4. Aywiña (v.) Caminaroir engrupo.
Aywiñaqaña (v.) Andar en conjuntodeun
lugara otro.
Aywiraña (v.) Andar a otro lugarsin
dirección.
Aywiyaña (v.) Desparramarlíquido.
Ch
Chacha(s.) Hombre,varón.
Chachachasiña(v.) o Jaqichasiña.
Casarse.
Chachani (s.)Mujercasada.
Chachapura(s.)Entre hombres.
Chaka(s.) Puente.
Chakanaqaña(v.) Trancarseencada
lugaro no poderpasar.
Chakaña(v.) Atascar.
Chakayaña(v.) o Chakt'ayaña. Hacer
atascara alguien.
Chakitilla(s.) Blusaantigua.
Chakuña(s.) Cinta quesujeta el
sombrero.
Chakxaña(v.) Levantar un obstáculoo
quitarel palode la puerta.
Chala(s.) Chalina,prendaquecubreel
cuello.
Challmaña(v.) o Challmiña.Codeara
unapersona.
Challmuña(s.)Personaancianaque
comecondificultad.
Challwa(s.) o Chawlla.Pez.
Challwakatu(s.) Pescador.
Challwani (s.)Personaque tienepeces.
Chaluna(s.) Carneseca.
Chalunaña(v.) Charquearlacarne.
Deshidratarlacarne.
Chanaku(s.) Hijomenordela familia.
Chani(s.) Precio.
Chanichaña(v.)Poner precioaalgo.
Chanichiri (s.)Tasador.
Chanini(s.) Objetoquetiene precio.
Chanqa(s.) o Chhanqa.Comidatipica.
Chapara(s.) Productoagrícolaque
sobresale en su clase.
Chapillaña(v.) Removerel terreno
cuandoseva arandoconlayunta.
Chapuña(v.) Prepararla masao
amasar.
Chaqayaña(v.) o Chhaqayaña.Hacer
perder.
Chara(s.) Pierna.
Charataypi (adv.) Entre pierna.
Charaña(s.) Pueblo,nombredeuna
región,
Charara(s.) Plantamedicinal.
Charqhuntaña(v.) o Chhaxruntaña.
Entremezclar.
Chaski(s.) Mensajero.
Chatu(s.) Caldera.
Chawiri(s.) Remador,personaque
rema.
Chawsuña(v.) Sacarcosasdelagua.
Chäka(s.) Tallosecodelaquinua.
Chichhayasiña(v.) Atizar conla ayuda
de alguien.
Chichi(s.)Carne.
Chikaaruma(adv.) Medianoche.
Chikauru (adv.) Mediodía.
Chikaña(v.) Concubinarseocontraer
matrimonio.
Chikata(adv.) Medio,mitad.
Chikayaña(v.) Hacerjuntar.
Chillantaña(v.) Encajarunacosaen
otra.
Chillksuña(v.) Brotar, germinarla
semilla.
Chillpa(s.) Cuña.
Chillpt'aña(v.) Ponercuñaen lugarde
desigualdad.
Chillqaña(v.) Dar pasoslargos.
Chilltaña(v.) Sobornar,corromper.
Chimpuña(v.) Marcaralosanimalescon
lanasde color.
Chimpusiña(v.) Señalareltiempoo
lugardondese haráalgo, marcarse.
Chinjaña(v.) Atarse lamanta.
Chinjasiña(v.) Amarrarse elaguayo de
formaque nose caiga.
Chinthapiña(v.) Asegurar algo.
Chinu(s.) Nudo, legomuyapretado.
Chinuniqaniña(v.) o Chiwnuqaña.
Desamarraralanimaldeunsitio.
Chinuntaña(v.) Asegurar algoconun
nudopara queno se desparrame.
Chinuqaña(v.) o Chinuraña.
Desamarrar,desatar.
Chinusiña(v.) Amarrarseo asegurarse
algo.
Chinuta(p.) Amarrado, atado.
Chiñi(s.) Murciélago.
Chiñuqaña(v.) Amarrar a los animales
en diferenteslugaresdeterminados.
Chiqa(s.) Verdad, seguro,directo.
Chiqachaña(v.)Declarar,enderezar,
confirmar.
Chiqachiri (s.)Corregidor.
Chiqaki(adv.) o Chiqapa.Directamente.
Directo,correcto.
Chiqana(adv.) Ciertamente,
especialmente.
Chiqanti(adv.) Era cierto.
Chiqt'aña(v.) Acertar, atinar, afirmar.
Chira(s.) Pepade ají
Chita(s.) Cria deoveja que no tiene
madre.
Chitachaña(v.) Domesticar.
Chiwank'u(s.) Ave de plumasnegras.
Chiwchi(s.)Polluelo.
Chïwthapiña(v.) Envolver lana.
Chuchaña(v.) Protestar, hablarmucho.
Chuchiptaña(v.) Perderel Colordel
cabello.
Chuchiri(v.) Hablador,comentarista.
Chuchu(s.) Senos,pecho.
Chujchu(s.)o Chujllu.Enfermedad,
fiebre, paludismo.Malaria.
Chuknaqaña(v.) Corretearentre
muchos.Andaren cuclillas.
Chukt'aña(v.) Ponersede cuclillas.
Chukulli(s.) Calambremuscular.
Chukuña(v.) Estar semisentado.
Chullchu(s.)Flaco,enfermizo.
Chulljaña(v.) o Chulluraña.Derretirse,
descongelarse.
Chullpa(s.) Momia.
Chulluchaña(v.) Remojar.
Chulluchata(p.)Remojado
Chulluchayaña(v.) Hacerremojar.
Chulu(s.) Lobo, animalcarnicero
parecidoaunperro.
Chunku(s.) Palabradecariño,expresión
de afecto.
Chupika(adj.)o Wila. Colorcarne,rojo.
Chupila(s.) Vagina.
Chuqilla(s.) Pastor dealpacas,danza
folclórica.
Churaña(v.) Dar.
Churasiña(v.) Darseunos a otros.
Churata(p.) Obsequiado.
Churawi(s.) Premioo lugardondese da
algoa alguien.
Churayaña(v.) Hacerdaralgoa alguien.
Churi(adj.) Coloramarillento,color
pálido.
Churjaña(v.) Devolver loposeído, con
deshonestidad.
Churt'ana(v.) Golpearconintención.
Chusi(s.) Frazadade oveja.
Chutu/Ch'utu(s.) Montón.
Chuwa(s.) Platode barro.
Chuwi(s.) Frijol.
Chuwillu(s.) Parte delaradomanual.
Chuxchu(s.) Alero.
5. Chuxu/Chhuxu(s.) Animalmaltratado.
Orín.
Chuxu/Chuxri (adj.)Personahuesuda.
Chuyma/Lluqu(s.) Corazón, pulmón.
Chuymachaña(v.) Consolar.
Chuymani (s.) Quetiene corazón.
Persnade edad, anciano.
Chuymawisa(adj.)Necio,torpe, incapaz,
etc.
Chh
Chhaja(adj.)o Ch'aja. Voz ronca.
Chhajäña(v.) Estar roncadevoz.
Chhalaña(v.) Comprardepocoenpoco.
Chhalla(s.) Hojade maizque envuelve a
la mazorcay al tallo.
Chhallaña(v.) Quitarel habadel tallosin
descascarar.
Chhallmaña(v.)Dar de codazosa una
persona.
Chhama(adj.)Granulada.toscamente
molido.
Chhamaña(v.) Molertoscamente.
Chhankha(adj.)o Khankha.Áspero.
Chhapalljaña(v.)Sacarlas malas
hierbasde lachacra.
Chhapchha(adj.)Algunacosanobien
hecha.
Chhapha(adj.)Objetonosólidoque se
deshacepocoapoco.
Chhaphaña(v.) Deshacerunacosaen
formade granulada.Migasdepan.
Chhaphu(adv.) o Chhayphu. Casi
obscuro.Muyal amaneceroal
anochecer.
Chhapthapiyasiña(v.) Hacerse
obscurecerenel camino.
Chhaqaña(v.) o Chhaqhataña.Perderse,
perder.
Chhaqasiña(v.) Demorarselargorato.
Chhaqhata(p.) o Chhaqhayata.Perdido,
extraviado.
Chhaqhxaña(v.) Ya no aparecer.
Perdersedefinitivamente.
Chhaqtaña(v.) Dejarde ser visible.
Chharphu(adj.)o Chhaypuj. Opaco.
Chharpt'aña(v.) o Juykt'aña. Perder la
vista, cegar.
Chharqu(adj.)Desordenado,confuso.
Chhaxcha(s.)Flecodeunaprenda.
Chhaxchhantaña(v.) Apareamientode
las aves.
Chhaxraña(v.) Peine,objeto quesirve
parapeinarse.Peinar
Chhaxraña(s.) Peine,objeto quesirve
parapeinarse.Peinar
Chhaxrañuta(s.) Salónde peinados.
Chhaxrasiña(v.) Peinarse.
Chhaxrata(p.) Peinado.
Chhaxrayasiña(v.) Hacersepeinarcon
otra persona.
Chhaxriri(s.) Personaque peina
Chhaxwa(s.) Montóndepiedrao
cascajoengrancantidad.
Chhaxwaña(v.) Amontonarpiedrao
cascajo.
Chhaypht'aña(v.) o Chhaypht'ayaña.
Opacar.Haceropacar.
Chhayphu(adj.) Opaco.
Chhäjtaña(v.) Enfriarselos dientes.
Destemplarse.
Chhärma(adv.) o Jichharma.Esta
noche.
Chhärmanthi(adv.)o Jichhärmant.Esta
mañana.
Chhichhillankha(s.)Mosca,insecto
díptero.
Chhichhiña(v.)o Chhiphiña.Hablarmuy
despacio
Chhijchhi (s.)Granizo.
Chhijchhintiwa(v.) Está granizando.
Chhijchhipa(s.)Hierbaaromatizante.
Chhijchhuta(p.)Granizado.
Chhiji(s) Accidente.
Chhijini(s.) Personaa laque le sucedió
algunacosa.
Chhijllaña(v.) o Ajlliña. Elegir,escoger,
seleccionar.
Chhijnuqaña(v.) o Utjanuqaña.
Establecer.Logrartenercosaspara vivir.
Chhijnuqäwi(adv.)Lugardondese logra
tener cosasparavivir.
Chhijthapiyaña(v.) o Khathatiyaña.
Estremecer,hacertemblar,
Chhijuña(v.) Temer.
Chhijuyaña(v.) o Asxarayaña.
Atemorizar, causartemor.
Chhiqa(s.) o Chhiqha.Ala de aves, o de
algúnobjetovolador. Pañalgrueso, del
bebé.
Chhiqanqara(s.)o Chhiqhanqara.Axila.
Sobaco.
Chhiri(adj.) Crespocabelloensortijado.
Rizado.
Chhiriyaña(v.) Rizar, formarrizos en el
cabello.
Chhithaña(v.) o Chhitthapiña.Uniruna
prendaa otra conaguja,hiloo con
gancho.
Chhitharaña(v.) Ensartarvarias cosasa
unaprenda.
Chhiwchhi (s.)Polluelo.Críade ave.
Chhiwiqiña(v.) Trinardelasaves.
Chhixchhirayaña (v.) Quemar
superficialmentelospelosoalgo.
Chhixintayaña(v.) o Chhixiyaña. Hacer
correrlíquidoconimpulsodelgrifo.
Chhixwiriri(s.) Libélula.
Chhiya (s.) Medidadelongitudmediante
la palmadelamano.
Chhiyaña(v.) Medirlalongitudconla
palmadela mano.
Chhuchhulla(s.)o Chhuchulli.Patasde
animales.
Chhuchhuña(v.)Meterbulla.
Chhujchhuthalaña(s.)Malaria.
Chhujuña(v.) Meceraunniño.
Chhukhuyaña(v.) Arrear la manadamuy
apurado.
Chhullchhuku(s.)Ave pequeñadellago.
Chhullu(s.) Totoracomestible.Objeto
quehaceruido.
Chhulluchhullu(s.)Sonaja.
Chhullunkhata(p.)Congelado.
Chhullunkhaya(s.) o Chhullunka.Hielo.
Chhullunkhayaña(v.) Congelarelagua.
Chhulluqiyaña(v.) Sonar entre pequeños
metalesenformade sonaja.
Chhulluxa (s.) Granizomenudo.
Chhuqha(s.) Ave palmípedadecolor
negroque vive en los lagos.
Chhuqhu(s.) Paloo algopunzante
sobresalido.
Chhuqhuntaña(v.) o Chhuqhuña.Clavar
punzando. Punzar.
Chhuru(s.) o Suru. Picodeave.
Chhururiña(s.) Instrumento,silbato.
Chhusu(adj.) Desentonado,músico
mediocre.
Chhuwa(s.) Nombredeun pueblo.
Chhuxlla(s.) Pasto. Hierbaque comeel
ganado.
Chhuxri(s.) Heridainterna.
Chhuxu(s.) Orina.
Chhuxuña(s.) Órganoquesirve para
orinar.
Chhuxuraña(v.) Orinar.
Chhuyu (s.) Huellareciente.
Chhü(interj.) Sirve parallamarla
atención.
6. Ch’
Ch'ach'antaña(s.)Absorber un cuerpo
sólidoo líquido.
Ch'achaña(v.) Regar.
Ch'ajiña(v.) o Ch'ajaña.Molerconpiedra
o machucar.
Ch'ajiqasiña(v.) Machucarselosdedos
sin intención.
Ch'ajwaña(v.) Pelear,reñirse.
Ch'akaachu(adj.) Chismoso.
Ch'akha(s.) o Ch'aka. Hueso.
Ch'akhantaña(v.) Enflaquecer,
adelgazar.
Ch'akhara(s.) o Ch'änkha.Páncreas.
Ch'akhi (s.) o Ch'aki. Sediento,con
resaca.
Ch'akkataña(v.) Clavar enla pared.
Ch'akuntaña(v.) o Ch'akuña.Fijarcon
estacas.Puñetearintencionalmente.
Ch'akuru(s.) o Ch'akura.Estaca.
Ch'akusiña(v.) Golpearseelunoal otro.
Ch'alaliña(s.) Chalaliña.Gritode
animales.
Ch'alla(s.) Arena. Fiestaque se realiza
en honora la madretierra,
Ch'allakipaña(v.) o Ch'alltaña.Regaro
rociarunpocodealcoholenelterreno.
Ch'allanukaña(v.) Rociarlíquidoenun
espaciodeterminado.
Ch'allpa(s.) o Ch'allpha.Paja
desmenuzadadeloscereales.
Ch'allphaña(v.) Accidentarse,
estrellarse,lanzarse conviolenciaaun
lugar.
Ch'ama(s.) Fuerza, vigor.
Ch'amaapaña(v.) Difícildellevar.
Ch'amalaq'a(adj.) Desganado,
desalentado.
Ch'amachaña(v.) Dar fuerza, impulsar.
Ch'amachiri(s.)Personaque apoya a
alguien.
Ch'amaka(adv.) Oscuro.
Ch'amakthapiña(adv.)Oscurecer.
Ch'amampi (adv.)Confuerza
Ch'amantaña(v.) o Ch'amthapiña.
Engordar.Recobrarfuerza.
Ch'amjasiña(v.) Buscarocupación.
Ch'amkatuña(v.) Cobrarfuerza,
reaccionarconfuerza.
Ch'ampha(s.) Hierbaseca.
Ch'amsuña(v.) Terminardechupar.
Ch'amt'aña(v.) o Ch'amuri.Chuparcon
fuerza.
Ch'amuña(v.) Chupardulces,chiclesu
utros.
Ch'amusiña(v.) Chuparseeldedo.
Ch'ankha(s.) Cordondelana.
Ch'anqhata(s.) Papa maltratada.
Ch'apaqa(adj.)Desabrido,comidasin
sal.
Ch'aphi(s.) Arbusto, espino.
ch'aphintaña(v.) Herirconespinas.
Ch'aphirara(adj.)Espinoso.
Ch'aqa(s.) Gota, partícula,esferade un
líquido.
Ch'aqantayaña(v.) Hacergoteardentro
de algo.
Ch'aqaña(v.) o Ch'aqkataña.Gotear.
Salpicarlasgotasde un líquido.
Ch'arantata(p.) Mojado.
Ch'arantayasiña(v.) Hacersemojar.
Ch'arkhi(s.) o Ch'arki. Carnesalada
seca.
Ch'aska(adj.) Personadespeinada,
melenuda.
Ch'askachaña(v.) Desgreñar.
Ch'ataña(v.) o Ch'atarasiña.Dar
palmadas.Palmotearenseñalde
aprobación.
Ch'awa(s.) Barba.
Ch'awaniña(v.) Ir a ordeñar.
Ch'awaña(v.) Ordeñar.
Ch'awarapiña(v.) Ordeñárselopara
alguien.
Ch'awayaña(v.) Hacerordeñar.
Ch'awiri(s.) Persona queordeña.
Ordeñador
Ch'axchhsuña(v.) Regar
abundantamenteelaguaconlamano.
Ch'axjaña(v.) Machucarconpropósito,
conpiedra.
Ch'axmiwila(s.)Menstruación.
Ch'axta (adv.) Mitado cortemenor.
Ch'axtata (p.) Desportillado,puedeser
en casodecnstaleso porcelana.
Ch'axwaku(adj.) Alborotador.
Ch'axwiña(v.) Hacernudo.Discutir.
Ch'ayña (s.) Pájarosconplumas
amarillasynegras.
Ch'ich'i(adj.)o Ch'islli.Sucio,mugre.
Ch'iji(s.) Pasto verduzco.
Ch'ijma(s.) o Ch'isma.Almohada.
Ch'iju(s.) Rajaduraencristales.
Ch'ikhi(adj.) Inteligente.
Ch'ilaña(v.) o Ch'iliña.Sacarlastripas
delpescado.
Ch'illk'i(s.) o Chillkhi.Brotede una
planta.
Ch'imi(adj.)Menudo.
Ch'ina(s.) Glúteoso nalgas.
Ch'inapata (adv.) Sobrelas nalgas.
Ch'inani(adj.)Personaque tiene
sobresalidaslasnalgas.
Ch'inankiri(adv.) Queestá detrás del
último.
Ch'inqhaña(v.) Machucar,maltratarlas
papasconlas uñas.
Ch'inqharasiña(v.) Golpearse,
lastimarse.
Ch'iñi(s.) Liendre.
Ch'iñirara(adj.)Personaconbastante
liendre.
Ch'ipha(s.) Red hechadecuerda.
Ch'ipiqaña(v.) Parpadear.
Ch'ipiqiri(s.) Personaqueparpadea.
Ch'iqatuqiru (adv.) Hacialaizquierda.
Ch'iqachu(s.)Zurdo.
Ch'iqartayaña(v.) Desviar los dañosque
haceunasegundapersona.
Ch'iqaru(adv.) A la izquierda.
Ch'iqiyaña(v.) o Lakiraña.Repartir,
distribuir.
Ch'iriqaña(s.) Ruido.
Ch'irmayaña(v.) Hacerguiñar.
Ch'irmiña(v.) Guiñar.
Ch'irmiri(s.) Personaqueguiña.
Ch'irmthapiña(v.) Cerrarlos ojos.
Ch'irwaña(v.) o Ch'irwaraña.Exprimir.
Exprimirunopor uno.
Ch'irwiri(s.) Persona queexprime.
Ch'isiña(s.) Dolor, ardor, punzón.
Ch'isiqiña(v.) Chillar(sóloanimales).
Ch'isla(adj.) Niñopequeño.
Ch'isllichaña(v.) Engrasar, untar con
grasa.
Ch'islliña(v.) Sudar, ponersebrilloconla
grasa.
Ch'isllitataña(v.) Cundir.extenderselas
manchasdeaceite.
Ch'iti (adj.)Persona debajaestatura.
Ch'itiki(s.) Saseado,repleto, muyIleno.
Ch'itintaña(v.) Comerdemasiado.
Ch'itiqayasiña(v.) Hacersesalpicar.
Ch'itiqiña(v.) Salpicar.
Ch'iwa(s.) Hojastiernasde la quinua.
Ch'iwi(s.) Sombra.Insectos.
Ch'iwichaña(v.) o Ch'iwjataña.Cubrirdel
sol.
Ch'iwiña(s.) Sombrilla.
Ch'ixi(adj.) Colorgris.
Ch'iyanuqaña(v.) Romperloque no
sirve enpedazos.
7. Ch'iyaña (v.) Cortaro rajar leña.Romper
tela u otro similar.
Ch'iyaqaña(v.) Despedazar.
Ch'iyar larama(adj.)Azul oscuro.
Ch'iyara (adj.) Colornegro.
Ch'iyaraptaña(v.) Volverse negropor un
determinadotiempo.
Ch'iyasiña(v.) Abrir. Rajarsepor sí solo.
Ch'iyjtata (s.) Ropaa punto de romperse.
Ch'uch'u(s.) Frío, helado
Ch'ukuña(v.) Costurar.
Ch'ukuri (s.) o Ch'ukuntiri.El que cose.
Costureroo Sastre.
Ch'ukuta(p.) Cosido.adj. Apodo del
hablanteaymarade LaPaz o paceño.
Ch'ukuyaña (v.) Hacercoseralgocon
alguien.
Ch'ulla(s.) Impar, disparejo.
Ch'ullanayra(s.) Personaquetiene un
soloojo.
Ch'ullanchaña(v.) Emparejar.
Ch'ulli(s.) o Ch'uru. Caracol.
Ch'ulljtayaña(v.) Separara unapareja,o
dos cosas.
Ch'ullqhi (adj.)Firme,algoduro,
resistente.
Ch'ullqhichuyma(adj.)Despiadado,
corazónduro.
Ch'ullqichaña(v.) Hacermásfuerte,
enderezarlo.
Ch'ullu(s.) o Lluch'u.Gorroquecubrela
cabeza.
Ch'umaña(v.) Escurrirofiltrar.
Ch'umaqaña(v.) o Ch'umthapiña.
Escurrirel agua deun recipiente.
Ch'umphi (adj.)Colorcafé,castañoclaro.
Ch'umsuyaña(v.) Destilarel líquido.
Ch'unch'u(s.) Danza guerrera,de los
llanosorientales.Plantaconfrutos.
Ch'unch'uli (s.)Tripagruesodecarnero.
Ch'uñjañ(v.) Helarselas papasquese
ha puestoa la helada.
Ch'uñt'ata (p.) o Ch'uñuta. Congelado,
helado.
Ch'uñtu(s.) Parte elevada en la
superficie.
Ch'uñu(s.) Papasecao papahelada y
deshidratada.
Ch'uñuchaña(v.) Secarlapapahelada
paraelaborarchuño.
Ch'uñuyaña(v.) Hacerhelar,congelar.
Ch'upu(s.) o Chuphu.Tumor.
Ch'upuchasiña(v.)Formarseuntumor.
Ch'urawi(s.) Sombra,cielocubiertode
nubes.
Ch'uri(s.) Paperas. inflamacióndelas
glándulas.
Ch'urkisiña(s.) Obstinarseenel error,
aferrarse, no darel brazo a torcer.
Ch'usa(s.) Vacio, ausencia,queno
contienenada.
Ch'usachaña(v.) Desocupar,vaciar.
Ch'usachata(p.)Vaciado.
Ch'usaptaña(v.) Ausentarse,
desaparecer.
Ch'usart'aña(v.) o Ch'usayasiña.
Extrañar. Dar un malpaso.
Ch'usäña(v.) Faltar,estar ausente.
Ch'usiqa(s.) Lechuza,ave rapaz
nocturna.
Ch'uspa(s.) Bolsapequeñaparallevar
coca.
Ch'uspi(s.) Mosquito,insectodepicada
dolorosa.
Ch'usuyaña (v.) Sacarel aguade las
papasque se hizo congelar.
Ch'uta (s.) Antiguo pantalón,dedanza
quese bailaen la épocadelluvia.
Ch'utaraña(v.) Quitarlacáscaradela
habacuandoya esta cosida.
Ch'utillu(s.) Danza aymara.
Ch'utstaña (v.) Sobresalir,aventajar una
persona.
Ch'utu (s.) Sombreropuntiagudo.Vértice
de lacabeza. Cima,cumbredelos
cerros.
Ch'uwa(s.) Líquidocristalino.
Ch'uwanchaña(v.)Enjuagar.
Ch'uwaraña(v.) Cristalizar elagua.
Escurrirlapapa.
Ch'uwinchasiña(v.) Envolver en la mano.
Ch'uwiña(v.) Envolver la cuerdaohebra.
Ch'uwthapiña(v.) Envolver latela para
llevar conmáscomodidad.
Ch'uxuntaña(v.) Volver verde, cubrirse
de verde, pudrir.
I
Ichjatasiña(v.) Ponersesobreel regazo
a unacriaturaetc.
Ichkataña(v.) Poner o llevar algoentre
los brazos, comoserunniño, unanimal
pequeño.
Ichkatasiña(v.) o Ichukatasiña.Llevarse
al pechounacriatura.
Ichnaqaña(v.) o Ichunaqaña.Manejar
unacosapequeñaoun niñoen los
brazos.
Ichsuña(v.) o Ichtaña.Sacar. Alzar,
levantar en brazos a una criatura.
Icht'asita(p.) Personaquetiene algo
entre los brazos.
Ichtaraqaña(v.) Alzar, tomaren brazos
algosin el consentimientodeldueño.
Ichtasiña(v.) Tomaralgoquese
encontró.Alzarse, levantarse del suelo
mutuamente.
Ichthapiña(v.) Cogera unacriatura,
juntardos cosasmuypequeñasconlas
manos.
Ichthapisiña(v.) Cuandodos personas
juntansus criaturasenun lugar.
Ichukipaña(v.) Llevar, hacerpasarpor
encimadealgo,alniñoque se lleva en
brazos.
Ichuniña(v.) o Ichuña.Trasladaruna
criaturaallugardondelo piden.
Apadrinar enbautismo.
Ichuntaña(v.) Meter,introducirllevando
en brazos a un ser pequeño.
Ichuqaña(v.) Bajaren brazos de una
parte alta a unacriatura.
Ichurawki (adj.)Padrinode bautismo.
Ichurtayka (adj.) o Ichumama.Madrina
de bautismo.
Ichuraña(v.) Arrebatar una cosa
pequeña,quitarun bebéde lasmanos
de alguien.
Ichuri(s.) Persona quelleva en sus
manosunser pequeño
Ichusiña(v.) Creery guiarseenlos
consejosdeadivinos.Llevar enbrazos a
un niño.
Ichusiri(s.) Quese guiadel consejode
los adivinos. El quelleva para sí alguna
cosa.
Ichut'asita(s.) o Icht'asita. Personaque
tienealgúnser en sus brazos.
Ichutata(s.) Padrinodebautismoo
rotucha.
Ichuwawa(s.) Niñodebautizo.
Ichuxaräña(v.) o Ichxarüyaña.Entregar
en lasmanosde alguienunser pequeño.
Ichuxaruña(v.) o Ichxaruña.Tomaren
brazos un niño. Alzar en los brazos.
Ichuxatasiña(v.) o Ichxatasiña.Poneren
el regazo unacriatura.
Ichuyaña(v.) Hacerqueotro lleve algo
en brazos. Buscaralos adivinos y
pedirlesconsejo.
Ichuyiri(s.) Quecreey se guia del
consejodelosadivinos. Personaque
hacellevar algo.
Ichxataña(v.) Sobreponer,ponerencima
8. de algolo quese lleva en brazos
Ijma(s.) Viuda y viudo. Adj. Personaque
se olvida.
Ijmaptaña(v.) Enviudar, tanto el hombre
comolamujer.
Ikanp'akiri (s.) Doncellita.Lainfusiónde
plantase empleacomosudorífico,
carminativoyen las diarreasdelos
niños.
Ikch'awa(adj.) o Ikch'umiri.Personaque
dormita.
Ikch'awaña(v.) Dormitar,amodorrarse.
Cabeceardesueño.
Ikch'ukiña(v.) Fingirquese duerme,
hacerseel dormido.
Ikikataña (v.) o Ikkataña. Dormir
reclinadolacabeza,dormirseconotra
persona.
Ikikipa(v.) o Ikiruruña. Dormiraun ladoy
otro, comounoal que leempujan.
Ikikipaña(v.) Dormirtransportadodel
sueñoprofundamente.
Ikimacha(s.)Somnolencía,personaque
no hadormido.
Ikimachaña(v.) Desvelarno dejardormir.
Ikimaya (s.) Personaqueno durmió.
Ikintaña(v.) Acostarse. Entrar enla
cama.
Ikintayaña (v.) o Ikiyaña. Haceracostara
alguien.
Ikinuqaña(v.) o Iknuq'aña. Estar
echadoscomoparadormirodescansar.
Dormirenun lugarno previsto.
Ikiña (v.) Dormir.Frazada, cama,colcha.
Ikiña (s.) Dormir.Frazada, cama,colcha.
Ikiqimara(adj.)Dormilón.
Ikiraña(v.) o Ikthaptaña. Dormirmuchos
en uncuartoaglomerados.
Ikiraqaña(v.) Dormirencasaajenacon
consentimientodel dueño.
Ikit'aña (v.) o lkt'aña. Dormirpoco
tiempo.Siesta.
Ikitataña (v.) Tendersedelargo,dormirse
sin cuidado.
Ikjaña(v.) Dormirhastaretrasarse.
Ikjasiña(v.) Dormircuidandoalgo.
Dormirdondesetiene quecuidaralgo.
Iksuña (v.) Dormirconunapersonacon
sexo opuestoilícitamente.
Ikthapiña(v.) Comenzara dormirse.
Adormecerse.
Ila (adv.) Instante, momento,corto.
Ilaniña(v.) Venir apresuradamente.Ir a
sacaralgo,del sueloconunpunzón o
cuchillo.
Ilayaña (v.) Dar prisa,apresurara otro.
Illa (s.) Amuleto, talismán,objetoal que
se atribuye virtud mágica.
Illa mank'a(s.) Productosagricolasque
por algúnmotivoespecial(caidadeun
rayo, etc.), son consideradostalismanes.
Illa qullqi(adj.)Monedasquedespuésde
ciertosritos y ceremoniastienenpoderes
mágicos.
Illachantasiña(v.) Guardaramuletoso
talismanesqueletraigansuerte y
ventura.
Illachasiña(v.) Guardaramuletosquele
traigansuerte. Atesorar, reunir dinero.
Illapa/Illapu(s.) Rayo.
Illapaña(v.) o illapuña.Caerel rayo.
Illapata(p.) Hacaidoelrayo sobreesa
persona.
Illapjaña(v.) Caerel rayo en algúnsitio.
Dispararcontinuamente.
Illapnaqaña(v.) Sentirse los truenospor
todas partes. Fulminararrojarrayos.
Illawa(s.) Liso, pieza deltelar quedivide
los hilosde laurdiembreparaquepase
la trama.
Illawaña(v.) o Illawt'aña. Colocarelliso
en laurdiembre.
Illi (s.) Savia de losárbolesy lasplantas.
Illpa(s.) Sien, partes lateralesdela
frente.
Illpanchaña(v.) Golpearaotro en las
sienes.
Ilsuña(v.) Subir apresuradamente.
Ilu/Iluña(s.) Trabajodesembrar.
Sembrarponiendolasemillaenelsurco.
Ilu/Iluña(v.) Trabajodesembrar.
Sembrarponiendolasemillaenelsurco.
Iluniña(v.) Ir a depositaren el surco
semilladetubérculos.
Ilurapiña(v.) Depositarsemillapara
alguien.
Iluri (s.) Persona quedepositala semilla
en elsurco.
Iluyaña (v.) Hacersembrar,hacer
depositarla semillaenelsurco.
Imakipaña(v.) Recubrir,cubrir
nuevamente.
Imanaq'aña(v.) o Imnaqaña.Esconder
algo.
Imanaqasiña(v.) o Imnaqasiña.Andar
escondiéndose.
Imantaña(v.) Recelar,ocultar,esconder,
encubrir,tenersecretos.
Imantasiña(v.) Escondersedealguien.
Imantata(p.) Oculto,escondido,secreto.
Imantt'aña(v.) Zambucar,esconder
rápidamenteunacosadentrodeotra.
Imaña(v.) o Imthapiña.Almacenar,
reunir,guardar. Custodiar.Enterrar dar
sepultura.
Imañjaña(adv.) Comoparaguarardar.
Imaqaña(v.) Apartar algoparaguardaru
ocultaralgo.
Imaraña(v.) Descubrirloqueestaba
tapadoo cubierto.
Imasiña(v.) Esconderse,escondite,
escondrijo,guarida.Acogerse
refuguiarse.Guardarsealgoparasi.
Imasiña(s.) Esconderse,escondite,
escondrijo,guarida.Acogerse
refuguiarse.Guardarsealgoparasi.
Imasiwi(s.) Escondrijo,escondite,
guarida.Entierro.
Imata/Imt'ata (p.) o Imxatata. Guardado,
almacenado.Escondido,secreto.
Tapado,cubierto.
Imayaña (v.) Hacergurdara otro, una
cosaparaque laguarde.
Imayasiña(v.) Dar a otro algopropio
paraque se lo guarde.
Imik'ara(adj.) Taimadoastutohipócrita.
Imilla(s.) Niña, muchacha,chiquilla.
Imiri(s.) o Imxasiri.Conservador, que
conservacuidador,depositario.
Imt'aña(v.) Encubrir,ocultar,disimularo
socapar,esconder,callar
maliciosamente.
Imt'iri (s.) Encubridor,cómplice,
consentidor.
Imxaña(v.) Guardarloqueno lo estaba
hasta entonces.Volver a guardar.
Imxasiña(v.) Tenersecretos.Custodiar,
conservar, mantenerenbuenestado.
Imxataña(v.) Cobijar,cubrirotapar.
Ina (adv.) Abundante, que abunda.
Común.
Ina (adj.) Desocupadooestapor demás.
Ina panqara(s.) Florsilvestre.
Inacha(interj.)¡Ojalá!Queexpresavivo
deseo.Quizá, puedeser.
Inaja(adv.) o Inasa. Quizás, expresa
duda.Acaso, quizá.
Inaki (adv.) Gratuitamente,desocupado,
vacante.
Inakiña(v.) o Inakiskaña.Estar
desocupado,sinocupación.
Vagabundear.
Inakt'aña (v.) Estar inquieto,ser diligente.
Inamaya (adv.) Inútilmente,vanamente.
9. Inamukuña(v.) Apaciguar,tranquilizar,
amansar.
Inapiniki (adv.) o Inapuniki.Inútilmente,
injustificadamente,sinmotivo.
Inaqachasiña(v.) o Inaqasiña.Vestirse a
la moda,arreglarselaropauna vez
vestida.
Inawanukuña(v.) Aplacarse,amansarse,
suavizarse.
Inawisa(adv.) Demasiado,mucho.
Inäña(v.) Estar desocupado,sinobjeto.
Inkapanqara(s.) o Inkawisa. Retama.
Inkhi (s.) Buchede cualquierave.
Inkiranttaña(v.) o Ikranttaña. Hundirseel
techo.
Inkjataña(v.) Sobreponer,ponersobre
algoun pequeñobultodecosasatadas
en unpañuelo.
Inktaña (v.) Alzar, levantar cosaspuestas
en unaservilleta. Levantar unbulto.
Inku (s.) Atado deuna tela pequeña.
Inkukipaña(adv.) Ponero pasar algode
un vaso a otro, de uncostala otro.
Inkuntaña(v.) Introducirunbulto o cosa
parecida.
Inkuña(v.) Llevar un bultoconla mano.
Inkuqaña(v.) Bajarun bulto.
Inkuraña(v.) Arrebatar, quitarun bultoo
cosaparecida.
Inkxaraqaña(v.) Entregar en lasmanos
de alguienunacosacomobulto.
Inkxataña (v.) Adicionar,añadir,
sobreponerconunbulto.
Inüru (adv.) Día ordinario.
Iñantaña(v.) Miraralgolevantando.
Iñaqaña(v.) Mirarpordebajo,vertir
mejor.
Iñu (s.) Huérfano,niñosin padreni
madre.
Ipasari(s.) Sobrinoo sobrina,hijosde
hermano,peroloson respectodela
hermana.
Ipata (s.) Cuñadaqueviene a ser parala
mujerhermanadesumarido.
Ipi (s.) Papaspequeñassilvestres y
nacendeunamata.
Iqa (s.) Cosaslargasflexibles, porción
pequeñadeterreno, tierrano cultivada.
Iqalaña(v.) o Iqaliña.Temblardefrío o
temor.
Iqalayaña (v.) o Iqaliyaña. Hacertemblar,
atemorizara otro.
Iqaliri(s.) Temblador,personaque
tiemblaoque andatemblando.
Iqamukuña(v.) Dejarabandonadoalgo
comotelao papel.
Iqanaqaña(v.) Llevar colgandodela
manounaprendadevestir, unatela o un
papel.
Iqanaqtaña(v.) o Iqnaqaña.Botar por
todas partes unacosacomo
Iqaniña(v.) Traercolgandoenlamano
haciadondeestáel quehablaunatela o
cuerda.
Iqantaña(v.) Introducir,meterdentrode
algouna cosacomotelaopapel.
Iqanuqaña(v.) Poner, tenderen el suelo
cosascomoprendasdevestir, papeles,
etc.
Iqaña(v.) Transportarropas.Medircon
sogaun terreno. Parcelarterrenos.
Iqaqaña(v.) Separarunacosacomotela
o papelde otras o dellugardondedebe
estar.
Iqaqipaña(v.) Hacerpasarpor encima
de unapared, persona,o cosas,etc.
Iqarantaña(v.) o Iqrantaña.Caerse,
dejarcaerunacosacomotela,papel,
soga, etc.
Iqaraña(v.) Arrebatar, quitara alguien
cosascomopapel,tela,etc. Descalzar.
Iqarasxaña(v.) o Iqarasiña.Recuperar
delpoder deotro arrebatándolelos
papeles,telas, etc.
Iqasjaña(v.) Llevarselas telas, que le
pertenecenyquehabía dejadopor
olvido.
Iqatataña (v.) Desdoblar,tenderen el
suelocosascomotelas,ropas, etc.
Iqatatata (p.) Tendido,extendido,dícese
de telas, ropas, etc.
Iqharuña(v.) o Iqxaruña.Llevar a otra
parte cosascomotelas,frazadas, etc.
Iqiqu(s.) o lqaqu.IdolilloAymara, diosde
la abundancia.
Iqsuña(v.) Sacardelinterior deuna casa
algocomobolsa,telas,etc.
Iqt'aña (v.) Medirunterreno, parcelar.
Iqt'arapiña(v.) Medirselounterrenopara
otra persona.
Iqta (s.) Parcela.
Iqtaña (v.) Cogerunatela, papel,etc.
Alzar, recogerdelsuelo.
Iqtasiña(v.) Pelear, forzar. Relación
sexual.Encontrarseunpapelo un
pañuelo.
Iqthapiña(v.) Recogercosasque
estabandesdobladas.Cotejardos
prendasde vestir, telas.
Iqxaruyaña (v.) Entregaren las manosa
otra personacosascomotelas,etc.
Iqxataña (v.) Sobreponer,añadirtelas,
etc., sobre otras.
Ira (s.) Minao cantera.Zampoña,cuyas
cañasdecortemenorquecombinancon
el arca.Adv. Lugardondetrillantrigo,
quinua,etc.
Irana (s.) Laderadeclivede un monte.
Iranama(adv.) Ladera,costado.
Irantaña (v.) Introducirobjetospequenos
comopapas,alsurcoo un dulceala
boca.
Iranukuña(v.) Dejarporolvido. Repartir.
Iraña (v.) o Irarapiña.Llevar cosas
ligerascomomonedas,enunasola
mano.
Iraqaña(v.) Restar o alejarunproducto
deltamañode unapapao de unafruta.
Iraqata (p.) o Iraqtaña. Rebaja
descuento.
Iraqata (v.) o Iraqtaña.Rebaja
descuento.
Iraqata (p.) Barato de pocoprecio.
Iraqayaña (v.) Hacerrebajarelvalor en
dinero,hacerquitar,bajarconla mano
frutos, etc.
Iraqayasiña (v.) o Iraqtayaña. Hacerse
rebajaren compras,interesesen
deudas.
Iraraña(v.) Arrebatar unacosao
productoredondoconunapalmadela
mano.
Irarpayaña (v.) Abandonarpor ahí, por
descuidoofalta deinterés la cosa
pequeñaquellevaba.
Irasiña(v.) Distribuirseentrevarios las
obligacionesquehanasumido.
Irasiri (s.) Persona quese lleva algo.
Personaque encara.
Irasu (s.) Instrumentosmusicales
medianosdelamohoseñada.
Iraya (s.) Remesa,envío.
Irayaña (v.) Mandarencomienda,hacer
queIleve.
Irayasiña (v.) Mandarsedineropara
algunacompraaalgúnviajero,
comprador,etc.
Irjasiña(v.) Compartir,repartirconotro.
Destruirseunos a otros.
Irkata (s.) Apéndice.Cosaañadidaa
otra.
Irkataña (v.) Subir,ir apresuradamentea
unaparte másalta.
Irkatasiña (v.) Encararseconotro.
10. Irkatayaña (v.) o Irkatayasiña. Hacer
encararconuntestigo, hacerqueotro
guarde.
Irki/Irqi (s.) Niñoo niñade uno a dos
añosde edad. Mucho,muy.
Irmuña(v.) o Irmuraña.Sacarpapas
tiernassin arrancarlaplanta.
Irnaqa(s.) Poner tierraal tallo delas
plantaspara quetomemayor vigor.
Lugarde trabajo.
Irnaqaña(v.) Laborar,labrar,trabajar.
Manejarunacosaredondaconlapalma
de unamano.
Irnaqañjama(adv.)Laborablequese
puedetrabajar.
Irnaqawi (s.) Trabajocorporal,labor.
Irnaqayaña (v.) Hacertrabajar,dar
trabajo.
Irnaqiri (s.) Trabajador,personaque
trabaja.
Irnuqaña(v.) Colocarunacosasólidao
productoredondo.
Irpa (s.) Pájaroquecomienzaya a volar.
Acequia.Guía.
Irpachaña(v.) Canalizar,abrir canaleso
acequias.
Irpajaqi (s.) Guíaen viajes, conocerbien
los caminos.
Irpakipaña(v.) Hacerpasartomandode
la manoode unacuerda,un puente.Un
malpaso.
Irpakipayasiña(v.) Hacerseayudaren
pasarhaciéndosetomardelamano.
Irpamuchuña(v.)Alojar coortésmentea
alguien.
Irpamukuyasiña(v.) Hacerseacompañar
hasta algúnlugar,camino.
Irpanaqaña(v.) o lrpnaqaña.Llevaro
conduciraunapersonao animaldeun
sitio a otro.
Irpanaqasiña(v.) o Irpanaqtaña.Andar
juntosfrecuentemente,irde unsitio para
otro.
Irpantaña(v.) Conduciraunapersona
haciaelinterior.
Irpanuqaña(v.) o lrñaqaña.Llegarentre
dos o másal sitiodondeestá el que
habla.
Irpaña(v.) Guiara unapersonaque no
conoceelcaminoolaciudad.
Irpaqa(s.) Acto desolicituddela mano
de lanovia, pedirla mano.
Irpaqaña(v.) Recageralaprometidao
novia de la casapaterna.Pedidade
mano.
Irparantaña(v.) o Irprantaña.Entrar,
internarsemásde dosen un sitio.
Irparaña(v.) Arrebatar un menordeedad
o animalaalguien.
Irparapiña(v.) Llevar, conducirauna
personaa pedidodeotro. Llevárselo.
Irparaqaña(v.) Llevar al hijo, sintener la
debidaautorización.
Irparayaña (v.) o Irparayasiña. Hacerque
otra personase lo quite.
Irparpayaña (v.) Acompañarauno hasta
ponerloencamino.Desviarel río de su
corriente.
Irpasi (s.) Compañeroquenuncase
apartade otro.
Irpasiña(v.) Irse dos personasde sexo
opuesto. Fugardospersonasamantes.
Irpasiri(s.) Amantes, enamorados.
Irpasjaña(v.) Llevarsea alguien,el novio
se lleva a la novia antes de casarse.
Irpatataña (v.) Esparcirselosque
estabancaminandojuntos.
Irpawayaña (v.) Conduciraunapersona
o animal,aprovechandoqueestádeida
al mismositio.
Irpayaña (v.) o Irpayasiña. Enviar alguien
conunapersona.Dejarsellevar
dócilmente.
Irpäwi(adv.) El lugardedondese llevó.
Irpiri (s.) Conductor,queconduce.Guía.
Irpjaña(v.) Abrir uncauceoacequia.
Llevar a personao animalquesehabia
dejado.
Irpkatata (p.) Anexo, unidoa otra cosay
dependientedeella.
Irpstaña (v.) Salirde unahabitaciónun
grupode personas.
Irpsuña(v.) Sacara unapersonao a un
animal.
Irpsuyaña (v.) Hacersacar,hacersalir
medianteotrapersona.
Irptaña (v.) Recogerdealgúnlugarauna
personaabandonada.
Irpthapiña(v.) Parear,juntar dos cosas
igualeso parecidas.
Irpthapiri(s.) Registrocivil.
Irpthaptaña(v.) Juntarseo encontrarse
casualmenteenelcamino.
Irpxaruña(v.) Animara alguienparaque
lo acompañeenelcamino.
Irpxaruyaña (v.) Daro entregar a una
personaa su cuidador.
Irpxataña (v.) Encaminar,enseñarel
caminooponerencamino.
Irpxayaña (v.) Ser el acompañante
permanente,llevaro acompañarde
costumbre.
Irqi (s.) Niñoqueya camina.Instrumento
de viento de la regióndeTarija.
Irsuña (v.) Extraer unobjeto pequeño
conlapalmadeuna mano.
Irsuraqaña(v.) Sacarunacosapequeña
comomoneda,sinlaautorizacióndesu
propietario.
Irt'aña (v.) o Irt'araqaña. Encarar.
Aumentar dineroparaunacompra.
Mandaralgoaalguien.
Irtaña (v.) Levantar un objetopequeño
conlamano.
Irthapiña(v.) Recolectardinero.
Iru (s.) Paja brava, espinos.
Iruki/Irurara (s.) Cerdoso,quecrea
muchascerdas.
Irwaqa/lrwara(s.) Ladera.Esquina,
ánguloexteriorqueformandos
superficies.
Irxaña (v.) Condenar,penar,dar
sentencia.
Irxata (s.) Aumento, añadircompletarlo
quefalta endinero.Golosinadelfiambre.
Irxataña (v.) o Irxattaña. Encarecer.Alza
de preciosEntregaraotro una cosa
pequeña.
Irxatata (p.) Venta dealgunosartículos
aumentado,enpeso,elevaciónde
precios.
Irya/Iraya (s.) Remesa,envio.
Isa/Wini (s.) Cosamuydura o piedra
negra.
Isallu(s.) Mantorectangular
generalmentedeunsolocolorque
usabanlas mujeres.
Isaña/Isañu (s.) Tubérculodecolor
amarilloconojosazulesy picantemuy
parecidoalaoca.
Isch'ukiña(v.) Percibirlossonidos.
Escucharconatención.
Isch'ukiri(s.) Personaqueescucha.
Isch'ukisiña(v.) o Isch'rikiskaña.Estar
escuchandomuchotiempo,espiar.
Isch'ukiyaña(v.) Hacerescucharcon
otro.
Isi (s.) Vestido, prendausadaparacubrir
el cuerpohumano,ropa.
Isichaña(v.) Proporcionarropavariadaa
la esposao a las hijas.
Isicharapiña(v.) Hacerropaparaotro.
Isichasiña(v.) Hacerseotejerseropa
parasi.
11. Isini (s.) Persona quetienemucharopa.
Isintasiña(v.) Ponerseropa, vestirse.
Isirasiña(v.) Desvestirse, quitarse
prendas
Isirayaña (v.) Hacerdesvestir.
Isit'axsu (s.) Lavatorio.
Ispa/Ispaku (s.) Gemelos,mellizos.
Ispalla(s.) Amuletode la papase dice
queson dos niñasunablancay otra
negra
Ispi (s.) Pececillo
Ispillu(s.) Labio.
Ispilma(s.) Candela, vela
Ispinku(s.) Trébol.
Isqisqi/Thutha(s.)Polilla.
Issuña (v.) o Issuyaña. Desnudar,quitar
el vestido o ropa.
Issusiña(v.) Desnudarse,dejandolaque
antes se usaba.
Ist'aña (v.) Audible quepuede
escucharse.Escuchar,obedecer.
Ist'añjama(adj.) Algo quese puede
escuchar.
Ist'apxma(imp.) o Ist'apxam.Escuchar,
escuchen.
Ist'asiña (v.) Vestirse, escucharloque
hablanmal desi.
Ist'asiri (adj.) Obedienteysumiso.
Ist'asiyaña (v.) Hacerqueunapersona
escucheloquesehablade ella.
Ist'asxaña (v.) Haberseoído. Volverse
obedientey sumiso.
Ist'ayaña (v.) o Ist'ayasiña. Vestirlo,
amortajar,hacerqueunole hagaoira
otro.
Ist'iri (s.) Oyente. Personaque oye o
escucha.
Ist'kaya (s.) Audible.
Istalla (s.) Prendatejidaprimorosamente
paracontenerlacoca.
Isthapiña(v) o Isthapisiña.Vestir, cubrir
conropasa uno, engalanarse,
arreglarse.
Istira (s.) Quesera,moldeparahacer
quesos.
Isuqaña(v.) Percibir.
Isutunku (s.) Sorgo(planta).
Iswalla(s.) Adúltero.
Italaki (s.) Zampoña,instrumento
originariodeItalaque
Itapallu(s.) Ortiga.Planta orticácea.
Itäwi (s.) Abscesoen el pie,se creeque
es por haberpisadolosalimentos.
Itha/Ita (s.) Pulgade ave.
Itkataña (v.) Adosar conuna cosasólida
querequierela fuerza de dos manos.
Itnaqaña(v.) o Itnuqaña.Manejarun
cajónocosaparecida.Colocaralsuelo.
Itsuña (v.) Extraer un objetosólidoy
pesadoconlasdos manos.
Ittaña (v.) Alzar unacosasólida.
Itunaqtaña(v.) Andar tironeándosepor
todas partes cosas.
Ituniña(v.) Traerunacosahaciadonde
unola pide.
Ituntaña (v.) o. Ituña. Llevar, entre los
brazos.
Ituqaña(v.) Bajar laolladel fogón.
Ituraña (v.) Arrebatar algo.
Iturpayaña (v.) o Itxataña. Levantar,
retirar cosaspesadasparatapar o
destapar.
Itutiña (v.) Rodar.
Iwachu(adj.)Flojo,debilitado,sin
fuerzas.
Iwayu (adj.) Querido,amante,
despectivo.
Iwisa/Iwija(s.) Oveja.
Iwisqallu(s.) Cría de ovejas.
Iwxa (s.) o Iwxaña. Amonestación,
consejo.Encargo,recado.Mensaje.
Iwxa (v.) o Iwxaña. Amonestación,
consejo.Encargo,recado.Mensaje.
Iwxaniña(v.) Ir a dar un encargooun
mensaje.Ir a amonestar,darun consejo.
Iwxarapiña(v.) Ixwarapiña.
Amonestárselo,recomendárselo,dar
consejoparabiendeotro.
Iwxasiri(s.) o Iwxiri. Consejero,persona
queda consejosorecomendaciones.
Iwxasiwayjaña(v.) Recomendarseasí
mismo.
Iwxata (p.) Personaqueha sido
aconsejada.
Iwxaw aru (s.) Encomiendadepalabra.
Testamento.
Iwxawayaña (v.) o Iwxawayjaña. Dejar
algoencomendadoantesdeirse.
Iwxawi(s.) Sermón,amonestación.
Iwxkaña(p.) Aconsejable,dignodeser
aconsejado.
Iya/Yaw (interj.) ¡En buenahora!.
Iyana (v.) Aceptar, admitir,asentir,
consentir,tolerar.
Iyaw (interj.) Ya, expresiónde
aceptación.Afirmativo.
Iyawäña (v.) Acatar, obedecer.
Iyawsaña (v.) Recibir.Decirsí.
Iyawsayaña (v.) Haceraceptar.
Persuadir.
Iyawskaya (adj.)Aceptable.Que puede
ser aceptado.
Iyra (s.) Colina,lomadecerro,elevación
de terrenomenorqueunamontaña.
J
Ja (interj.) Personaquearrea animales.
Jach'a(adj.) Fuertey grande,largoo
alto. Muchedumbreojuntade alguna
cosa.
Jach'achaña(v.)Engrandecer,levantar
en alto.
Jach'ajila(s.)Hermanomayor.
Jach'amama(s.)Esposade la maxima
autoirdaddeun ayllu. Mujerde edad.
Jach'asirka(s.) Nombredeunpueblo
Jach'atata(s.) Nombrequerecibela
autoridadmayoren un ayllu. Persona
mayor, abuelo.
Jach'i(s.) o Jich'i.Unpuñadode algo,
cuantocabeenelpuñode la mano.
Jach'ijaña(v.) o Jich'jaña.Llevar algosin
soltar durantemuchotiempo.
Jach'intaña(v.) o Jich'intaña.Metero
echardentroun puñadodealgo.
Jach'iña(v.) Llevar un puñadodealgo.
Jach'isuña(v.) o Jich'suña.Sacarun
puñadodealgúnrecipienteobolsa.
Jach'ithapiña(v.) o Jich'thapiña.Juntar
puñadodealgo.
Jach'ixaraña(v.) o Jich'xaraña.Darun
puñadodealgo.
Jach'ixataña(v.) o Jich'xataña.Ponerun
puñadoencimadealgo.
Jach'kataña(v.) Botar la cocamascada
en lasapachetas.Superstición.Traer
cocaenlaboca.
Jach'ni(s.) Hechiceroquehaceun
embustey trae consigoelmaízo
estiércolparaadivinar.
Jach'taña(v.) o Jich'taña.Tomarun
puñadodealgo.
Jach'u(s.) Cebadatiernacomoforraje.
Cocamascadaqueechandelaboca.
Carabinero.
Jach'usuña(v.) o Jach'suña.Sacarla
cocamascadaconlamano.
Jach'utarapiña(v.) o Jich'tarapiña.Tomar
un puñadodealgoparadárseloa otro.
Jach'xaruña(v.) o Jich'xaruña.Tomarlo
en elpuño.
Jacha(s.) Lágrimas.
12. Jachajachaña(v.)Tenerganasdellorar.
Jachanqalla(adj.)oJachawalla.Llorón.
Jachantaña(v.) Metersea llorarcon
otros que Iloran.
Jachaña(v.) o Jachasuña./Jachsuña.
Llorar.Derramarlágrimas
Jacharaña(v.) o Jachxaña.Llorarde
algoentre varias personas.
Jachäña(v.) o Jachayaña.Hacerlellorar.
Jachiri(s.) El queIlora.
Jachjaña(v.) Ahogar ahorcandoo
entronandoalgoenla garganta.Maldecir
a alguien
Jachjayasiña(v.) Enojarse.
Jachkataña(v.) Llegarllorandoo
quejarse.
Jachsuña(v.) Llorarunrato o un
momento.
Jachxataña(v.) Llorarsobrela sepultura
o sobreel muerto.
Jaju(s.) Mosquitoquepica.
Jak'a (adv.) Cercao cercano.
Jak'achaña(v.) Acercarse,faltar poco
paraIlegar.
Jak'aja(s.) Mi vecino.
Jak'akataña(v.) o Jak'kataña. Acercarse
a alguienoa algo.
Jak'ankaña(adv.) Estar cerca.
Jak'ankiri (s.) Vecinoscercanos.
Jak'asiña(v.) o Jak'achasiña.Acercarse
unoa otro.
Jaka (s.) Vida o hacienda.
Jakaña(v.) Vivir actualmente.Lugar
dondevive.
Jakasiña(v.) Ganarpara comerconsu
trabajo.Vivir conalguien.
Jakatatäxaña(v.) o Jakatatayaña.
Resucitaraotro. Hacerrevivir.
Jakatatxaña(v.) o Jakatataña. Resucitar.
Mejorarenla salud.
Jakawi (s.) Placenta.
Jakäña(v.) Hacervivir o dar salud.
Jakäsiña(v.) o Jakayasiña. Hacer
vivir.Curar una herida.
Jakhiraña(s.) Cosas quese cuentan.
Jakhu(s.) Cosa devalor. Números.
Jakhuña(v.) Contar,preciar.
Jakhuri(s.) Contador.
Jakhusiña(v.) Uno quese cuentalos
númerosarábigos.Contarse.
Jakhuwi(s.) Contabilidad.
Jakhüsiña(v.) o Jakhuyasiña. Hacerse
estimar,hacersetomarencuenta.
Jakiri(s.) Petsona quevive.
Jakisiña(v.) o Jikisiña.Encontrarsecon
alguien.
Jakisxaña(v.) o Jikisxaña.Volverse a
juntar, hallarloque se habíaperdido.
Jakkataña(v.) Colarsea algo,pegarsea
algo.
Jaktaña(v.) Revivir. Resucitar
Jakxaña(v.) Sanar, cobrarsalud.
Jalajala(adj.)Diligente,andardeprisa.
Jalakataña(v.) o Jalkataña. Enfrentarse
paradefendera otro. Cruzar de un frente
a otro.
Jalakipaña(v.) Adelantarse. Pasarpor
encimadeotro.
Jalakipiri(s.) Personaquetoma la
delantera.El quepasa por encimade
otro.
Jalantaña(v.) Caerseal aguao a un
barranco.Entrara un lugarde improviso.
Jalaña(v.) Correro ir de muchaprisa.
Jalaqaniña(v.) Llegarapresuradode
algúnlugar.
Jalaqtaña(v) Caerse.Quedarseatrás o
apartarsedel grupo.Hacercaeralgo.
Jalaqtayaniña(v.) Hacercaerdeun lugar
elevadohaciaabajo.
Jalaqtayiri (s.) Personaque hacecaer.
Jalaqti(s.) o Jalaqtiri.Cosao persona
quese cae.
Jalaranttaña(v.) o Jalrantaña.Hundirse.
Jaläña(v.) Hacerdividirconotra
persona.
Jaljtaña(v.) Separarse.
Jaljtayaña (v.) Hacerseparar,lugar
dondese separan.
Jaljtayiri (s.) El queseparaun
matrimonio,(juez).
Jalkataña(v.) Subirapresuradocuesta
arriba.
Jalliraña(v.) o Jajlliraña.Escoger
mejorestubérculoscrudosococidos.
Jallk'a(adj.) Miedoso,cobarde.Parte
delicadadeunapersona.
Jallk'asiña(v.) Acobardarse,desmayar
en acometeroproseguir.
Jallk'asiri(s.) El quese acobarda.
Jallpa(s.) Platode comidaandinaquese
preparaen lafechafestivos. Papa
molida.
Jallpaña(v.) o Jallq'aña.Lamer,comer
conlosdedos unplato de laguaosopa.
Jallparaña(v.) Limpiarconeldedo.
Jallpasiña(v.) Lamerse.
Jallpsuña(v.) Comertodo,limpiar
lamiendoelplato.
Jallu(s.) Lluvia.
Jallukipa(s.) Llovizna.
Jallukipaña(v.) Estar lloviendo.Llover
poco.
Jalluña(s.) LugardondesiempreIlueve.
Tierradondelluevebienasu tiempo.
Llover.
Jallupacha(s.)Tiempodelluvia.
Jalluxataña(v.) o Jallxataña.Lloviznar.
Rocío.
Jalluxataña(s.) o Jallxataña.Lloviznar.
Rocío.
Jalq'a(adj.) Farsante,simulador.
Jalqataña(v.) Ayudar, favorecer.
Encontrarapresurado.
Jalqatiri(s.) Unoquetiene quiénLe
ayude.
Jalsu(v.) Filtra, sale.
Jalsuña(v.) Salirsedeentre muchos.
Subircuestaarriba. Volar.
Jaltaña(v.) Elevarse, volar
Jaltäña(v.) Hacervolar. Meceruna
mujerencintaparaacomodarensulugar
el feto.
Jalthaptaña(v.) Hacerquese encoja.
Encogerse,acobardarse.
Jalthaptäña(v.) Hacerencoger.
Jalthaptiri(s.) Cosa quese encoge.
Jalxataña(v.) Encontrar
apresuradamente.
Jama(s.) Excrementodepersonasy
animales.
Jamach'a(s.)Afrecho o cosacernida.
Jamach'i(s.)Pájaro.
Jamakipaña(v.) Echarexcrementoen
lugarajeno.
Jamaña(adv.) Lugardondese echanlos
excremento.Hacerbaño.
Jamasata(v.) Haceralgoa escondidas.
Jamast'aña(v.) Cubrirlos ojos.
Jamillu(s.) Nombredeunaplanta
medicinal.
Jamp'atiña(v.) Besar.
Jamp'atiri(s.) Personaque besa.
Jamp'atisiña(v.) Besarseconotra
persona.
Jamp'atisxaña(v.) Volver a besarse.
Jamp'atu(s.) Sapo.
Jamp'i(s.) Maizo trigo tostado. Medicina
o emplastoparacurar.
Jamp'iña(v.) Tostadoraorecipientepara
tostar.
Jamp'iraña(v.) Tostarencantidades.
Jamp'iri(s.) Personaque tuesta maízo
trigo.
13. Jamp'suña(v.) Tostarmaízo trigo.
Janak'achaña(v.) o Jank'achaña.Hacer
rápido.
Janakipaña(v.) o Janaña.Cubrir.
Cubrirlotodo.
Janarxaña(v.) Quitarla cubierta.
Janchi(s.) Piel del ser humanoyanimal.
Janchini (s.)Animal que tienemucha
carne.
Jani(adv.) No.
Janirja(adv.) Aún noes tiempo.
Janjatasiña(v.) Cubrirse.
Janq'u(adj.) Blanco.
Janq'uchaña(v.) o Janq'uptaña.
Blanquear.Volver blanco.
Jant'aku (s.) Alfombra,sábana, cuero,
etc.
Jant'akuni (s.) El quetiene tendido,
alfombra,frazada etc.
Jant'akuña(v.) o Jant'akusiña.Tender
algoen el suelo.
Jantaksuña(v.) Llenardetendidoun
ambiente,unlugar.
Janthapiña(v.) Recogerlaropa.
Janxataña(v.) Cubrirporencima,
cubrirse.
Japt'aña(v.) Anocheceroentrar muy
tarde.
Japu(adj.) Seco.
Japuchaña(v.) o Japuptaña.Secaro
quemarasí latierra.
Jaqi(s.) Persona. Ser humano.
Jaqichaña(v.) o Jaqichasiña.Casarseo
tomarmatrimonio.Matrimoniarse.
Jaqikankaña(s.) El ser o lanaturaleza
humana.
Jaqimasi (s.) Dela mismaespecie
humana.
Jaqsuña(v.) Expulsar,botar.
Jaqsuri (s.) El quebota haciaarriba,el
quebota haciaafuera.
Jaqsuyaniña(v.) Hacerbotar.
Jaraña(v.) o Jararaña.Desatar,
descomponer,desarmar.
Jaraphi(s.) Costilla.
Jaraqaña(v.) Soltar los animalesatados.
Jararankhu(s.) Lagarto. Adj. Flojo.
Jararasiña(v.) Desatarse.
Jararpäña(v.) Desatar unanimalatado,
deshacer,descargar.
Jarasiña(v.) Desatarun tejido.
Jariña(v.) Lavar. s. Recipientepara
lavar.
Jariraña(v.) Lavar algo.
Jarisiña(v.) Lavarse.
Jarisxaña(v.) Lavarse nuevamente.
Jark'antaña(v.) Evitar quehuya alguien.
Jark'aña(v.) Atajar, protegeranimaleso
personas.
Jark'iri (s.) Persona quecuidaque
protege, policía,pastor.
Jarma(s.) Mineral,medicinal.
Jarphi(s.) Parte delanteradela pollera.
Jarphintaña(v.) Llevar algo en el borde
delanterodela polleraofalda.
Jarphiña(v.) Llevar en la falda.
Jarphkataña(v.) El contenidoenuna
faldacolocarsobreunapartealta.
Jarphkatäña(v.) Ordenaraquecoloque
en unlugar elevadaalgode la falda.
Jarphnuqaña(v.) Poner alsuelo dela
falda.
Jarphsuña(v.) Alzar unaporciónde
patatas, maíz enun aguayo o en untari.
Jarpxaruña(v.) Recoger,tomarenfalda.
Jarsuña(v.) Lavar ollasu otros
recipientes.
Jaru/Jaxu (adj.)Agrio, picante.
Jasaniña(v.) Venir corriendo.
Jasaña(v.) Correr, caminar
apresuradamente.
Jasaqaña(v.) Arrancar corriendo.
Jasaraña(v.) Correrse,escaparse.
Jasi (v.) Escozor, picazón.
Jasiña(v.) Escocer.
Jat'iña/Jat'uña (v.) Cavar o hacerhoyos.
Jat'isiña(v.) o Jat'siña. Rascarseo
arañarse.
Jat'suña (v.) Cavar sacandotierra.
Jatha (s.) Casta, familiar,ayllu, castade
reyes. Semilladeplantas.
Jathaña(v.) Engendrar.
Jathi (adv.) Pesado,grave.
Jawi(s.) Lanatrasquiladadeoveja.
Jawintaña(v.) Untar o embarrar.
Jawiña(v.) Envolver lanas.
Jawira(s.) Río cono sinagua.
Jawq'antaña(v.) Azotar concinturón.
Jawq'araña(v.) Azotar a todos. Sacudir
la ropau otras cosas.
Jawq'asiña(v.) Azotarse asi mismo,
azotarse unocontraotro.
Jaya (s.) Hiladade lanadeoveja quese
formaen la rueca.Adv. Lejanía.
Jayani (s.) Algo que tienemuchotiempo
de duración.
Jayankaña (v.) Estar lejos.Vivir lejos.
Jayankiri (s.) Personaquese encuentra
Iejos.
Jayapachaña(v.) Tardarmuchorato.
Jayarst'aña (v.) Alejarse, apartarse.
Jaychasiña(v.) Reñirasí unoa otro.
Jaylliña(v.) Cantar.
Jayp'u (adv.) Al anochecer,aunque
tambiénsignificadespuésdemediodía.
Jayphu (adj.) Opaco.
Jaypt'ayasiña (v.) Hacerseatardecer.
Caerla tarde.
Jayra (adj.) Perezoso, flojo, haragán.
Jayra (s.) Flojo.
Jayraptaña (v.) Volverse flojo.
Jayrasiña (v.) Tenerflojera.
Jayri (adv.) Nochesinluna.
Jaysaña (v.) Obedecer.
Jayt'suña (v.) Sacaralgodelhornocon
palo,sacarcenizadel fogón.
Jayt'uña (v.) Objetoparasacaralgodel
horno.
Jaytamukuña(v.) Dejardesamparado.
Jaytaniña (v.) Ir a dejar.
Jaytaraña (v.) o Jaytaña. Desamparar,
dejar.
Jaytarapiña (v.) Dejaratras en el camino,
dejárseloenalgúnlugar.
Jaytkataniña (v.) Dejaralgoy regresar.
Jayu (s.) Sal.
Jayuk'ara (adj.) Salada.
Jich'jaña(v.) o Jach'jaña.Repartiralgo
por puñados.
Jichha(adv.) Ahora, en este momento.
Jichhu(s.) o Wichhu.Pajacomohierba.
Jichhüru(adv.) Hoy día, en este día.
Jijma/Ijma(s.)Mujerviuda.
Jik'iña(v.) o Jik'suña. Arrancaralgo del
suelo.
Jik'iña/Jik'u(v.) Tenerhipo.
Jik'iqaña(v.) Arrancarmalezasde los
sembradios.Desgajarlasramasdelos
árboles.
Jik'qäña(v.) Arrancaralgo.
Jikhani(s.) Espalda.
Jikhaña(v.) Llevar pordelanteun
carnerouotro animal.
Jikharpäña(v.) Ahuyentar, echarde
dondeestá.
Jikhsuniña(v.) Traerla.Terminar.
Jikhsuña(v.) Sacaralgo.
Jikiña(v.) Encontrarsealgo,alzarse de
algúnlugar.
Jikthaptaña(v.) Encontrarse
momentáneamente.
Jila(adv.) Demaciado,excesivo.s.
Hermano.
Jilani(s.) El quetienehermano.
14. Jilankaña(v.) Estar en primerlugar.
Estar por demás.
Jilankiri (s.) El que está siemprearribao
adelante.
Jilaña(v.) Crecer,madurar.
Jilaqata(s.) Autoridadandinaconmayor
poder.
Jilarasiña(v.) Hacersesobrar.
Jilaräña(v.) Dejarsobras dealgo.
Jilïri (s.) Persona quecrece.Hermano
mayor.
Jilxataña(v.) Ser másqueotro.
Jina(v.) ¡ Vamos !
Jincht'aña(v.) Avisar, advertir, persuadir.
Jinchu(s.) Oreja.
Jinchuni (adj.)Personaobedienteque
escucha.
Jinchuwisa(s.)Sordo, elque no
escucha.
Jinthintaña(v.) Entrar por atrás despacio.
Jiphilla(s.) Tripasdeanimalesode
personas.
Jipi(s.) Saponinadela quinua.
Jipichaña(v.) Quitarlelasaponinaala
quinua.
Jipini(s.) Algo quetiene saponina.
Jipiña(v.) Ponersedecuclillasode
barrigacomolaoveja.
Jipiskaña(v.) Estar así sentado. Ponerse
en cuclillas.
Jipitataña(v.) Echarsepocoapocode
barriga.
Jipt'aña(v.) Echarsedebarriga.
Jipxataña(v.) Echarsesobrealgo,o
sobrealguien.
Jiq'iri(s.) Personaque provocael humo.
Humo.
Jiq'suña(v.) Humear.
Jiruña(v.) Mover algolíquidocon
cucharón.Cucharaopaloparamover.
Jiruña(s.) Mover algolíquidocon
cucharón.Cucharaopaloparamover.
Jisk'a (adj.) Pequeño,menudo.
Jisk'achaña(adj.)Despreciar,sin
importar.
Jisk'achasiña(v.) Achicarse,no hacerse
valer.
Jisk'anaka(s.) Cosaspequeñas.
Jisk'aptaña(v.) Volverse pequeño.
Achicar,disminuir.
Jiskallachi(s.)Vejiga delas mujeresy
hornbres.
Jiskhaña(v.) Llevar arrastrandocon
soga.
Jiskhaña(s.) Redparasacaralgo.
Jiskhaqaña(v.) Alargar el estriboy cosas
así.
Jiskhatataña(v.) Alargar lasoga,
extenderlienzos pellejos.
Jiskhiqaña(v.) Hacerpreguntasdetodo,
interrogar
Jiskhiri(s.) Personaquelleva amarrado
a un animal.
Jiskhiri(adj.) Preguntón.
Jisksuña(v.) Sacaralgúnpaloo algo
parecidodeunhoyo.
Jiskt'aña (v.) Preguntar,interrogar.
Objetar,cuestionar.
Jiskt'arapiña(v.) Preguntaa ruegoa otro.
Preguntárselo.
Jit'aña/Jitt'aña (v.) Cubriro ponerse
delante.
Jithintaña(v.) Entrar pocoapocoa un
espacio.
Jithintäña(v.) o Jithintayaña. Hacer
entrar algo,empujarconcuidadopara
queentre algo.
Jithiña(v.) Andar haciaatrás.
Jithiqaña(v.) Apartarse, alejarse.
Jithiqtaña(v.) Disociarse,apartarse,
dejarvía libre.
Jithiraña(v.) Alejarseconcuidadodeun
lugar.
Jithiräña(v.) Quitaralgodelprecioque
pide.
Jithsuña(v.) Salirdespacio.
Jiwamukuña(v.) Morirseporahí.
Jiwanaqaña(v.) Morirmuchosentodas
partes.
Jiwaniña(v.) Ir a moriraalgunaparte.
Jiwaña(v.) Morir.Dejardeexistir.
Jiwarpäña(v.) o Jiwarpayaña.Matara
alguien.
Jiwayiri (s.) Homicida.
Jiwäsiña(v.) o Jiwayasiña. Suicidarse.
Jiwäwi(adv.) Lugardondemurió.v.
Habermuerto.
Jiwiña(v.) DormirProfundamente.
Jiwiri/Jiwt'iri(s.) El quemuere.Mortal,
quemuere.
Jiwq'i/Jiq'i(s.) Humo.
Jiwq'ïña(v.) o Jiq'iyaña. Provocar el
humo.Hacerhumear.
Jiwt'aña(v.) Moririnesperadamente.
Jiwxataña(v.) Morirunotras otro.
Juch'usaptaña(v.) Adelgazar.
Jucha(s.) Pecado.
Juchachasiña(v.) Pecar,cometer
cualquierpecado.
Juchanchaña(v.) Culparaalguien.
Juchani(s.) El quetienepecado,
pecador.
Jucharara(s.) Llenodeculpasodelitos,
delincuente.
Juchartaña(s.) Deshacerselapapaenla
ollapor el elevadocalor.
Juchhaña(v.) Absorber.
Juchikiña(v.) o Juchjikiña.Disputar,
discutir,debatir.
Juchusa(adj.)Delgado.
Juja(adj.) Ágil, liviano.
Juk'a (adv.) Menos,poco,escaso.
Juk'achaña(v.) Abreviar, hacerbreve,
reduciramenostiempooespacio.
Juk'apacha(adv.) Pocotiempo,espacio
de tiempodepocaduración.
Juk'aräña(v.) Amenguar,disminuir.
Juku (s.) Búho, ave rapaznocturno.
Jukumari(s.) Osomamífero.Hombre
mono.
Julla(adj.) Tierno.
Juma(s.) Pronombrepersonalsingular
de segundapersona,tú, usted.
Jumint'a(s.) Panque se hacedelmaiz
molidoenhojasdechoclo.
Jump'i(s.) Sudor.
Jump'iña(v.) Sudar, transpirar.
Jumpiriri(s.) Naturista.
Jumpïri(s.) Personaquetranspira.
Juniña(v.) Hacermadejasdelana.
Junt'aña(v.) Punzar, pinchar.
Junt'u (adj.) Caluroso,caliente.
Junt'uchaña(v.) Calentar.
Junt'uma(v.) Liquidohervido(té, café).
Agua caliente.
Juntuchiri(s.) Personaquecalienta.
Jununtaña(v.) o Junuña.Punzar, herir
conpunta. Inyectar.
Jununtayasiri(s.) El quese hace
inyectar.
Jununtiri(s.) El queinyecta.
Juñi(s.) Madeja,hilorecogidoenvueltas
iguales.
Juñiri(s.) Personaquehaceel ovillo.
Jupa(s.) Pronombrepersonalsingular
de tercerapersonaél,ella.
Jupanakpura(adv.) Entre elloso ellas.
Jupapura(s.) Entre ellosdos, entreellas.
Jupha(s.) Quinua.
Jupuqu(s.) Espuma.
Juq'uchiri(s.) Personaqueremoja.
Juq'ullu(s.) Renacuajo.Críade ranaso
sapos.
Juq'uña(v.) o Juqhuchaña.Empapar,
15. mojar,remojar.
Juq'uyaña (v.) Macerar,hacerremojar
unacosaen un líquidoporlargotiempo.
Juqhu(s.) Lodazal. Adv. Lugarllenode
lodo.
Jura (s.) Ganadosincría.
Juri (s.) Lodo, barroque se forma
cuandollueve.Agua turbia. adj. Mojado.
Jurichaña(v.) Mojar,humedecer.
Juriptayaña (v.) Poner turbiael aguau
otro Iíquido.
Jurma(s.) Moco.
Jurmausu (s.) Gripe,enfermedad
epidémicaaguda.
Jurmarara(adj.)Mocoso,niñodetierna
edad.
Jurpi/Jurpüru(adv.) Pasadomañana.
Jurqhiña(v.) o Jurqhiraña.Rasguñar,
rascar,arañar.
Jurqhiri (s.) Personao animalquearaña.
Jusq'uña(v.) Frotar. Banizar.
Jusq'urtaña(v.) Acariciar.
Jutaña(v.) Venir.
Jutayaña (v.) Hacervenir. Llamar.
Jutiri (s.) Tiempofuturo,porvenir.
Juyaki (adj.) Fresco,tranquilo.
Juykhu (s.) Ciego,no vidente.
Juykhuptaña (v.) Perder lavista
completamente.
Juyphi (s.) Helada.
Juyra (s.) Quinua,o cualquierproducto
alimenticio.
K
Kachakipaña(v.) Pasarpor encimade
algoo realizar un granpaso.
Kachakipayaña (v.) Hacerpasara
alguiendeun granpaso.
Kachakipt'aña(v.) Pasar al otro ladopor
sí mismo
Kachanaqaña(v.)Pasear sin rumbo.
Vagar.
Kachaña(v.) Ir a pasos largos
flojamente.
Kacharpaya(p.) Despedidadelafiesta.
Kacharpayaña(v.) Hacerladespedida.
Kachatataña(v.) Abrir las piernas
estandoparado.
Kachatatayaña(v.) Hacerqueabra las
piernas.
Kachayaña(v.) Hacerquealguienvaya
contrasu voluntad.
Kachiri(s.) Personaquecaminaa
desgano.
Kachst'aña(v.) Dar un pasohacia
afuera.
Kachst'ayaña (v.) Hacerquealguien
salgaafuera.
Kachsuyaña(v.) Sacarconlentitud.
Pasar algolentamente.
Kachucha(s.)Gorraconvisera.
Kachuma(s.)Pepinodelas indias.
Kachxataña(v.) Montar.
Kachxatarapiña(v.) Montárselo.
Kallachi(s.)Hombro.
Kallampatu(s.)Mariposadegran
tamañodecolorazul y negro quevuela
de día.
Kallampiña(v.) Llevar aldifunto entre
varias personas.
Kallanka(s.) Corral.
Kallantaña(v.) Meterun objetode afuera
haciaadentro.
Kallanuqaña(v.) Descargar
intencionalmente.
Kallaña(v.) Llevar un muerto.Llevar un
objetode pesoo en andas.
Kallapi(adj.)o Wila Q'illu.Anaranjado.
Kallapiya(s.) Puentepequeñode
acequia,hechacontepes.
Kallapu(s.) Camilla.Escaleraartefacto
conunaserie deescalones.
Kallaqarapiña(v.) Bajaralgopesado
paraalguien.
Kallaqata(p.) Traslado.adv. Hacia
abajo.
Kallaqayasiña(v.) Hacersebajar.
Kallara(s.) Sombrerodealóngrande.
Kallarpayaña(v.) Trasladodeunobjeto
largoentre dos o máspersonas.
Kallawaya(s.) Médicoherbolario
ambulantede Charazani(Prov. Bautista
Saavedra, La Paz).
Kallcha(s.) Hazde trigo.
Kalliri(s.) Persona quelleva las andas.
Funeraria.
Kallisak'a(s.) Lanza defuego rayo.
Chispaeléctricadesprendidadeuna
nube.
Kallisaya (s.) Fuegoquese para.
Relámpago,ánimo yenergía.
Kallka(s.) Antigua sepulturaaymarade
piedrasen formacilíndrica.
Kallkataña(v.) Hacerpasarlevantado.
Kallkatarapiña(v.) Poner almuerto
encimaosobrealgo.
Kallsuña(v.) Sacaralgúnobjetode
adentrohaciaafuera.Sacaral difunto.
Kallxayaña(v.) Hacerquefracase.
Kamachaña(interj.)¡Quehacer!.
Kamachi(s.)Ley. Mandato.
Kamachiri (s.)Personaquehace.
Hacendoso.
Kamachisa(interj.)¡Quéhay!.
Kamacht'akixa(interj.)¡Quéharé!.
Kamacht'asiña(interj.)Palabraque
muestraunaactitudde impaciencia.
Kamana(s.) Encargadoquetienela
misióndehaceralgo.
Kamani(s.) Obligacióncomunal.
Cuidadordelsembradío.
Kamisa(pro.) ¿Cómo?.
Kamisa(int.) ¿Cómo?.
Kamisaki(pro.)¿Cómoestas?(Saludo).
Kamisaki(int.) ¿Cómoestas?(Saludo).
Kamisakisktasa(pro.)¿Cómoestas?
(Demuestramásinterés).
Kamisakisktasa(int.)¿Cómoestas?
(Demuestramásinterés).
Kamisaraki(pro.)o Kamsaraki.¿Qué
dice?.
Kamisaraki(int.)o Kamsaraki.¿Qué
dice?.
Kamisasa(pro.)¿Cómoes?.
Kamisasa(int.) ¿Cómoes?.
Kamisata(pro.) ¿Decómo?.
Kamisata(int.) ¿Decómo?.
Kamsaña(pro.)¿Cómodecir?.
Kamsaña(int.) ¿Cómodecir?.
Kamsañanisa(pro.)¿Quévamosa
decir?.
Kamsañanisa(int.)¿Quévamosa
decir?.
Kamsapxisa(pro.)¿Quédijeron?.
Kamsapxisa(int.)¿Quédijeron?.
Kamsasa(pro.) ¿Quédigo?.
Kamsasa(int.) ¿Quédigo?.
Kamsisa(pro.) ¿Quédijo?.
Kamsisa(int.) ¿Quédijo?.
Kamsitusa(pro.) ¿Quemedijo?.
Kamsitusa(int.) ¿Quemedijo?.
Kamstansa(pro.) ¿Quédijimos?.
Kamstansa(int.) ¿Quédijimos?.
Kanka(s.) Carne asadao frita.
Kankakipaña(v.) Refreir.
Kankaña(v.) Asar carne.
Kankañani(v.) Freiremos.
Kankaraña(v.) o Kankart'aña. Asar en
abundancia.
Kankiri(s.) Personaqueasa la carne.
Chef, cocinero.
Kankjaña(v.) Freiren exceso.
Kankst'asiña(v.) Prepararse el asado
parasí mismo.
16. Kanksuta (s.) Carnebienasada.
Kanstansa(pro.) o Kamstansa.¿Quéte
dijo?.
Kanstansa(int.) o Kamstansa.¿Quéte
dijo?.
Kapachu(s.) Bolsa,alforjatejida como
de loskallawayas.
Kapachuni (adj.)El quetiene la alforja.
Kastachaña(v.) Ordenar,separar.
Katari (s.) Serpiente.
Katiña/Katuña(s.) o Katu. Mango,
agarradera.v. Agarrar.
Katjaña(v.) Descubrir.
Katkatasiri (s.) El que agarratodo parasí
mismo.
Katsuña (v.) Pescar.
Katt'ana (v.) Teneralgoenlasmanos.
(Momentáneamente).
Katthapiña(v.) o Katthapisiña.Coger.
Cogerconla mano.
Katukipa(adj.) Revendedor.s.
Intermediario.
Katuntaña(v.) Cogerfirmemente.
Katuqaña(v.) Recibiralgodealguien.
Katuqarapiña(v.) Recibiralgopara
alguien.
Katuqayaña (v.) Hacerrecibir.
Katuqiri (s.) Receptor(a),el que recibe
algo.
Katurapiña(v.) Sostener algode alguien.
Katuraqaña(v.) Cogerconintención.
Guardárselo.
Katurpayaña (v.) Agarrar
intencionalmente.
Katusiña(v.) Sujetarsede algo.
Katusiyaña (v.) Hacerconcebir.
Encenderel fuego.
Katusxaña(v.) Adueñarsede algo.
Katuyaña (v.) Entregarun ser pequeñoo
unacosa. Depositar,hacerpescar.
Katxa (s.) Agarrado porla tierra. Es una
creencia.
Katxaña (v.) Atrapar, capturar.adj. El
queestá capturado.
Katxaraña(v.) o Katxaruña. Agarrar a
alguiendelas manos.
Katxarpayaña (v.) o Katurpayaña. Hacer
agarrara todos.
Katxaruri(s.) Personaque recibeei
preste. (Pasante).
Katxarusiña(v.) Agarrarse de alguiende
las manos.
Katxaruyaña (v.) Entregarla
responsabilidaddelaorganizaciónde
unafiesta a alguien.
Katxasiña(v.) Contenerporla fuerza.
Katxata (v.) Atrapado.
Katxataña (v.) Volver a tomaro recibir
algo.
Katxayasiña (v.) Hacerseatraparo
descubrir,retenera lafuerza.
Katxiri (s.) Diestro paraagarrar.
Atrapador.
Katxiri (adj.) Diestroparaagarrar.
Atrapador.
Kawallusiña(v.) Subir a caballo.
Kawantaña(v.) Bailarasí muchotiempo.
Kawaña(v.) Bailarunaruedade gente
tomándosedelasmanos.
Kawkha/Kawki(p.) ¿Dóndeadónde?
Kawkha/Kawki(int.) ¿Dóndeadónde?
Kawkhansa(p.) ¿Enqué lugar?
Kawkhansa(int.) ¿Enqué lugar?
Kawkina(pro.) ¿Endonde?.
Kawkina(int.) ¿En donde?.
Kawkinjama(p.)¿Pordonde?
Kawkinjama(int.)¿Pordonde?
Kawkinkirisa(p.) o Kawkhankirisa.¿De
dóndees él o ella?.
Kawkinkirisa(int.) o Kawkhankirisa.¿De
dóndees él o ella?.
Kawkipacha(p.)¿Hacequétiempo?.
Kawkipacha(int.)¿Hacequétiempo?.
Kawkipuni(p.) ¿Comosiempre?.
Kawkipuni(int.) ¿Comosiempre?.
Kawkiri(p.) ¿Cuál?.
Kawkiri(int.) ¿Cuál?.
Kawkirisa(p.) ¿Cuáles?
Kawkirisa(int.) ¿Cuáles?
Kaya (s.) Ocadesidratada.
Kayu (s.) Pie.
Kayumamani(s.)Parte superiordel pie
(empeine).
Kayumuqu(s.) Tobillo.
Kayuwich'u(s.) Canilla.
Kayuwintu (s.) Talón.
Kichjaña(v.) Desmenuzarconlosdedos.
Kikipa(adv.) Similitud,igual.
Kikipaña/Kipka(v.) Comparar.
Kikpachaña(v.) Hacerigualar.
Killima/k'illima(s.)Carbón.Adj.
Negrusco.
Killiñtaña(v.) Caerde rodillas.
Killmu(adj.)Personaquetiene los
dientesdesiguales.
Killpiña(v.) Hincarse.
Killt'añani(v) Arrodillémonos.
Kimsa(adj.) NúmeroTres.
Kimsacharani(s.)Chicoteocinturón.
Kimsapataka(adj.)Trescientos.
Kimsaqallqu(adj.)Ocho.
Kimsatunka(adj.)Treinta.
Kimsawaranqa(adj.)Tresmil.
Kimsiri(adj.)Ordinaltercero.
Kimst'aña(v.) Tríplicar.
Kinkiya (s.) Mecheroolámpara.
Kipkaki(adv.) Lo mismo.
Kipkakiña(adv.) Tenersemejanzao
igualdad.
Kirkt'aña (v.) Hacerbailarasu niñosobre
las rodillas.
Kiswara(s.) Unavariedad de árbol
andino.
Kitthapiña(v.) Mezclar,desordenar.
Iniciarunproblema.
Kiwlla(s.) Un pájaromayor queperdiz.
Kiwu(s.) Colmillo.
Kuka (s.) CocaPlantamedicinal que
contieneproteínasy caloríassuperiores
a cualquierotroalimento.
Kukani(s.) El quetiene coca.
Kukarara(adj.) Queestá llenode coca.
Kukatari(s.) Servilleta de lanapara
enfardarcoca.
Kullaka(s.) Hermana,compañera,
paisana.
Kullawa(s.) Danza amorosade
hilanderosenamorados.
Kulli(adj.) Colormorado.
Kullkutaya (s.) Palomasilvestre.
Kumpnaqaña(v.) Gatear,caminarde
cuatro.
Kumpuyaña(v.) Hacergatear.
Kumpxataña(v.) Subirsobre cuatro
extremidadessobrealgooalguien.
Kuna(p.) ¿Qué?.
Kuna(int.) ¿Qué?.
Kunalayku (p.) ¿Porqué?.
Kunalayku (int.) ¿Porqué?.
Kunapacha(p.)¿Cuándo?.
Kunapacha(int.)¿Cuándo?.
Kunasa(p.) ¿Quées?.
Kunasa(int.) ¿Quées?.
Kunaymana(adj.)Infinidad, diversidad.
Kunäpasa(interj.)Sea hoy, sea quien
sea, sea lo quesea.
Kunäsa(p.) ¿Cuándo?.
Kunäsa(int.) ¿Cuándo?.
Kunjama(p.int)¿Cómo?.
Kunjamatixa(adv.) Así es.
Kunka(s.) Cuello.
Kunkachuyaña(v.) Dirigir,guiarla
manadahaciaunadirección.
Kunkani(adj.) Debuenavoz.
17. Kupala(s.) Nombredeunárbol. Copal.
Kupi(s.) Manoderecha.
Kuptaña(v.) Levantarse despuésde
estar acostado.
Kurawaña(v.) Poner, bardara los
valladosparedeso tapias.
Kurji(s.) Colchóndetrapos.
Kurmi(s.) Arco Iris.
Kursiya (s.) Diarrea.
Kururu(s.) Ombligo.
Kusa (adj.) Bien.
Kusasä(interj.) ¡Québueno!
Kusisita(adj.) Feliz, contento,alegre,
regocijado(a).
Kusisiyaña (v.) Deleitarcausarplaceren
el ánimo.
Kusist'aña (v.) Saltar de alegría.
Alegrarse.
Kusupi (s.) Escalofrío.
Kuti (s.) Acciónderegresar.
Kutikipstaña(v.) Amotinarse.Darse la
vuelta.
Kutintaña(v.) Volver a reingresar.
Kutiña(v.) Remover, labrarpor segunda
vez. Volver, regresar, retornar.
Kutiqa(s.) Cambiodedinero.
Kutiqayaña (v.) Repeler,rechazar,
devolver el cambio.
Kutiqayariña(v.) Hacersedevolver.
Kutiqayasiña(v.) Desquitarse,
desfogarse.Hacersedevolver el cambio.
Kutiqtaña(v.) Rebotarde unapared,
regresarcasi al entrar, deshacer.
Kutirayaña (v.) Destorcerlotorcido.
Kutirpayaña (v.) Desamarrar.Desdoblar.
Kutirpu(s.) Parceladetierra quees
sembradanuevamentelapapaoalgún
otro producto.
Kutkatasiña(v.) Volverse coninsolencia.
Kutkatasiri (adj.)Replicón(a).
Replicador.
Kutqataña(v.) Responder,replicar.
Kutsuyaña (v.) Hacerregresar.Rescatar.
Kutt'aña (v.) Regresaro retroceder.
Kutt'ayaña (v.) Devolver al vendedor.
Hacervolver.
Kutu (s.) Bolsamembranosadelasaves
pararecibirlacomida.
Kutukutu (s.) Hidropesía(creencia
tradicionaleslaneblinanocturnaque
causaenfermedadenmujeres
embarazadas).
Kututu (s.) Músculodelbrazo,biceps.
Conejillomacho.
Kutuyaña (v.) Vomitar, expelerpor la
bocasinesfuerzo.
Kutxataña (v.) Reanudar,contenerlo
interumpido,retirar,repetirlo quese
habiahecho.
Kuwaja(s.) Materiaquecuajalaleche.
Kuwajt'aña(v.) Coagular.Cuajar
solidificarlolíquido.
Kuykuña (v.) Caminarconcuidado,
despacioydelicadeza.
Kuypa (s.) Nombredeun pueblo.
Machxatayaña(v.) Ayudar a montar.
Kh
Khachaña(v.) Roer.
Khachiña(s.)Piedraen el zapato.
Khakhantaña(v.) Encajar.
Khakhaña(v.) Balbucear,articularcon
dificultad.
Khakharaña(v.) Extraer cuerpossólidos
comodesatando.
Khakhuraña(v.) o Khakkasuña.
Frotar,restregarconfuerza repetidas
veces.
Khallu(s.) Tubérculosemicrudoaún no
cocido.
Khankha(adj.) Áspero.
Kharikhari (s.) Hierbadetierras
calientesquecorta.Personaje
legendarioqueextraegrasade la jente
Khariña(v.) Cortar.
Khariqaña(v.) Cortar unaparte.
Kharitataña(v.) Cortaren varias partes.
Kharu/thutha(s.) Polilla.
Khasaña(v.) Aumentarel volumende
algunosproductosalcocer.Eructar.
Khatati/Uraqiw(s.) Temblor.
Khathatiña(v.) Temblardefrío.
Khaya/Khä (adj.) Aquel, aquella,aquello.
Khäna(adv.) Allí.
Khipiña(v.) Restregar. Moversecomo
raspandoalbailar.
Khirkhi(s.) Quirquincho.
Khiru(s.) Músculodelanuca.
Khistuña(v.) Masticar.
Khitaña(v.) Mandaroenviar a alguien.
Khitharpayaña(v.) Despedirrápido.
Khithxaña(v.) Licenciar,despedirauno.
Khiti (p.) ¿Quién?.
Khiti (int.) ¿Quién?.
Khituña(v.) Raspar,modelarraspando.
Khiwiña(v.) Llamarcongestosa alguien.
Enrollar,ovillar. Agitar algunacosa.
Khiwiraña(v.) Desovillar,deshacerlos
ovillos.
Khiwtaña(v.) Ovillarhilado.Llamarcon
gestos de lamano.Llamaralespíritu
perdido.
Khuchhunuqaña(v.) Despedazartelas o
maderascontijeraosierra.
Khuchhuraña(v.) Recortarloquesobre
de algunacosa.
Khuchi(s.) Puerco,cerdo.Adj. Sucio.
Khuchichaña(v.) Ensuciar.
Khuchuña(v.) o Mururaña.Cortar
cabellos.
Khula(s.) Terrónqueselevanta por el
arado.
Khullu(s.) Codorniz.
Khumnuqaña(v.) Descargaroponeral
piso.
Khumtaña(v.) Transportartodoloque
hay.
Khumu(s.) Carga.
Khumuña(v.) Cargarencamiónoanimal
de carga.
Khumxataña(v.) Ponerla cargasobreun
animalomediodetransporte.
Khunu(s.) Nevada.
Khunuña(v.) Nevar.
Khunupacha(s.)Epocadenieve.
Khunuqullu(s.)Montañacubiertade
nieve.
Khuräxa(adv.) o Khurïxa. Detrás de una
montañaocumbre.
Khuri(adv.) Anterior, lejosallá.
Khurimara(adv.) Anteaño.
Khurkhu(adj.) Travieso,elque todo lo
transforma.
Khuskachaña(v.) Igualar.Nivelar la
tierra, dejarllanaunasuperficie.
Khuskha(s.) Igualdaddelas cosas.
Consecutivo,contiuo.
Khusu(adj.) Espeso.
Khusuptayaña(v.) Volver más espeso.
Khuyaña (v.) o Khuyapayaña.
Complacer.Compadecer.Sentir
compasiónporelmalajeno.
Khuyapayasiri (adj.) Generoso,
compasivo.
Khuych'ukiña(v.) Silvar paramolestar.
Khuysa (adv.) En laparte opuestaal que
habla,al frente.
Khuysäxa (adv.) Detrás de la paredo de
la cumbre.
Khuyt'aña (v.) Silvar a cadamomento.
Khuyuña (v.) Silvar, silbato. Aventar
cerealdesgranado.
Khuyuqaña(v.) Separardel trigo,