabajos (Lurawïnaka/irnaqawinaka) 9.2. Vestimenta andina (Aymar markachirinakan isinakapa) 9.3. Estructura social andina (Aymar markachirinaka) 9.4. Descripción de festividades y costumbres (Aymar phunchawinaka) 9.5. Formaciones oracionales simples (Jasa aru tamakaka) 9.6. Introducción a los sufijos interpersonales (Arktirinaka -sma, -ista, -itu, - -tam, -situ) TEMA 10. El cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa) 10.1. Las partes del cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa) 10.2. El cuerpo del varón (Chachan janchi sutinakapa) 10.3. El cuerpo de la mujer (Warmi janchi sutinakapa) 10.4. Órganos internos (Manqha janchin sutinakapa) 10.5. Algunas enfermedades (Usunaka) 10.6. Canción y traducción (jallt’äwi-atimi) 2. BIBLIOGRAFÍA ALBO, X. y LAYME, F. (1992). El renacimiento de la literatura aymara. CIPCA, UMSA. La Paz. BARNADAS, J. (1978) Apuntes para una historia aymara. CIPCA, cuadernos de investigación 6. La Paz.
  • 96. ESPINOZA M., G. (2011). Aymar arux yatintañäni. El Alto-La Paz. ESPINOZA, G. (2012). El aymara de El Alto: actitudes lingüísticas en la enseñanza de esta lengua en colegios de nivel secundario. MUSEF, 26 RAE. La Paz. KÜPER, W. (compilador). (1993). Pedagogía Intercultural Bilingüe: experiencias de la región andina. Quito. P.EBI, (MEC-GTZ), Abya-Yala. LAYME, P., F. (2000). Manual de la lengua aymara (intensivo). ICB. La Paz.