1. 1
Teoria e Historia Xeral da arte
OS CONTIDOS
Consciente de que na Guía docente ofrécese xa unha Introducción a asignatura, os
Obxectivos xerais (3), as Competencias (4), os Contidos (5), a Planificación docente (6), a
Metodoloxía docente (7) ou a Avaliación da aprendizaje (8) só desexo reforza-los
obxectivos específicos.
¿Qué buscamos?
Comprender unha diacronia sinxela da historia da arte invirtindo os términos do seu
estúdio, é dicir, comezando pola contemporaneidade –o tempo artístico dos últimos 25
anos- ata chegar ás súas orixes na prehistoria. O debate artístico contemporáneo implica
coñecer ben o que significa a modernidade e comprender ésta implica revisitar o pasado en
que tantas veces se apoiou ou ó que tantas veces refutou.
Tendo en conta isto intentaremos:
-Achegarnos a uns conceptos teóricos básicos no campo da historia de arte, da crítica e da
estética, referidos especialmente análise da arte .
-Analiza-los mecanismos fundamentais para ver, e comprender a arte, seguindo una
metodoloxía amplia que teña en conta o marco histórico e a estructura formal das obras.
-Establecer as bases históricas para que a actualidade poida ser intuida en contrapunto. En
función disto trataráse de crear un continuo sistema de relacións entre cada pasado e as
posicións artísticas máis recentes, cando sexa procedente.
-Coñece-la estreita relación que existe entre os acontecementos de orden internacional e as
diferentes opcións de vangarda.
-Profundizar na idea de vangarda, a fronteira situacional do artista fronte ós poderes
institucionalizados.
-Fuxir, na medida do posible, dun desenrolo lineal estricto e etiquetado dos diferentes
movementos artísticos, posto que é necesario suliña-la convivencia de moitos deles.
-Centrarse nas opcións fundamentais que xeraron os auténticos mecanismos de
transformación da historia da arte, privilegiando o papel das artes plásticas ou visuais, por
afinidade cos nosos estudios. Isto é, débese coñecer o desenrolo dos períodos ou épocas,
tendencias, autores e obras máis significativas do momento estudiado, contextualizable nun
todo (que é a Historia da Arte ), de maneira particular a que cubre o noso programa.
-Adicar unha atención especial a determinadas individualidades que marcaron posicións
2. 2
trascendentes e aportaron referencias duradeiras.
-Analiza-las relacións, cada vez máis reais, entre os acontecementos artísticos, os artistas,
as transformacións históricas –políticas, económicas e culturais-, a crítica e o pensamento
estético que emana dos contextos culturais de cada período. Mais tamén as conexións entre
a evolución artística e o compromiso moral do artista no mundo contemporâneo.
-Referirse ós casos español e galego seguindo un estricto proceso comparativo, en relación
ó contexto internacional, tendo en conta os condicionantes específicos do seu desenrolo.
Outros obxectivos de interés que tentaremos acadar son:
-Usar adecuadamente unha terminoloxía artística específica da materia.
-Coñece-los criterios que se utilizan para xuzgar e valorar as obras de arte.
-Achegarse ás metodoloxías propias do mundo da imaxe
-Analiza-la arte, desde a experiencia estética vivida diante da obra real en galerías ou
museos
A proposta metodolóxica será moi sinxela , expondo cada tema con imaxes e acudindo,
ás veces, ó debate -¿será posible?-, facendo fincapé no comentario de libros e na
actualidade das mostras máis interesantes. Pero tamén tendo en conta o traballo
tutorizado, o seminario, as saídas de estudio a museos ou galerías de arte e, por supuesto,
a exposición dos traballos e os exámenes.
Dun xeito global, cada tema, en termos teóricos, someterémolo a unha análise estructural,
como a que sigue:
-Introducción ó período histórico no que se produce o acontecemento ou acontecementos
artísticos, é decir, o marco ou o contexto.
-Desenrolo da temporalidade.
-Conceptos en torno á arte, ó estilo, movemento, tendencia…de ese momento concreto.
-Estudio das manifestacións ou xéneros máis interesantes, expostos dun xeito estructural:
arquitectura, escultura, pintura, outras artes…, suliñando ós creadores e as obras máis
significativas.
¿Que teremos en conta? :
-A comprensión, a través dunha mirada atenta: observación que esixe unha lectura visual,
posicionados –aquí botaremos man da semiótica- como receptores/espectadores diante da
mensaxe/obra de arte que emite o emisor/artista. Certo que a lectura plástica ou visual da
obra pode establecerse da mesma maneira que a lectura dun texto, eso sí, coas claves
específicas da súa linguaxe, pero non debemos quedarnos só ahí, porque, ademáis das pistas
3. 3
ou códigos aplicables ás imaxes, hai na obra unha mirada emocional, que sobrepasa
calquer interpretación simbólica: por iso veremos sempre dos niveis: un que trata de
chegarse ós contidos, á historia (o significado) e outro que trata de chegarse á forma, isto
é, a linguaxe (o significante). En función do dito poderánse seguir varios procedementos
para facer unha análise máis ou menos global, do feito artístico, da obra en sí, que
sintetizaremos desta maneira:
-Observación/reflexión
-Elementos descriptivos:
-Xénero/manifestación: arquitectura, escultura, pintura, debuxo, grabado,
instalación…
-Tema
-Materiais/soportes/procesos
-Elementos técnicos
-Elementos formais: a linguaxe que define un estilo (na pintura o una escultura son
importantes aspectos como a composición, a valoración formal e volumétrica, o estudio
da luz, da cor, perspectiva, espacio, movemento...). Xustificacións do por que dun
estilo ou movemento artístico.
-A cronología: toda obra debe situarse nun marco temporal preciso.
-Localización nun espacio xeográfico-cultural.
-Referentes de esa obra co pasado (relación con obras, estilos ou movementos
históricos) -si existen- e influencias posteriores, si as xenera.
-Xuicio crítico: admítense desde as análises conceptuais ata as poéticas.
Importante: Sería interesante que cada un xuzgase non só en función dos
coñecementos adquiridos, senon tamén a luz da súa propia sensibilidade crítica, en relación
á cal pode establecer todo un sistema de vínculos con outras ramas da creación (cine,
narrativa, poesía, teatro,vídeo, música, danza, etc.
Obxectivos: Tentraemos de chegarnos á actualidade artística eós seus mecanismos teóricos
para tomar conciencia dun debate que se foi construindo de maneira multidisciplinar e
pluricultural, incidindo á vez nas conexión entre a historia da arte, a crítica e a estética. Un
principio que nos forza a asumir una posición crítica respecto ós acontecementos e a
privilexiar una lectura una lectura informada sobre o mundo das imaxes que xnera
constantemente a creación artística: analiza-la información, os mecanismos e a linguaxe da
actualidade en función das súas propias transformacións no contexto duns paradigmas
políticos, económicos, sociais e culturalis concretos, suliñando a ruptura da conciencia
lineal da arte a as motivacións das continuos reciclaxes ós que tivemos asistido nos
últimos anos, que sitúan ó artista de hoxe nunha dinámica postvanguardista ou, como
outros defenden, postartística.
CONTIDOS
Desenrolo diacrónico, é dicir, a través do tempo, en 16 capítulos. ¿Cómo?
Comezaremos pola ACTUALIDADE, entendendo ésta pola arte dos últimos 30 anos,
desde a Postmodernidade, en torno a 1980, ata hoxe mesmo (Capítulos 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 e
4. 4
10), continuaremos co resto do século XX (Capítulos 11 e 12), cos séculos XIX e parte do
XVIII, cando nace a arte contemporânea, a partir da Revolución Francesa, co
Neoclasicismo, o Romanticismo, o Realismo e o Impresionismo ( Capítulo 13), co Barroco
e o Renacemento (Capítulo 14), a época Medieval (Capítulo 15) e a antigüedade e a
Prehistoria (Capítulo 16).
PROGRAMA DE CONTIDOS
1.-A Historia da Arte. O concepto e os seus métodos de lectura.
2.--O retorno á historia e o debate en torno ó fin da modernidade. A mirada
postmoderna como resposta estética. ¿De que falamos cando falamos de Novo Espíritu nos
80? Os anos 80 como pintura e os seus modelos.
3.-Tradicións e identidades na era dos xéneros diferenciados: escultura e novas
tecnoloxías. Modelos, obxectos e conceptos. O novo papel da escultura: o espacio como
totalidade e as novas utopias sociais.
4.-Os modelos estéticos despois da segunda metade da década dos ochenta do século
XX: as transformaciónss da reciclaxe histórica: a modernidade como posibilidade de
comprensión do final d o século XX. Un segundo ciclo postmoderno: retorno ás
narracións trascendentes (1986-2000). O novo orden estético mundial depois da Guerra
Fría. Os novos contextos socio-políticos e estéticos: da caída da URSS á caída do Muro de
Berlín e os novos conflictos. O novo orden mundial: Norte-Sur, eurocentrismo, periferia e
globalización.
5.-A estética do obxecto e as novas tecnologías mediáticas. O chamado apropiacionismo.
O modelo norteamericano e os seus protagonistas. Revisitando os 60: as opciones neo
(minimalismo, pop y conceptual… ) As novas tecnologías mediáticas e os novos soportes
na época da desaparición de xéneros artísticos: fotografía, vídeo, cine, electrónica,
ordenador, internet, satélite…O mundo biónico.
6.-Arte e totalidade: unha estética ideoloxizada. As transformacións fundamentais no
final do século XX : o artista e os novos compromisos. O mundo como problema.
Activismo e política. As variacións no ámeto social e antropolóxico: o individuo como
problema. O antropocentrismo e as súas dimensións sociais. A idea do Corpo como
metáfora ideal: a familia, o amor, o sexo, a muerte e a ilusión da inmortalidade (De Eros e
Thánatos ó corpo biónico), o sida, a homosexualidade, o racismo, a marxinación, a guerra,
a droga, a comunicación/incomunicación…
7.- A voltas co xénero. ¿Un novo feminismo? Penélope contra Ulises: a identidade e a
diferencia no novo marco estético de poéticas sociopolíticas. A ruptura da visión
eurocéntrica e a incorporación das periferias: multiculturalismo, mestizaxe e hibridismo.
Biodiversidade e identidade no planeta global. As posiciones teóricas e o auxe das bienais
periféricas. Modelos: Latinoamérica, Asia e África
5. 5
8.-Nuevos comportamientos estéticos: Eros e Thánatos/A Bela e a Besta: fronte á
estética kantiana. Un nuevo modelo de beleza: Dave Hickey. Perversión e perturbación: a
fascinación polo belo espantoso de Dostoieski. Sexo, morte, trascendencia e inmortalidade,
enfermedade e dexeneración… Os artistas de Sensation outros modelos.
9.-De novo a pintura. Os modelos. A persistencia da tradición. Mais aló do material. Os
xéneros dilúense como pintura. Un espacio de comportamento social: A fotografía como
pintura. A pintura como espacio da totalidade: o campo amplio. As novas abstraccións.
Realismos, hiperrealismos e neokitsch. Os apropiacionismos e a fotografía.
10.- As novas posicións estéticas despois do 11 de septiembre de 2001. O proceso
mundializador. A Bienal de Venecia 2011/ A Documenta de Kassel 2012.
11.- O mundo artístico entre 1945 e o nacemento da conciencia postmoderna (os anos
80 do século XX): das neovangardas a ruptura do concepto de vangarda
12.- O século XX: do nacemento da modernidade ó desenrolo das vangardas
históricas (1900-1945)
13.- A arte na Europa da primeira contemporaneidade. O século XIX: neoclasicismo e
romanticismo. Un artista revolucionario: Goya. Variacións artísticas na época das
revolucións liberais e da revolución industrial: realismo, impresionismo e postimpresionismo.
Simbolismo e modernismo. O realismo
máxico.
14.- A arte da Europa Moderna: O barroco e o renacemento. As súas posicións estéticas
a través das artes visuais.
15.- A arte na Edade Media. Do paleocristiano e Bizancio ás variantes prerrománicas
occidentais. A arte árabe e os modelos da España musulmana. O románico e o gótico. O
mudéxar.
16.-A orixe da arte: a prehistoria entre Altamira e a rexión levantina. Os Petroglifos. A
arte no antiguo Oriente: Exipto. A antigüedade clásica: Grecia e Roma.
TRABALLOS DURANTE O CUATRIMESTRE (Febreiro-Xunio, 2012)
Son obligatorios e significan un 50/60% da nota. Dado que este ano privilexiaremos a
contemporaneidade artística, incidiremos nunha investigación ligada a Galicia, suliñando o
carácter internacional dos contidos. Faise precisa una investigación de tipo bibliográfico e
outra repensando o traballo de campo. Velaí os traballos propostos:
1.-Cando Picasso pintou en A Coruña (1891-1895)
Propuestas de trabajo:
a.-A Coruña na vida e na obra de Pablo Ruíz Picasso (1891-1895)
6. 6
b.-Catálogo razonado da obra coruñesa de Pablo Picasso (1891-1895), siguiendo a
estructura do Picasso Project (Usuario: antoncastro /Password: 20110124 ), concesión para
a nosa asignatura da Universidad de Houston
c.-Catálogo razonado segundo os temas:
1.-Os libros de texto
2.-As revistas
3.-Os cuadernos
4.-Caricaturas e dibuxos satíricos
5.-O dibuxo académico
6.-O retrato
7.-A escena de xénero
8.-Os animais
9.-Os touros
10.-A paisaxe e a marina
2.-A Illa de Esculturas de Pontevedra: estudio da intervención artística na natureza da illa
fluvial da Xunqueira de Lérez de algún dos escultores máis importantes do mundo. O traballo
debe afrontar un estudio global ou un catálogo das doce obras que componen actualmente o
proxecto.
VISITAS/SAÍDAS
-A Coruña: MACUF (Museo de Arte Contemporáneo Unión Fenosa)/ Ruta picassiana
-Santiago/ Vigo: CGAC/ MARCO
-Pontevedra. Illa das Esculturas
Conferencias:
Antonio Olano, amigo de Picasso, e experto na súa obra falarános do Picasso coruñés.
BIBLIOGRAFÍA XERAL
AZNAR ALMAZÁN, S. y CÁMARA MUÑOZ, A.: Historia del Arte, Madrid,
Universidad Nacional de Educación a Distancia, 2002.
BAZIN, G., Historia del arte. Edit. Omega, 1996
BELL, J., Qué es pintura, Gutemberg. Barcelona. 2001.
BELL, J., El espejo del mundo. Una historia del arte. Edit. Paidós.. Barcelona, 2009
BELTING, Hans, L’Histoire de l’Art est-elle finie?. Éditions Jacqueline Chambon, 1989.
BERGER, J. , El sentido de la vista, Alianza. Madrid, 1997.
BORRAS, G. M., y FATAS, G., Diccionario de términos de Arte y elementos de arqueología,
heráldica y numismática, Madrid, Alianza,1988
BOZAL, Valeriano,(Ed.), Historia de las ideas estéticas y de las teorías
artísticas contemporáneas, Vols. I, II, Visor, Madrid, 1996
BOZAL, V., Historia del arte en España II. Desde Goya hasta nuestros días. Edit. Istmo.
Madrid, 1995
BOZAL, V., Historia del arte en España I. Desde los orígenes hasta la Ilustración. Edit.
Istmo. Madrid, 1995
7. 7
BRYSON, N., Visión y pintura: La lógica de la mirada. Alianza, Madrid,,1991.
BURKE, Peter (ed.), Formas de hacer Historia, Alianza. Madrid, 1993.
CARR-GOMM, S., El lenguaje secreto de los símbolos. Edit. Blume. Barcelona. 2009
FARGA MULLOR, M. R., FERNÁNDEZ, M. J., Historia del arte. Edit. Pearson, 2008
GOMBRICH, Ernst H., Ideales e Ídolos. Ensayo sobre los valores en la historia y el arte.
Edit. Debate, Barcelona, 1999
GOMBRICH, E. H., Historia del Arte, Madrid, Alianza, 1979. Edit. Debate. Madrid, 1997
HARTT, F.: Arte. Historia de la pintura, escultura y arquitectura, Madrid, Akal, 1989.
HASKELL, Francis, La Historia y sus Imágenes: El Arte y la interpretación del pasado,
Alianza, Madrid, 1984.
HAUSER, Arnold. Historia Social de la Literatura y el Arte. Editorial De Bolsillo.
Barcelona: 2004
HUYGUE y otros: El Arte y el mundo moderno. Barcelona, 1972
HUYGUÉ, R.: El Arte y el Hombre, Barcelona, 1967. Dos volúmenes.
JANSON, H. W.: Historia general del arte, Madrid, Alianza Forma, 1990. Cuatro tomos: I.
El Mundo Antiguo. II. La Edad Media. III. Renaci-miento y Barroco. IV. El Mundo
Moderno.
MARTÍN GONZÁLEZ, J.J., Historia del arte , 2 vols., Barcelona, Gredos, 1992
MERLO, C., Historia del arte. Malsinet Editor, 2007
PANIAGUA, J.R., Vocabulario básico de arquitectura, Madrid, Cátedra, 1980
PIJOAN J., y OTROS AUTORES, Summa Artis, Historia General del Arte, Espasa-Calpe,
25 vols
PIJOAN, J., y OTROS AUTORES, Historia del Arte, Barcelona, Salvat, 1979, 12 vols.
RAFOLS, J., Historia del arte. Edit. Óptima, 1999
RAMÍREZ, J.A. (dir.), Historia del arte , 4 vols., Madrid, Alianza, 1996 y 1997
RAMÍREZ, J.A. (dir.), Historia del arte , 4 vols., Madrid, Alianza, 1996 y 1997
SHAPIRO, Meyer, Estilo, artista y sociedad: teoría y filosofía del arte, Tecnos, Madrid,
1999.
VÁZQUEZ M. L., GÓMEZ, C., Historia del arte. Edit. Cengage, 2008
VV. AA., El ABC del arte. Edit. Phaidon. Londres/ Madrid, 2006
WÖLFFLIN, Heinrich, Conceptos Fundamentales en la Historia del Arte, Espasa-Calpe,
Madrid, 1985.
WOLLHEIM, Richard, La pintura como arte, Visor, Madrid, 1997.
HONOUR, H., FLEMING, J., Historia mundial del arte. Edit. Akal. Madrid, 2004
BIBLIOGRAFÍA complementaria
Contexto internacional:
ARACIL,A, y RODRIGUEZ,D., El siglo XX. Entre la muerte del Arte y el Arte Moderno.
Edic. Istmo. Madrid, 1982.
ARGÁN, G.C., El arte moderno, 1770-1970. Fernando Torres Edit. Valencia, 1975.
ARGÁN, G.C, Del iluminismo a los movimientos contemporáneos. Edit. Akal. Madrid,
1991.
BATTCKOCK, G., La idea como arte. Documentos sobre arte conceptual. Edit. G. Gili.
Barcelona, 1977.
BARR, A.R., La definición del arte moderno. Alianza Editorial. Madrid, 1990.
8. 8
BURGER, P., Teoría de la vanguardia. Edic. Península. Barcelona, 1992.
BLOCK, C., Historia del arte abstracto, 1900-1960(Apéndice del arte abstracto español de
J.M. Bonet). Edic. Cátedra. Madrid, 1980.
CATÁLOGO: A Century of Sculpture. The Nasher Collection. Guggenheim Museum. New
York, 1997.
CATÁLOGO:Qu´est-ce que la sculpture moderne?. Centro G. Pompidou. Paris, 1987.
CATÁLOGO:Paris- Paris, 1900-1933. Centro G. Pompidou. Paris, 1978.
CATÁLOGO:Paris-París, 1937-1957. Centro G. Pompidou. Paris, 1981.
CATÁLOGO: Les Réalismes 1919-1939. Centro G. Pompidou. Paris, 1980.
CONNOR, S., Cultura posmoderna. Introducción a las teorías de la contemporaneidad. Ed
Akal. Madrid, 2002
DE MICHELLI, M., Las vanguardias artísticas del siglo XX. Alianza Edit. Madrid, 1990.
DICCIONARIO del arte del siglo XX. Edit. Akal. Madrid, 1997.
DICCIONARIO. Guía del arte del siglo XX. Dirigida por H. Osborne. Alianza Edit.
Madrid, 1990.
DORFLES, G., Últimas tendencias del arte actual. Edit. Labor. Barcelona, 1976.
GUASCH, A.M., El arte del siglo XX en sus exposiciones, 1945-1995. Ediciones del
Serbal. Barcelona, 1997.
GUASCH, A.M., El arte último del siglo XX. Del Postminimalismo a lo
multicultural. Alianza Editorial. Madrid, 2000
GUASCH, A. M., Los manifiestos del arte posmoderno. Textos de exposiciones
1980-1995. Edit. Akal. Madrid, 2000
HESS,W., Documentos para la comprensión del arte moderno. Buenos Aires, 1967.
HOFFMAN W., Fundamentos del arte moderno. Edic. Península. Barcelona, 1992.
HONNEF, K., Arte contemporáneo. Ed Tadchen. Alemania, 1998.
HUYGHE, R., El arte y el mundo moderno. Edit. Planeta. Barcelona, 1970.
HUYSSEN, A., Modernidad y posmodernidad. Alianza Ed. Madrid, 1988.
LUCIE-SMITH, E., Movimientos artísticos desde 1945. Edic. Destino. Barcelona, 1991.
LUCIE-SMITH, E., El arte hoy. Edic. Cátedra. Madrid.
MARCHÁN, S., Del arte del objeto al arte del concepto. Edit. Akal. Madrid, 1991.
RAMÍREZ, J.A. y otros, Historia del arte 4. El mundo contemporáneo. Alianza Edit.
Madrid, 1997.
ROSEMBLUM, R., El arte del siglo XX. Edit. G. Gili. Barcelona, 1992.
THOMAS, K., Hasta hoy. Estilos de las artes plásticas en el siglo XX. Ediciones del
Serbal. Barcelona, 1992.
WALKER, J., El arte después del pop. Edit. Labor. Barcelona, 1975.
VV.AA., Historia universal del arte. El siglo XX. Tomo IX. Edit. Planeta. Barcelona, 1990.
VV.AA., Historia universal del arte. tendencias actuales. Tomo XI. Id.
VV.AA., Historia de la pintura y de la escultura. Edit. Altaya. Barcelona, 1994. 4 tomos.
VV.AA., Historia del arte(tomos 41, 42,43,44, 45, 46, 47,48, 49, 50). Historia 16. Grupo
16. Madrid, 1989-1993.
VV.AA., El arte del siglo XX(2 tomos). Edit. Salvat. Barcelona, 1990.
Contexto español:
AGUILERA CERNI, V., Iniciación al arte español de postguerra. Edic. Península.
Barcelona, 1970.
AGUILERA CERNI, V., La postguerra. Documentos y testimonios. Madrid, 1975.
9. 9
BOZAL, V., Historia del arte en España. Edit. Istmo. Barcelona, 1972.
BOZAL, V.,Arte del siglo XX en españa. Pintura y escultura
1900-1939(vol.I)1939-1990(vol.II). Edit. Espasa-Calpe.Madrid, 1995.
BRIHUEGA, J., Manifiestos, proclamas, textos doctrinales y panfletos, 1910-1931. Edic.
Cátedra. Madrid, 1979.
CALVO, F., España. Medio siglo de arte de vanguardia(1939-1985). Fundación
Santillana. Madrid, 1985.
CALVO, F.,Del pasado al futuro. Vanguardia y tradición en el arte español
contemporáneo. Alianza Edit. Madrid, 1988.
CALVO, F., Pintores españoles entre dos fines de siglo, 1880-1990. Alianza Edit. Madrid,
1991.
CATÁLOGO, Le siècle de Picasso. Cinq siècles d´Art Espagnol. Museo de Arte Moderno.
Paris, 1987.
CATÁLOGO, Arte en España 1918-1994 en la Colección de Arte Contemporáneo. Alianza
Edit. Madrid, 1995.
UREÑA, G., Las vanguardias artísticas en la postguerra española, 1940-1959.. Edic.
Istmo. Madrid, 1982.
VV.AA., Historia del arte hispánico. El siglo XX. Edit. Alhambra. Madrid, 1980.
Contexto gallego:
CASTRO, X.A., Historia da pintura galega do século XX(1900-1951). Santiago, 1985.
CASTRO, X.A., Expresión atlántica. Edit. Follas Novas. Santiago, 1985.
CASTRO, X.A., Arte y nacionalismo. La vanguardia histórica gallega(1925-1936). Edic.
do Castro. A Coruña, 1992.
PATIÑO, R., “Arte galega do século XX”. En Galicia, estado da cuestión. Banco de
Bilbao. Santiago, 1975.
SEOANE, L., Textos encol da arte galega. Edit. Brais Pinto. Madrid, 1979.
SEOANE, X., Rendición ou reto. Unha aproximación aos presupostos teóricos e cristivos
da arte galega. Edic. do Castro. Sada, 1994.
SOBRINO, M. L., La Edad Contemporánea. En Historia del Arte Gallego. Edit.
Alhambra. Madrid, 1982.
VV.AA., Arte galega. Estado da cuestión. Consello da cultura galega. Santiago, 1990.
VV.AA., Galicia no tempo. Consellería de cultura. Santiago, 1990.
VV.AA., A arte contemporánea. En Historia del Arte Gallego. Edit. Nauta Barcelona,
1980.
VV.AA., A arte de postguerra(1939-1996). Tomo XVI. Hércules de Ediciones. A Coruña,
1998(Ver tomo XV)
Bibliografía complementaria
ASTHON, D., Malaise fin de siècle et potmodernisme. Edic. Envois. L´Echoppe. Caen,
1990.
BEUYS, KOUNELLIS, KIEFER, CUCCHI, Batissons une cathédrale. L´Arche. Paris,
1988.
CALABRESSE,O., La era neobarroca. Edic. Cátedra. Madrid,1989.
CALINESCU, M.,Cinco caras de la modernidad. Modernismo, vanguardia, decadencia,
kitsch y postmodernismo. Edit. Tecnos. Madrid, 1991.
COMPAGNON, A., Les cinq paradoxes de la modernité. Edic. Seuil. Paris, 1990.
10. 10
DEBRAY, R., El arcaísmo postmoderno. Lo religioso en la aldea global. Ediciones
Manantila. Buenos Aires, 1996.
FOSTER, H., The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture. Post Townsend.
Washington, Bay Press, 1983.
DANTO, A., Después del fin del arte. El arte contemporáneo y el linde de la historia. Edic.
Paidós. Barcelona, 1999.
DE DUVE, T., Au nom de l´Art. les Éditions du Minuit. Paris, 1989.
GUILLEBAUD, J.C., La traición a la Ilustración. Investigación sobre el malestar
contemporáneo. Ediciones Manantial. Buenos Aires, 1995.
HABERMAS, J., “Modernity versus Postmodernity”. New Germain Critique, 22. New
York(inverno), 1981. Este artículo está recogido en La postmodernidad (VV.AA. Edit.
Kairós, cit.).
HUYSSEN, A., After the Great Divide: Modernism, Mass Culture, Postmodrnism.
Bloomington/ Indianapolis, Indiana. University Press, 1986.
JAMESON, F., “Postmodernism and Consumer Society”. En Anti-Aesthetic, cit.
KRAMER, H., “Postmodern Art and Culture in the 1980”. New Criterium, 1. New York,
1980.
KRAUSS, R., La originalidad de la vanguardia y otros mitos modernistas. Alianza Edit.
Madrid, 1996.
LIPOVETSKy, G., L´ère du vide. Essais sur l´individualisme contemporain. Gallimard.
Paris, 1983. Hay edición española(Edit. Anagrama. Barcelona, 1987).
LYOTARD, J.F., La condicion postmoderna. Informe sobre el saber. Edic. Cátedra.
Madrid, 1984.
MARCHÁN, S., La estética en la cultura moderna. Alianza Edit. Madrid, 1990.
PAZ, O., Los hijos del limo. Edit. Seix Barral. Barcelona, 1992 (Véase también La
búsqueda del presente, su discurso de Estocolmo con motivo de la entrega del Premio
Nobel, en 1990).
RORTY, R., “Habermas and Lyotard on Posmodernity”. En Habermas on Modernity. edic.
de R. Bernstein, pp. 161-176. Cambridge. Mass., MIT Press, 1985.
TAYLOR, B., The Art of today. The Everyman Art Library. Londres, 1995.
TRIMARCO, A., Confluencias. Arte y crítica en la postmodernidad. Julio Ollero editor.
Madrid, 1991.
VATTIMO, G., El fin de la modernidad. Edit. Gedisa. Barcelona, 1987.
VATTIMO, G., La sociedad transparente. Edit. Paidós. Barcelona, 1990.
VATTIMO y otros, En torno a la postmodernidad. Edit. Anthropos. Barcelona, 1990.
VILLA de la, R., Guía del usuario del arte actual. Edit. Tecnos. Madrid, 1998.
VIRILIO, P., Un paisaje de acontecimientos. Edic. Paidós. Barcelona, 1997.
VV.AA., La postmodernidad. Edic. Kairós. Barcelona, 1985.
VV.AA., Modernidad y postmodernidad. Alianza Edit. Madrid, 1988.
VV.AA.. La mode, l´époque, la passion et la morale. Cat. Centro G. Pompidou. París,
1987(textos)
WELMER, A., Sobre la dialéctica de la modernidad y postmodernidad. Edit. Visor.
Madrid, 1993.
WOOD, P. y otros, La modernidad a debate. El arte desde los cuarenta. Edit. Akal. Arte
Contemporáneo. Madrid, 1999
CATÁLOGOS
A New Spirit in Painting (1981). Royal Academy. Londres.
11. 11
Zeitgeist (1982). Martin Gropius Bau. Berlin.
Documenta de Kassel 7 (1982 y 1987)
La mode, l´époque, la passion et la morale. Aspects de l´Art d´Aujourd´hui (1987). Centro
Georges Pompidou. París.
Origen y visión. Nueva pintura alemana. Centro Cultural Caixa de Pensións(Barcelona),
1985
Tendencias en Nueva York. Palacio de Velázquez. Madrid, 1983.
New British Art in the Sattchi Collection. Alistair Hicks. Thames and Hudson. Londres,
1989.
Transformaciones. Pintura española de los ochenta. Bienal de Pontevedra. 1983
Antípodas. Arte español actual. Pabellón de España Worl Expo 88. Brisbane. Australia,
1988.
Cinq siècles d´art espagnol. Espagne 87. Dynamiques et interrogations. Museo de Arte.
Moderno de la Villa de París. París, 1987.
Ensayos específicos
BONITO OLIVA, A., La transvanguardia internacional. Giancarlo Politi. Milán, 1982.
ID. , El arte moderno. El arte hacia el año 2000. Edit. Akal. Madrid, 1992.
BOZAL, V., Modernos y postmodernos. Historia del Arte. Historia 16. Madrid, 1989-93.
Vol. núm. 50.
HADEN-GUEST, A., Al natural. La verdadera historia del mundo del arte. Edit. península/
Atalaya. Barcelona, 2000.
HONNEF, K., Arte contemporáneo. Edit. Taschen. Colonia/Madrid, 1991.
HUGHES, R., A toda crítica.Ensayo sobre arte y artistas. Edit. Anagrama. Madrid, 1992.
(Del mismo autor puede verse igualmente La cultura de la queja.)
CASTRO, X. A., Para Joseph Beuys. 30 artistas internacionais. Direc. Xral. de Cultura.
Santiago, 1994.
LUCIE-SMITH, E., Art in the Eighties. Phaidon Press. Oxford, 1990.
MILLET, C., L´Art Contemporain en France. Flammarion. Paris, 1987.
VV. AA., Historia del arte.Últimas tendencias. Edic. Salvat. Barcelona, 1992. Vol. 30.
NEW ART. Harry N. Abrams, INC. New York, 1984.
VV.AA. Historia Universal del arte. El siglo XX y Tendencias del arte actual. Volúmenes
IX y XI. Edit. Planeta.
CATÁLOGOS
Sculpture. Projects in Mnster¨. Münster (Alemania, 1977, 1987, 1997, 2007
Un siglo de escultura moderna. La colección Nasher. Centro de Arte reina Sofía. Madrid,
1988
Sklptur im 20.Jahrhundert. Basilea, 1984.
Dispositif. Scultpture. ARC. Museo de Arte Moderno. París, 1985
Qu´est-ce que la sculpture moderne? Centro G. Pompidou. Paris, 1987.
Bienales de Venecia 1986-1988-1990-1993-1995-1997.
Documenta de Kassel 1982-1987-1992-1997.
Attitudes/Sculptures. CAPC Museo de Arte Contemporáneo de Burdeos. Burdeos, 1995.
Naturaleza, Utopías y realidades. Encuentro Internacional de Arte Contemporáneo. Osorio.
Teror. Gran Canaria, 2001.
Entre el objeto y la imagen. Escultura británica contemporánea. Palacio de Velázquez.
Madrid. Ministerio de Cultura. Madrid, 1986.
12. 12
Ensayos
ALBELDA, J. y SABORIT, J.: La construcción de la naturaleza. Colección "Arte, estética
y pensamiento". Generalitat Valenciana. Valencia, 1997.
ALBERTAZZI, L.:Différents Natures. Visions de l´ art contemporain. Lindau. Paris,
1993.BAIGORRI, L.: Land-Art. La function de registro, los espacios naturales y la
efemeridad de la obra…en El vídeo en el contexto social y artístico de los 69/70. Ed.
Mestizo (Col. Palabras de Arte, 7). Barcelona, 2000
BEARDSLEY, J.: A Landscape for Modern Sculpture. Storm King Art Center. Abbeville
Press.New York, 1985. Serv. de Publicac.. Diputación de Pontevedra. Pontevedra, 2003.
BLÁZQUEZ, J. y otros: Proyectos de arte contemporáneo en espacios públicos, naturales
y urbanos. Fundación NMAC. Véjer de la Frontera, 2002.
CASTRO, X.A. y OLIVARES, R.: Illa das Esculturas de Pontevedra. Pontevedra-Madrid,
1999.
GARRAUD, C., L´idée de nature dans l´art contemporain. Flammarion. Paris, 1994.
KRAUSS, R., “La escultura en el campo espandido”. En La originalidad de la vanguardia
y otros mitos modernos. Alianza Editorial. Madrid, 1996.
HALLEY, P., La crise de la géometrie et autres essays, 1981-1987. Éditions de l´École
nationale supérieure des beaux-arts. Paris, 1993.
CLARK,M., Impresiones fotográficas. El universo actual de la representación. Julio Ollero
Editor/Instituto de Estética. Madrid, 1991.
KLORANIS, M., Technologie et imaginaire: art, cinéma, art vidéo, art ordinateur. Paris,
1990.
POPPER, F., L´Art à l´ âge électronique. Edit. Hazan. Paris, 1993.
MATILSKY, Bárbara C., Fragile ecologies. Contemporary Artists. Interpretations and
Solutions. Rizzoli y The Queens Museum of Art. New York, 1992.
GOLSBERG, .I e MONNIN, F., La scupture moderne. Éditions Scala. Centro G.
Pompidou. Paris, 1995.
VV.AA, Sculptures contemporaines:1970-1986. Rev. Artstudio, núm. 3. París. Invierno,
1986.
VV.AA., Historia de un arte. La Escultura. La aventura de la escultura moderna en los
siglos XIX y XX. Skira. Carroggio S.A de Ediciones. Ginebra, 1986.
VV. AA., L´art et la ville. Paris, 1987.
VV. AA., Objectives. The New Sculpture. Edit. Rizzoli
ARDENNE, P., L´Âge Contemporain. Une historie des arts plastiques à la fin du XXeme
siècle. Éditions du Regard. Paris, 1997.
BEAUX-ARTS Magazine. Aujourd´hui. Qu´est-ce que l´Art. Número especial. París,
diciembre, 1999.
BONITO OLIVA, A., Superarte. Giancarlo Politi Editor. Milán, 1989.
ID. , El arte moderno. El arte hacia el año 2000. Edit. Akal. Madrid, 1992.
BORRIAUD, N., Esthé tique relationnelle. Les presses du réel. Dijon, 1998.
BURKHARD R. E. e Grosenick, U.(edits.) Art at The Turn of the Millennium. Arte para el
siglo XXI. Edit. Taschen. Madrid, 1999.
CASTRO, X.A., As mazáns de Yoko Ono. Ensaio de introduccioón a arte despois de 1980.
Espiral Maior. A Coruña, 1995.
GUASCH, Ana María, El arte del siglo XX en sus exposiciones, 1945-1995. Ediciones del
Serbal. Madrid, 1997.
TRONCY, E., Le Spectateur et l´accident(Notes sur l´art des années quatre-vingt-dix). Les
13. 13
Presses du Réel.Villeurbanne, 1997.
CATÁLOGOS
El arte y su doble. Caixa de Pensións. Madrid, 1987.
El Jardín salvaje. Caixa de Pensións. Madrid, 1991.
Documenta de Kassel(1987, 1992, 1997)
Bienal de Venecia(1990, 1993, 1995, 1997, 1999)
Bienal do Whitney. Museum de New York (1991, 1993, 1995, 1997, 1999).
Metropolis. Martin Gropius Bau. Berlin, 1991.
Veronica´s Revenge. Contemporary Perspectives Photography. Scalo Steidl, Göttingen,
1998 ( Edic. de Elisabeth Janus)
The Arts of television. Museo de Arte Contemporáneo. Los Ángeles, 1987.
Passages de l´image. Centro G. Pompidou. Paris, 1990.
Imágenes en movimiento. Arte electrónica. Fundación Miró. Barcelona, 1992.
Señales de vídeo: aspectos de la videocreación española de los últimos años.MCA Reina
Sofía. Madrid, 1995.
Documenta VIII (1987), IX (1992) y X (1997). Kassel.
Art of the Social. Rooseum, Malmö. Suecia, 1988.
Compassion and Protest. recent Social and Political Art. Museo de San José. California,
1991.
Bienal do Whitney(1991, 1993, 1995 y 1997).
Dislocations. Museo de Arte Moderno. New York, 1991.
Bienal de Venecia(1993, 1995, 1997, 1999).
PostHuman. Fundación Edelmann. Lausanne(Suiza), 1991.
Difference On Representation and Sexuality. The New Museum. New York, 1984.
Bienal del Whitney Museum. New York, 1993.
Sense and Sensibility. Women Artists and Minimalism in the Nineties. MOMA. New York,
1994.
CHADWICK, W., Mujer, arte y sociedad. Ediciones Destino. Barcelona, 1992.
DEEPWELL, K.(ed.), Nueva crítica feminista de arte. Estrategias críticas. Edic. Cátedra /
Univ. De Valencia/ Instituto de la Mujer. Madrid, 1998.
VV.AA., Creación artística y mujeres. Recuperar la memoria. Narcea. S.A. de Ediciones.
Madrid, 2000.
-CATÁLOGO: Les Magiciens de la terre. Centro G. Pompidou. Paris, 1989.
-CATÁLOGO: Cocido y crudo. MCA Reina Sofía. Madrid, 1994/95.
-CATÁLOGO: Bienal de Venecia 1993.
-CATÁLOGO: Bienal do Whitney 1991, 1993, 1995, 1997.
-CATÁLOGO: Bienal de La Habana(despois de 1986)
-CÁTÁLOGO: Bienal de Johanesburg(Suráfrica), etc.
-CATÁLOGO: Bienal de Lyon 2000(Partage de exotismes).
-CATÁLOGO: La Belle et la Bête (Novos artistas norteamericanos). ARC. Museo de Arte
Moderno. Paris, 1995.
-CATÁLOGO: Sensation: Young British Artists.The Saatchi Collection. Roray Academy.
Londres, 1997.
-CATÁLOGO: Apocalipsis, beleza e horror da arte contemporánea. Royal Academy.
Londres, 2000.
-CATÁLOGO: La Beauté. Avignon, 2000.
14. 14
-HICKEY, D. The Invisible Dragon: Four Essays on Beauty. Art Issues Press. Los
Ángeles, 1993.
-CATÁLOGO: Nuevas abstracciones. Palacio de Velázquez. MCA Reina Sofía. Madrid,
1995.
-VV.AA. Oú est passé la peinture? Especial da revista Art Press(Hors série, 16). Paris,
1995.
-CATÁLOGO: Bienal de Lyon1997.
-CATÁLOGO: Bienal de Venecia 1997.
-CATÁLOGO: Global Visión. Part III. Deste Foundation. Center for Contemporary Art.
Atenas, 1998-99.
-Burkhard Riemschneider e Uta Grosenick, Arte para el siglo XXI. Art Millennium. Edit.
Taschen. Madrid,
1999.
-BEAUX-ARTS MAGAZINE, Aujourd´hui/Today. Qu´est-ce que l´Art? Número especial.
París, dic. 1999-ARDENNE, Paul, L´âge contemporain. Une histoire des arts plastiques à
la fin de siècle. Éditions du Regard. Paris, 1997.
-BAUDRILLARD, Jean, Le complot de l´art. Sens & Tonka. París, 1997.
-BOIS,Yves-Alain e KRAUUS,Rosalind, L´informe, mode d´emploi. Centro Georges
Pompidou. París, 1996.
-CALABRESE, Omar, Cómo se lee una obra de arte. Edic. Cátedra. Madrid, 1993.
-CAUQUELIN, Anne, Petit traité d´art contemporain. Edic. du Seuil. París, 1996.
-ID., L´art contemporain. P.U.F. París, 1996.
-CASTRO, X. A., As mazáns de Yoko Ono. Ensaio de introducción a arte despois de 1980.
Edit. Espiral Maior. A Coruña, 1995.
-CLARK, Marga, Impresiones fotográficas. Julio Ollero Editor/Instituto de Estética.
Madrid, 1991.
-DANTO, Après la fin de l´Art. Edic. du Seuil. París, 1996.
-Diccionario. Guía del arte del siglo XX. Dirigida por H. Osborne. Alianza Edit. Madrid,
1990.
-Dictionnaire de l´art moderne et contemporaine. Dirigido por G. Durozoi. Edit. Hazan.
París, 1992. Edic. española Edit. Akal. Madrid, 1997.
-FERRY, Luc, Homo Aestheticus. L´invention du goût à l´âge démocratique. Éditions
Grasset & Fasquelle. París, 1990.
-GABLIK, K. Suzi, Le modernisme et son ombre. Thames & Hudson. París, 1997. 1ª edic.
en inglés(1989)
-GARDINER, James, ¿Cultura o basura? Una visión provocativa de la pintura, la
escultura y otros bienes de consumo contemporáneos. Acento Editorial. Madrid, 1996.
-GOLDSBERG, I. MONNIN, F., La sculpture moderne. Éditions Scala. Centro G.
Pompidou. París, 1995.
-GUASCH, Ana María, El arte del siglo XX en sus exposiciones, 1945-1995. Ediciones del
Serbal. Madrid, 1997.
-GREENBERG, C., Art et culture. Macula. París, 1998.
-HERSCHEL, B. Chipp, Teorías del arte contemporáneo. Edit. Akal. Madrid, 1997.
-HICKEY, Dave, The Invisible Dragon: Four Essays on Beauty. Art Issues. Press. Los
Ángeles, 1993.
ID., Air Guitar. Essays on Art & Democracy. Art Issues Press. Los Ángeles, 1997.
-HUGHES, Robert, A toda crítica(ensayos sobre arte y artistas). Anagrama. Madrid,
15. 15
1992(Puede verse del mismo autor La cultura de la queja).
-KRAUSS, R., L´originalité de l´avantgarde et autres mythes modernistes. Macula. París,
1993.(Hay edición española)
- ID. , El inconsciente óptico. Edit. Tecnos. Madrid, 1997.
-LÁPIZ(revista) especial: Claves bibliográficas del arte contemporáneo, núms. 109-110.
Madrid, febrero-marzo, 1995.
-LE THOREL-DAVIOT, P., Petit dictionnaire des artistes contemporains. Ed. Bordas.
París, 1996.
-MILLET, Catherine, L´art contemporain. Dominos/Flammarion. París, 1997.
- ID., L´art contemporain en France. Ed. Flammarion. París, 1987.
-PRADEL, Jean- Louis, L´art contemporain depuis 1945. Ed. Bordas. París, 1992.
-RAMÍREZ, J. A., Ecosistema y explosión de las artes. Anagrama. Madrid, 1994.
-RAMÍREZ y otros, Historia del arte 4. El mundo contemporáneo. Alianza Editorial.
Madrid, 1997.
-ROWELL, M., Qu´estce que la sculpture moderne. Centro G. Pompidou. París, 1986.
-SAYAG, Alain, De la photographie comme un des beaux-arts. Photo Poche. Centre
National de la Photographie. París, 1989.
-SONTAG, Susan, Sobre la fotografía. Edhasa. Barcelona, 1992.
- ID. , Contra la interpretación. Edit. Alfaguara. Madrid, 1996.
-STEINER, G., Réelles présences. Les Arts du sens. Edic. Gallimard. Paris, 1989(Hai edic.
española).
-SUBIRATS, E., Linterna mágica. Edic. Siruela. Madrid, 1997.
-TRONCY, Eric, Le Spectateur et l´Accident. Notes sur l´art des annés 90. Presses du Réel.
Saint-Etienne(Francia), 1997.
-VV.AA., Oú est passé la peinture? Especial da revista Art Press(Hors série, núm. 16.
París, 1995) adicada á situación da pintura nos anos 90.
-VV.AA., Groupes, mouvements, tendences de l´art contemporain depuis 1945. ENSBA.
París, 1990.
ALGÚNS CATÁLOGOS
Ademáis dos catálogos das mostras celebradas no 97(Cat. da Bienal de Venecia é
interesante polos textos), Bienal de Lyon, Bienal de La Habana, Documenta de Kassel,
Skulptur Projekte in Muster, Bienal do Whitney(N. York), Bienal de Estambul, Bienal de
Johanesburgo, etc., propoño os siguintes:
-La Belle et la Bete(Novos artistas norteamericanos). Museo de Arte Moderno da Cidade de
París, 1995.
-Sensation: Young British Artists. The Saatchi Collection. Royal Academy. Londres, 1997.
-Cocido y crudo. Museo Nac. y Centro de Arte reina Sofía. Madrid, 1994-1995.
-Arte en España 1918-1994. Colección de Arte Contemporáneo. Alianza editorial. Madrid,
1995.
-Colección de arte contemporáneo. Colecc. La Caixa. Auditorio de Galicia. Santiago, 1993.
-Qui, quoi, oú?. L´art en Alemagne en 1992. Museo de Arte Moderno de la Ciudad de
París, 1992-93.
-Nuevas abstracciones. Palacio de Velázquez. MNCARS. Madrid, 1996.
-Attitudes/Scuptures. CAPC. Museo de Arte Contemporáneo de Bordeaux, 1995.
-Arca de Noé. Obras do acervo do CAPC/Museo de Burdeus. Fundación Serralves. Porto,
1995.
16. 16
-Même si c´est la nuit. CAPC. Museo de Arte Contemporáneo de Bordeaux, 1994.
Engado uns libros que nos axudarán a comprender mellor o contexto cultural fin de
século:
-ABELLÁN, José Luís, Ideas para el siglo XXI. Libertarias/Prodhufi. Madrid, 1994.
-BORDIEU, Pierre, Las reglas del arte. Génesis y estructura del campo literario.
Anagrama. Barcelona,
1995.
-CLIFFORD, J., Dilemas de la cultura. Antropología, literartura y arte en la perspectiva
posmoderna.
Gedisa Editorial. Barcelona, 1995.
-CHOMSKY, Noam, Política y cultura a finales del siglo XX. Un panorama de las
tendencias actuales. Ariel. Barcelona, 1994.
-FUMAROLI, Marc, L´Etat culturel. Essai sur une religion moderne. Éditions de Fallois.
París, 1991.
-DE MAN, P., La ideología estética. Edic. Cátedra. Madrid, 1996.
-MINC, Alain, La nueva Edad Media. El gran vacío ideológico. Ediciones Temas de Hoy.
S.A. Madrid, 1994.
-RAMONET, Ignacio, Un mundo sin rumbo. Crisis fin de siglo. Edit. Debate. Madrid,
1997.
-VV.AA. La modernidad como estética. XII Congreso Internacional de Estética. Instituto
de Estética y Teoría de las Artes. Madrid, 1993.
.