SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 79
1“Shetaji”
ESPAÑOL – KICHWA
-Admiración-
¡Completo!: Pacta
¡Cuanto antes!: Uta
¡Deja!: Sakí
¡Dolor!: Ayayay
¡Presente!: Capi
¡Pronto!: Uta
¡Qué horror!: Ninanta
¡Todo!: Pakta
¡Toma!: Kayka
¡Viva!: Huyayay
-Interrogación-
¿A dónde vas? : Mayman rinki
¿Ahora mismo?: Kunanllatak
¿Cómo estás?: Imanallatak Kanki
¿Cómo será?: Imashinankachari
¿Con quién vives?: Piwantak Kawsanki
¿Cuál? : Maykantak
¿Cuáles? : Maykankunatak
¿Cuánto? : Mashnatak
¿Cuántos? : Mashnakunatak
¿De dónde eres? : Maymantatak Kanki
¿De dónde vienes? : Maymanta Shamunki
¿Dónde vives? : Maypi Kawsanki
¿En dónde? : Maypitak
¿En razón de que?: Imanishpatak
¿Por qué razón?: Imamantatak
¿Qué Nombre Eres?: Imashutitak Kanki
¿Qué será? : Imachari
¿Qué?: Imatak
¿Quién? : Pi tak
¿Quiénes? : Pikunatak
¿Y tú?; ¿Y vos? : Kanka
¿Y usted?: Kikinka
-A-
A lo mejor: Shinachari
Abaco: Yupana
Abajo: Uray
Abandonar: Sakina
Abandonado: Shitashka
Abandono: Shitay
Abanico: Wayrachina
Abdomen: Wiksakara
Abecedario: Killkakuna
Abeja: Wayrunku, putan chuspi
2“Shetaji”
Abismo: Kaka
Ablandar: Ñutuñachina
Abofetear: Sakmana
Abonar. Wanuna
Abono: Wanu
Abono Químico: Rurashka Wanu
Aborrecer: Tsiknina
Abrazar: Uklluna
Abrazarse: Ukllarina
Abrazo: Ukllay
Abrigado: Kunushka
Abrigar: Kununa
Abril: Ayriwa
Abrir: Paskana
Absorber: Tsunkana; Hurutina
Abuela: Hatunmama
Abuelo: Hatunyaya
Abultado: Raku
Abundancia: Tawkay
Acá: Kayman
Acabar: Tukuchina; Puchukana
Acariciar: Llankana
Acarreamiento: Ashtyay
Acarrear: Ashtana
Acaudalado: Ati
Accidentes geográficos: Kaksaskuna
Acción: Ruray
Acechar: Chapana
Aceite: Wirayaku; wira
Acelga: Llapak
Aceptar: Chaskina
Acequia: Larka
Acercar: Kimina: Kuchuyana
Acercarse: Kimirina, Kuchuyarina
Achicar/recortar: Uchillachina
Achiote: Manturu
Ácido: Pusku, hatki
Aclarar (mente): Achikyachina.
Aclarar el Día: Punchanayana, achikyana
Acomodar: Patarina
Aconsejado: Kunanashka
Aconsejar: Kunana
Acontecer: Imatukuna
Acontecimiento: Imatukuy
Acordar: Yuyarina
Acostar: Sirina
Acostarse: Siririna
Acrecentar: Hatunyachina
Acrobacia: Titu
Acróstico: Awawichik
Acta: Tantarimanta Killka
Actividad: Ruray
3“Shetaji”
Actividad Económica: Kullkirayku llamkay
Acudir: Amachana, chayana
Acuerdo: Arininakay
Aculturación: Kawsayshuktakyariy
Adaptación: Amañariy
Adaptar: Amañana, yacharina
Adaptarse: Amañarina
Adelantar: Ñawpana
Adelante: Ñawpa
Adelgazar: Tulluyana
Además: Ashtawan
Adicional: Yapa
Adicionar: Yapana
Adinerado/a: Kullkiyuk
Adiós: Aywa
Adivinanza: Watuna
Adivina adivinador: Imashi, imashi
Adivinar: Watuchina
Adjetivo: Shutilli
Administración: Kamachikamay / llamkay kamay
Administrador: Llamkay kamak
Adobe, ladrillo: Tika
Adolescente: Wamra, malta
Adorar, venerar: Warawana
Adornado: Allichiy, sumakyachishka
Adornar: Allichina, sumakyachina
Adorno: Warawa
Adquirir: Ushana, Charina
Aduana: Mitalaykamak
Adulto: Yuyak
Adverbio de Modo: Shina Imallichik
Adverbio de Tiempo: Pacha Imallichik
Adverbio de Lugar: Kuska Imallichik
Adverbio: Imallichik
Aeropuerto: Antankakamay
Aeróbico: Takiwayrariy
Afectivo: Kuyachik
Afecto: Kuyay
Aficionar: Nayana
Afilar: Mulana
Afortunado: Ati
Afrecho: Hamtsi
Afuera: Kancha
Agachar: Kumuna
Agacharse: Kumurina
Agasajar: Uyansana
Agencia de Desarrollo: Yanapakwasi
Agente Modificar: Yankinachik
Agente: Yankichik
Ágil: Kutsi
Agilidad: Kutsiy
Agitador: Kuyuchik
4“Shetaji”
Agitar: Chaspina; kuyuna
Aglomeración: Wayka
Aglomerar: Waykana, Tawkana
Agobiar: Kumuna
Agonizante: Ancha
Agosto: Karwa
Agotar: Shaykuna
Agradecer: Yupaychay, Muchana
Agradecimiento: Yupaychay, Muchay
Agregar: Yupana
Agricultura: Chakrakamay, allpa llamkay
Agrietamiento: Paspa
Agrietar: Paskana
Agrio: Tanik; Haki
Agrónomo: Allpayachak
Agropecuario: Chakrawiwakamay
Agrupación: Tantachiy
Agrupar: Tantana; tantachina
Agruparse: Tantarina
Agua: Yaku
Agua Caliente y/o termal: Kunuk Yaku
Agua Clara: Chuya Yaku
Agua Potable: Chuyaklla Yaku
Aguacate: Palta
Aguardiente Machana yaku
Aguatero: Yaku Ashtak
Agudo: Piñu
Águila: Anka
Aguja: Yawri, Hawi
Agujerear: Puluna
Agujero: Utku
Ahí, Allí, Allá: Chaypi
Ahijada: Markashkawawa
Ahogar: Chukuna
Ahora: Kunan
Ahora mismo: Kunanllatak
Ahora veras: Kunan rikunki
Ahorcar: Sipina
Ahorcarse: Sipirina
Ahorrar: Wakaychina
Aire: Samay
Aislar: Waytana
Ajedréz: Kapakchunkana
Ají: Uchu
Ala: Rikra
Alacrán: Uputinti
Alambre de Luz: Achik Anku
Alambre: Antapushka
Alar: Aysana
Alargado: Suniyashka
Alargar: Suniyachi
Alargar: Suniyana
5“Shetaji”
Alarmante: Sinchiwillak
Albañil: Pirkak
Albergar: Mukachina
Albo: Yurak
Alborada: Pakari
Alcanzar: Ushana, Paktana
Alcohólico: Machak
Alcoholismo: Maymachariy
Alegre: Kushi
Alegría: Kushiy
Alegremente: Kushilla
Alejarse: Chinkayana
Alfabeto Kichwa: Kichwa llika
Alfiler: Tipa
Algarrobo: Alkaparu
Álgebra: Killkananchakamay
Algo: Ashalla
Algo: Imatapash
Alguien: Wakin, Pishi
Alguna vez: Wakinpi
Algún o/a: Wakin
Algunos/as: Wakinkuna
Aliento, repiración: Samay
Alimento: Mikuy; mikuna
Alisar: Llampuna
Alma: Nuna
Almacén: Karuna wasi
Almácigo: Muyu Putsa
Almohada: Sawna
Almuerzo: Punchamikuna
Alpargata: Ushuta
Alrededor: Muyuntin/ manya
Altar: Ampara
Alto: Hatun, wichisuni, hawa
Altura: Aksi
Alumbrar: Llimpiyana, llipyana
Alumno/a: Yachakuk
Amable: Kuyaklla
Amado: Kuyashka
Amanecer (verbo): Pakarina
Amanecer (sustantivo): Pakariy
Amaneciendo: Pakarimushka
Amante: Wayna
Amañar: Chaknana; tsaknana
Amar: Kuyana
Amaranto: Sankurachi
Amargo: Hayak
Amargura: Llaki
Amarillo: Killu
Amarrar: Watana
Amasar: Tantana
Ambiente: Kawsaypacha
6“Shetaji”
América: Apyayala
Amigar: Alamana, mashiyana
Amígdala: Amulli
Amigo/a: Mashi; Alama
Amnistía: Hucha, kunkari
Amontonar: Tantachina; suntuna
Amor: Kuyay
Amoroso: Ancha kuyak
Amortiguarse: Wañurina
Amplio: Patak
Ampolla: Chulay
Amuleto: Walachu
Analizar: Kuskina; hamutayana
Anaranjado: Kishpu
Ancho: Patak
Anciana: Paya
Anciano: Ruku
Andar: Purina
Andrajo: Llachapa
Andrajoso: Tsuntu; tsirapa
Anfibio: Yakwallpa
Angosto/a: Killki
Ángulo agudo: Kichkikuchu
Ángulo Complementario: Paktachik kuchu
Ángulo de Giro: Muyuykuchu
Ángulo llano o plano: Sunikuchu
Ángulo Obtuso: Paskakuchu
Ángulo recto: Paktakuchu
Ángulo Suplementario: Suniyachik kuchu
Ángulo: Kuchu
Anhelar: Munana
Anhídrido carbónico: Miyuwayra
Anillo: Shiwi
Animal: Wiwa
Animal Silvestre: Sacha Wiwa
Animarse, esforzarse: Sinchikurina
Ano: Sikihutku
Anochecer: Tutayana
Antaño: Wima
Antártida: Rasuchiri suyu
Anteayer: Kaynapak kayna, kayna yallik
Antecedente: Rurashkayuyay
Antepasado: Anchachilasa, ñawpa kawsakkuna
Anteponer: Yallichini
Antes, delante: Ñawpa
Antónimo: Chimpanakuy
Anual: Watanwatan
Anualmente: Watantin
Anudar: Tsutuna
Anverso: Uyawashka
Anzuelo: Ipi
Añadidura: Yapa
7“Shetaji”
Año, Edad: Wata
Año Escolar: Yachaywata
Aparato: Ukkuskayku
Aparatos de medición: Tukuy hillaykuna
Aparear: Yukuna, yumana
Aparecer: Rikurina
Aparición/visión: Rikuy
Apartado: Anchuchishka
Apartar: Anchuchina
Apartarse: Anchurina
Aparte: Chikan
Apático: Chirishunku
Apegar: Tinkina, kuchuyana
Apellido: Shutilli; ayllushuti
Apenado: Llakilla
Apertura: Paska
Apestar: Ashnana
Apestoso: Ashnaksapa
Apetecer: Nayana
Aplanar: Pampachina
Aplastar: Llapina
Aplicación del Conocimiento: Yachaywan Ruran
Aplicar: Rurana
Apodo: Yankashuti
Apolillar: Susuna
Aporcar: Yanantina, kutuna, hatun hallmana
Apoyar: Kimina
Aprender: Yachana
Apretar: Ñitina, chutana
Aprobado: Allinishka
Aprobar: Allinina
Apropiarse: Kikinyachina
Aprovechar: Ushachikuna
Apuñar: Lutsana/tsutsukina
Apurado: Utkashka
Apurar: Utkana
Aquel, Aquello/a: Chay
Aquellos/as: Chaykuna
Aquí, ahí, allí: Kaypi
Arado: Taklla
Arador/a: Yapukruna, yapuk
Aramiento: Yapuy
Araña: Uru
Arañar: Aspina
Arar: Yapuna
Árbol: Yura
Árbol genealógico: Ayullumallki
Archipiélago de Colón o Galápagos: Yawati suyu
Arcilla: Iñaki
Arco: Wikru
Arco iris: Kuychi
Arder: Rawnana
8“Shetaji”
Ardiente: Rupak
Ardor: Rupay, rawray
Área: Yachaykancha
Área Andina: Kaksasuyu pampa
Arena: Tiyu
Arete: Rinriwarkuna
Aretes: Payshi
Árido: Purun
Arisco: Kita
Arma de Fuego (escopeta): Illapa
Arma: Ayñi
Armadillo: Kutimpu
Armero: Shushuk
Armonía: Allikay
Armonioso: Munaylla
Aro: Isru
Arqueología: Wiñay kawsay kallaripi rurayta kamay
Arquitecto: Pirkayachak
Arquitectura: Wairuraykamay
Arrancar: Kutsana
Arrastrar: Suchuna
Arrastrarse: Suchurina
Arrebatar: Kichuna
Arreglado: Allichishka
Arremangar: Sikinchina
Arrepentirse: Wanana, llakirina
Arriba: Hanak, hawapi
Arrimar: Sawnana/ kimina
Arrimarse: Kimirina
Arroba: Pityuk, chuskulli pukcha
Arrodillarse: Kunkurina
Arrojar: Shitana
Arroz: Llaru
Arruga: Tsipu
Arrugado: Chunu, tsipiyashka
Arrugarse: Tsipuyana, patsatana
Arte: Maypakchiruray
Arteria: Anku
Artesanía: Makipakchiruray
Articulación: Muku
Arveja: Wisya
Asaltar: Shuwa
Asamblea: Tatarinakuy
Asamblea Constituyente: Mamallakta kamachikta tantanakuy
Asar: Kusana
Ascender: Wichina
Ascensor: Wichiyachik
Aseo: Chuyayay
Asesinar: Wañuchina
Asesino: Wañuchik
Así: Chashna; shina
Así es: Shinami
9“Shetaji”
Así mismo es: Shinallatakmi kan
Así mismo: Shinallatak
Así nomás: Shinalla
Así También: Shinapah
Así, así nomás: Shina, shinalla
Asilo: Minkachi
Asimismo: Chashnallatak
Asistir: Chaypikana/ amachana
Asociación Bancaria: Kullkikamak wankuriy
Asomado: Rikurishka
Asomarse: Rikurina
Aspecto: Uniy
Áspero: Pasa, sakra
Asquear: Millana
Asqueroso. Millanayaypak
Asterisco: Kuyllur unancha
Asteroide: Pachawa
Astilla: Chiktayanta
Asta: Kachu
Asustar: Manchana
Asustarse: Mancharina
Astro: Warunruk, Chachu
Astrónomo: Pachawalli kamayuk
Astucia: Sayti
Asustado: Mancharishka
Atado: Maytu
Atalaya: Pukara
Atar: Watana
Atardecer: Chishiyana, chishiyay
¡Atención!: Uyay
Atender: Uyana
Atentamente: Kikinmanta
Atletismo: Kallpanakuy
Atmósfera: Samaytu
Átomo: Iñuku
Atorar: Chukana
Atracador: Shuwa
Atracar: Shuwana
Atragantar: Chukana
Atrás, Detrás: Washa
Atrasarse: Kipayana / Washayarina
Auditorio: Tantanakuna wasi
Aula: Yachanawku
Aumentado: Mirachishka
Aumentar: Mirana, mirachina
Aumento: Yapa
Aún no: Chayrak, Manarak
Aunque no sea así: Mana shina kaspapash
Ausente: Illak
Austro: Kulla
Autoevaluar: Kamykurina
Autoconsumo: Kikinmutsuri
10“Shetaji”
Autodeterminación: Nichani
Autor: Kallarik
Autoridad: Apuk
Auxiliar: Yanapana, ñawchina
Avaro: Mitsa
Ave: Patapayuk, Pishku
Aventado: Wayrachishka
Aventador: Wayrachik
Aventar: Wayrachina
Aves: Pakpayu
Avestruz: Suri
Avión: Antanka
Avisar: Willana
Aviso: Willay
Avispa: Piñaputan
Axila: Kashuk
Ayer: Kayna
Ayuda: Yanapay
Ayúdame: Yanapaway
Ayudante: Yanapak
Ayudar: Yanapana
Ayunar: Sasina
Azadón: Llachun
Azar: Kusana
Azotar: Ankuna
Azufre: Silli, Salliy
Azúcar: Yurakmishki
Azul: Ankas
-B-
Baba: Llawsa
Babear: Llawsana
Babosa: Unik, atyak
Baboso: Llawsasapa
Bacteria: Añali
Bailar: Tushuna
Bailarín: Tushuk
Baile: Tushuy
Bajada: Uri
Bajar: Urayana
Balance de comprobación: Tiyashkata rikuchik
Balance situacional: Tiyak chanikunata paktachik
Balancear: Walinyana
Balanza, pesa: Llashachik, warku
Balde: Kami
Balón sostenido: Charirashka rumpa
Bambú: Watwa
Banano: Palanta
Banco (economía): Kullkikamay, kullkikamak wasi
Bandeja: Ankara
Bandera: Unancha; wipala
Bandido: Shuwa
Bañar: Armana
11“Shetaji”
Bañarse: Armarina
Bañera: Armana uku
Baño: Armay / ishphana uku
Barba: Sunka, sapra
Barbudo: Millmañawi
Barco, lancha: Wampuk
Barnizar: Llunchina
Barra: Paltarikkiska
Barranco: Waykuskaka
Barrendero/a: pichak/Pichakwarmi
Barrer: Pichana
Barriga: Wiksa
Barrigón: Wiksasapa
Barrio: Ayllullakta
Barro: Turu
Base: Tsiksi
Básket: Ashankayrumpa
Bastante: Achka
Bastón: Tawna
Basura: Kupa, ñuku
Basurero: Tachu
Basurero (oficio): runa tachuk
Batea: Mika
Batir: Kawina
Bautizado: Shutichishka
Bautizar: Shutichina
Bautizo: Wawamarkar; shutichiy
Bayeta/rebozo: Pachalli
Bazo: Kantsa
Bebé: Llullu, wawa
Beber: Upyana
Bejuco: Sacha anku
Bellamente: Sumaklla
Belleza: Año
Bello/a: Sumak
Beneficio: Allikay
Berro: Ukurimi, ukururu
Besar: Muchana
Beso: Mucha
Bestia: Supay
Biblioteca: Kamuwasi
Bicho: Ita
Bicicleta: Antapyu
Bien hecho: Allita, allita
Bien nomás: Allilla
Bien: Alli
Bienes: Imaykuna
Bienes y raíces: Wasi allpa rantimanta
Bigote: Sunka
Bilingüe: Ishkayshimi
Billetera: Chawchira
Billetes: Pankakullki
12“Shetaji”
Billón: Ishkaychi hunu
Biografía: Kawsay Killka
Bióxido de Carbono: Chimlasay
Bisabuela: Yuyakmama
Bisabuelo: Makuyaya
Bisectriz: Kuchawpi, pallka ishkaychishka
Bisnieto/a: Ampullu
Biyectiva: Ishkaymanpurachi
Bizcocho: Takama
Blanco: Yurak
Blando: Amuk, llampu
Blanquear: Yurakyana.
Blanquísimo: Yuraklla
Bloque: Rimitika
Blusa: Talpa
Boa: Amaru
Bobo: Waluntu
Boca: Shimi
Bocado: Amulli
Bocio: Kutu
Bolsa: Piksha
Bolsillo: Kinllu
Bomba: Chukak
Bombo: Hatun wankar
Bondad: Allikay
Bondadoso: Allishunku; allikak
Bonito/a: Sumak
Bordado: Chanta
Bordad: Chantana
Borde: Manya
Borracho: Makanakuna
Borrador: Pichak
Borraja: Chawinpanka
Borrar: Pichana
Bosque, selva: Sacha
Bostezar: Anyana
Bostezo: Anyay
Botar: Shitana
Botella: Pukpu, purpu
Botija: Putika
Botón: Apapa, mutus
Bozal: Shiminchi
Bravo: Piña
Braza: Paskarikra
Brazo: Rikra
Brea: Punkara
Breve: Utka
Brillante: Llimpiyak, llimpik
Brillar: Llimpiyana;
Brincar: Kushpana
Brindar: Karana
Bromear: Watunkuna
13“Shetaji”
Bronco: Chumuk
Bronquio: Uchilla Tunkuri
Brujería: Chuntapala
Brújula: Suyuta rikuchik anta, piruti
Brusco: Waluntu
Buenos Día: AlliPuncha
Buenas Noche: Allituta
Buenas Tarde: Allichishi
Bueno/A, Buen: Alli
Bufanda: Kunkallina
Búho: Kushunku, pukunku
Bulto: Kipi
Buñuelo: Yunki
Burbuja: Yakutimpu
Burla: Chanza/sanka
Burro: Chantazu: ushu
Búsqueda del factor común: Kutirik taripay
-C-
Cabalgar: Sikana
Caballero: Wirakucha
Caballo: Apyu
Cabaña, hotel: Tampu
Cabecera: Sawna
Cabello, pelo: Akcha
Cabeza: Uma
Cabildo: Kusmanku
Cable: Antawaska
Cabra: Chita
Cabresto: Waska, atampa
Cabrito: Kallpi
Cabuya, penco: Chawar, tsawar
Cacao: Kula
Cada año: Watanta
Cada cual: Pipash, maypash
Cada mes: Killanta
Cada noche: Tutanta
Cada quien, cada uno: sapanta, sapan
Cadáver, difunto: Aya
Cadena: Chaka, antawatu
Caer: Urmana
Caerse: Urmarina
Café: Shañu
Café (color): Uki
Café (planta): Kiwi
Caída: Urmay
Caimito: Hapiyu
Caja: Isanka
Caja de Fósforo: Iska isanka
Cajón: Isanka
Cal: Isku
Calabaza: Sampu, walak
14“Shetaji”
Calavera: Umatullu
Calculadora: Yuyaknikichik
Caldo: Hilli/ lukru
Caldo de gallina: Atallpa hilli
Calendario: Watapacha
Calentado: Kuchishka
Calentamiento: Kunukyay
Calentar: Kununa
Cálido seco: Chakishkakunuk
Caliente: Kunuk / rupak
Caligrafía: Sumak killka
Callado: Upallashka
Callar: Upallana
Callarse: Upallarina
Cállate: Upallariy, upalli
Calle: Antañan
Callo: Chupullu
Calor: Rupay
Calvo: Lluchu uma
Calzado: Ushuta
Calzonario: Sikillina
Calzón: Sikilli
Cama: Kawitu
Camareta: Chiwawa
Camarón: Lluchunka
Cambiar: Yankina, chinkayana, shukmanyachina
Cambio: Yankiy
Camilla: Chakana
Caminar: Purina
Camino: Ñan
Camino del Sol: Inti ñana
Camisa: Ruwaka
Camiseta: Awakita
Camote: Kumal, apichu
Campo: Pampa
Cana: Suku
Canal de riego: Yaku Larka
Canalizado: Larkashka
Canasta: Achallmi
Canasto: Ashanka
Cáncer (signo): Apankura
Cáncer (enfermedad): Apankara
Canción: Taki
Candela: Nina
Canela: Ishpinku / pinchi
Canelo: Ukuwa
Cangrejo: Apankura
Canguil: Kankil
Canibalismo: Chay aychallatatak mikuy
Canilla: Sampi
Canoa: Wampuna
Cansado: Shaykushka
15“Shetaji”
Cansancio: Shaykuy
Cansar: Shaykuna
Cansarse: Shawkuna
Cantar/entonar: Takina
Cántaro: Puñu, chamila
Cantinflora: Antapuru
Canto: Taki
Cantón: Kiti
Cantonizar: Kitina
Caña: Wiru
Caña de Maíz: Sarawiru
Capa: Killpa
Capacidad: Ushay
Capital Provincial: Markakiti
Capital (dinero): Mamkullki
Capitalista: Kullkiyuk
Captar: Hapina
Cara: Utku
Caracol: Punik, Churu
Característica: Sapsi
Característica General: Imakay Sapsi
Caramelo: Chamuña
Carbohidrato: Kunukuy, killuchakay
Carbón de Piedra: Killimsa rumi
Cárcel: Wanachiwasi
Carda, Cardón: Pircha
Carente: Illak
Cargador: Aparik
Carga: Wanku
Cargar: Aparina
Cariño: Kuyay
Caritativo: Allishunku
Carne: Aycha
Carne Asada: Aycha Kusashka
Carnero: Inku
Carnicero: Aychakamay
Carnicero: Aycha
Carpintero: Llallakkamayuk, llakllak
Carretera: Antawañan
Carretilla: Antawaku
Carro: Antawa
Carrozo: Suku
Cartografía: Allpashuyukamay
Cartílago: Kapa
Casa: Wasi
Casa de Paja: Uksha Wasi
Casada: Kusayuk
Casarse: Sawarina
Cascada: Pakcha
Cascajo: Chakwa
Caspa: Zipi
16“Shetaji”
Castigar: Makanakuna
Castigo: Wanachiy
Castrado: Chakashka
Castrar: Chakana
Casualidad: Chiripa
Catorce: Chunka chusku
Causa: Imarayku
Cavación: Allay
Cavado: Allashka
Cavador: Allak
Cavar: Allana
Cazador: Wiwahapik
Cebada: Akapi
Cebolla: Wayrutu
Cebolla Blanca: Llalla
Cecinar: Charkina
Cedro: Yuruma
Cefálico: Umapa
Ceibo: Chillikchi
Ceja: Kishipra, ñawimillma
Celos: Tumpa
Célula: Kawsayuk
Cementera: Chakra
Cementerio: Ayapampa
Cenicero: Uchpachurana
Ceniza: Uchpa
Cenizar: Uchpana
Censo: Shutihapi
Centena: Pachakchishka
Centro de salud, hospital: Hampiwasi
Centro de la mano: Maki Shunku
Cepillar: Llakllana
Cerbatana: Pukuna
Cerca: Kuchu
Cercar: Kinchana, harkana, pirkana
Cercenar: Kuchuna
Cerco: Kincha, Sanka
Cerda: Millma
Cerdo: Kuchi
Cerdoso: Tara
Cerebro: Ñuktu
Ceremonia: Akna
Ceremonia Nupcial: Sirichi
Ceremonial: Aknay
Ceremoniar: Aknana
Cero: Illak
Cerramiento: Wichkay
Cerrar: Wichkana
Cerro: Karacha
Cerro: Urku
Certificado: Kakwillay
Cerumen: Rinriwira
17“Shetaji”
Césped: Waylla, pisuk
Chaleco: Kushma
Chalina: Pachallina
Chamuscar: Kaspana
Chancho: Kuchi
Chaqueta: Wallka
Charango: Charanku
Charlatán: Shakshu
Charlón: Chakcha
Chef: Yanukkari
Cheque: Kullkichik panka
Chicha: Aswa
Chilca: Antuchi
Chirimoyas: Ananas
Chismoso: Shimi apak
Chiste: Chasku
Chivo: Chita
Chocho: Tawri
Choclo: Chukllu
Chocolate: Kula
Chofer: Antawapurichik, antawa pushak
Chorrera: Pakcha
Choza: Chuklla
Chupar: Chunkana
Chupete: Chunkana muru
Ciclo: Muyuypacha
Ciego: Ñawsa
Cielo: Hawapacha
Cien: Pachak
Ciénaga: Pukyu
Ciencia: Amawtay
Ciencia (educación): Yachay
Ciencias Sociales: Runakawsay yachay
Cienpiés: Shiktikuy
Científico: Amawtak
Cierto: Ari
Cierto: Shuti
Ciervo: Taruka
Cigarro: Shayriruku
Cigoto: Charpu
Cigüeña: Chuña
Cilindro Sólido: Sinchi wiru
Cima: Uma
Cima del Cerro: Urku uma
Cincel: Chikay
Cinco: Pichka
Cincuenta: Pichka chunka
Cinta: Wincha, chumpiku
Cinta métrica: Tatki chumpiku
Cintura: Wikar
Circulación de la Sangre: Yawar muyuri
Circulatorio sanguíneo: Yawarmuyuriy
18“Shetaji”
Círculo: Rumpa
Circunferencia: Rumpa
Ciudad: Llakta, hatunkiti
Civilización: Hawaykawsay
Claridad: Achik
Claro: Achiklla
Clase, especie: Sami
Clases de conjuntos: Tantachishkakunapa sami
Clasificación: Samiyachiy
Clasificar: Chikanyana, akllana
Clavar: Tuksina
Clavel: Wayta
Clavícula: Pilischaka
Clavo: Takarpu
Clima: Chirikunuy
Cloración del agua: Yakuhampik; chuyayachik yakuchik
Cobarse: Pishishunku
Cobayo: Kuy
Cobija: Kata.
Cobijar: Katana
Cobrar: Hapina
Cobre: Anta
Cocer (alimentos): Yanuna, Sirana
Cocientes notables: Mayrakikuna
Cocina: Tullpa; yanuna uku
Cocinado: Yanushka
Cocinar: Yanuna
Cocinero: Yanuk
Cocodrilo: Wiwakayman
Codo: Rikramuku
Codorniz: Yutuku
Coger así: Hapina
Coincidir: Takwina
Cojear: Hankana
Cojín: Sawna
Cojo: Suchu
Col: Isku, winkulak
Cola, Rabo: Sinri, chupa
Cola de caballo: Apyuchupa
Colaboración mutua: Makimañachi
Colaborador: Yanapak
Colaborar: Yanapana
Colada: Api
Colar: Llutana
Colegio: Paktayachana wasi
Cólera: Piñay
Colgamiento: Warkuy
Colgar: Warkuna
Colgarse: Wayunlkirina
Colibrí: Kinti
Colina: Ashi
Collar: Wallka
19“Shetaji”
Colmar: Paltachina
Colmena: Putan wasi
Colocar: Churana
Colon: Ukuti
Color: Tullpu
Coloración: Tullpuy
Colorear: Tullpuna
Columna vertebral: Washa tullu
Columpio: Walin
Coma (signo): Chupa
Comadreja: Chukuri
Comadrona: Wachachik
Comandante: Waminka
Comando Provincial de Policía: Chapak kamaypaktachi pushak
Combate: Atinakuy
Combinación: Chapuriy
Combustible: Chawra
Combustión: Ninayay, rupariy
Comenzar: Kallarina
Comer: Mikuna
Comercialización: Mintalanayay
Comerciar: Mintalana
Comerciante: Mintala
Comercio marítimo: Mamayakunta mintalay
Comercio: Mintalay
Cometa: Nasti, ankak
Comezón: Shikshi
Comida: Mikuy
Comida enlatada: Antamikuy
Comilla (signo): Chupaku
Comienzo: Kallariy
Comisario Nacional: Kiti kapachik apuk
Como: Shina
Compadecer: Llakipayana
Compañero/a: Mashi
Comparación o relación: Chimpapuray
Comparar: Chhimpapurana
Compartir: Karanakuna
Compás: Rumpachina
Compasión: Llakipayay
Competencia: Mishanakuy
Competir: Mishana
Complementación de conjuntos: Tantachishkakunata paktachiy
Complemento: yuyay paktachik
Complemento circunstancial: Taririklla paktachik (y.p.)
Complemento directo: Yalli Paktachik (t.p.)
Complemento Indirecto: Katik Paktachik (k.p.)
Completar: Paktachina
Cómplice: Huchayak
Componente: Nipayay
Componer: Allichina
Comportamiento: Apanakuy
20“Shetaji”
Composición: Chakruy
Compositor: Allichik
Comprador: Rantik
Comprar: Rantina
Comprender: Hamuktana, hamutani
Comprensión: Hamutay
Compuesto: Allichirishka
Computadora: Antanikik
Común: Purun
Comunicación: Willay
Comunicado: Willashka, willay
Comunicar: Willana
Comunidad: Ayllullakta
Con: Wan
Con mis Padres: Ñukapa Yayakunawan
Con que: Ñatak
Cóncavo: Ukuyashka
Concejal: Kiti kamaklli
Concejo: Kunay
Concentrarse (mental): Yuyayrina
Concepto: Imakay
Conceptualizar: Imakaychina
Conciencia: Huyllu
Concluido: Paktashka
Concluir: Puchukana
Conclusión: Tukuchiy
Concordancia: Allichana
Cóndor: Mallku
Conducir (objetos): Antawapushana
Conducir (personas): Pushana, killpillana
Conejo: Wallinku
Confederación: Yapatantariy
Confiar: Iñina
Congregarse: Tantarina
Congreso: Tantanakuy
Conjugación: Huninakuy
Conjugar: Hunina
Conjunción: Tinkik
Conjuntiva: Yurak-allka
Conjunto: Tantachishka
Conjunto complementario: Paktachik tantachishka
Conjunto finito: Tukurik Tantachishka
Conjunto potencia: Kutinkutinchiy tantachishkata
Conjunto unión: Yapa tantachiy
Conmutabilidad Bancaria: Kullkikamay shinayachi
Cono: Tunku
Conocer: Riksina
Conocido: Riksishka
Conocimiento: Yachay, riksi
Conocimiento de cantidad o cálculo: Mashnayachi
Conocimiento desordenado: Tampulyachay
Conquista: Atipay
21“Shetaji”
Conquistador: Purunchik
Consanguíneo: Yawarmashi
Consecuencia: Imaruran, tukushka
Consejero Provincial: Markakamachiklli
Consejo: Kunay
Conserje: Wasikamak
Conserva: Antashkamikuna
Conservar: Wakaychina
Consonante: Uyantin
Constelación: Warani/ chaskancha
Constitución: Mamakamachik
Constructor: Wasirurak
Construir: Rurana, masmana
Consuegro/a: Hawka, hawya
Consultar: Tapuna
Consumir: Tukuchina, puchukana
Contabilizado: Yupashka
Contador: Yupak
Contaminación: Miyuychi, mapayachiy
Contaminar: Miyuchina, mapyachina
Contar: Yupana
Contenido científico: Amawta yachay
Contenido básico: Tiksi yachay
Contenido: Yachay
Contento: Kushilla
Conteo: Yupay
Contestar: Kutichina
Contienda: Makanakuy
Continente americano: Apyayala
Continente: Allpapacha
Continuar: Katina
Contra: Ayni
Contraer matrimonio: Sawarina
Controlar: Rikurayana
Convergencia: Tinkuy
Conversación: Rimanakuy, shimirimay
Conversar: Rimanakuna
Convertirse: Tukuna
Convexo: Kanchayashka
Convidar: Karana
Convivir: Aynina
Convocar: Kayana, kayachina
Coño: Akaru
Cooperación: Wawchiy
Coordinante: Tankichik
Copa: Talu
Copiar: Unanchana
Copla: Rimaytaki
Coquetear: Chikchichana
Coqueteo: Chikchichay
Corazón: Shunku
Corbata: Kunkallina
22“Shetaji”
Cordel: Watu
Cordero: Watyuk
Cordillera: Kahas, kahaskancha
Cordillera Oriental: Antisuyu Urkuwachu
Cordón: Watu
Coreografía: Kuyuynancha
Corona, diadema: Llawtu
Coronado: Llawtushka
Coronar: Llawtuna
Corona de Plumas: Llawtu
Corporación Financiera, coop.: Kullkikamak wasi
Corral: Kimcha
Correa: Atampa / wachaka
Correo: Chaski
Correo Electrónico: Antanikik chaski
Corregir: Wanachina
Correr: Kallpana
Corromperse: Wakllirina
Cortado: Pitishka
Cortapelo: Akcha shuwa
Cortar: Pitina / kuchuna
Cortarse: Pitirina
Corte Superior de Justicia: Kamachik wasi
Corte: Piti
Cortesía: Sumay
Corteza Terrestre: Allpakara
Corteza, piel, cáscara: Kara
Cortina: Wayralli
Corto: Kutu
Corvina: Hantya
Cosa: Ima
Cosecante: Chimpamanyaypuramunchi
Cosecha: Pallay
Cosechado: Pallashka
Cosechar: Pallana
Coseno: Katikmanyaypuranchi
Coser: Awana, sirana
Cosido: Rirashka
Cósmico: Pamawyri
Cosmología: Pachakallariy
Cosmos: Pamaway
Cosmovisión: Pacharikuy
Cosquilla: Chiksa
Costa, Oeste: Kuntisuyu
Costal: Chimpu
Costilla: Watka - tullu
Costra: Karacha
Costumbre: Kawsay, yachaykawsay
Costura: Siray
Cotangente: Manyakupuramunchi
Coxis: Sikichupa
Coyuntura: Muku
23“Shetaji”
Creación del conocimiento: Yachayta wallpay
Creado: Rurashka
Creador: rurak, wallpak
Crear, inventar: Wallpana
Creatividad: Wallpay
Crecer: Wiñana
Crecerse: Hatunyarina
Creer: Iñina
Creíble: Iñipak
Crema: Wisya
Crespo: Tipu
Cresta: Rukama
Criada: China
Criado: Wiñachishka
Criador: Wiñachik
Criar: Wiñachina
Criatura: Warwa
Criminal: Millayruna, wañuchik
Crisis: Waklli
Cristalino: Chuya
Crucificado: Chakatashka
Crucificar: Chakatana
Crucigrama: Chakatakillka, millkapukllay
Crudo: Chawa
Cruz: Chakata
Cruz Andina: Anti chakata
Cruzamiento: Chakariy, mushukyay
Cruzar: Chimpana
Cuaderno: Killkana Panka, kipanka
Cuadra: Patsakrikrapampa
Cuadrado: Chuskumanyachi
Cuadra: Chuskushka
Cuadrilátero: Chuskumanyachi
Cuadro: Milka
Cuadro estadístico: Kanchachani milka
Cuadro sinóptico: Milkachishka killka
Cuajada: Ñuñusanku
Cual: Maykan
Cuales: Maykankuna
Cualidad: Imaykana
Cualquiera: Maykanpash, pipah
Cuando: Maypacha
Cuánto: Mashna
Cuantos/as: Mashnakuna
Cuarenta: Chusku chunka
Cuarta: Paskama/ukapa
Cuartel: Awkawasi
Caurtilla: Miklla
Cuarto: Chuskuniki
Cuarto (habitación): Uku
Cuatro: Chusku
Cuatroscientos: Chusku pachak
24“Shetaji”
Cubo o exaedro: Sukta pakta umiña
Cubrir: Katana, killpana
Cucaracha: Taranpira, hallka
Cuchara: Wishina, wishilla
Cucharón: Mamwishi, wisha
Cuchillo: Kuchuk, llita
Cuello: Kunka
Cuello Largo: Sunikunka
Cuento: Wawari
Cuerda: Waska, tawti
Cuerno: Kachu
Cuero: Kara
Cuerpo Humano: Ukku
Cuesta: Wichay
Cuidado, con que: Ñatak
Cuidador: Kamak
Cuidar: Kamana
Culebra: Machakuy
Culminar: Tukuchina
Culpar: Huchachina
Cultivar: Chakrana
Cultura: Kawsay
Cultura Física: Ukkukuyuykamay
Curado: Hampishka
Curandero: Hampishka
Cumbre: Urku
Cumpleañero: Watapaktak
Cumpleaños: Watahuntay
Cuña: Shipir
Cuñada: Akiy
Cuñado: Masha
Cura: Kushipata
Curar: Hampina
Curarse: Hampirina
Curandero: Hampik
Curar: Hampina
Curiquingue: Kurikinki
Curvar: Kinkuna
Curvo/a: Kurku
Cutáneo: Ukkukara, kuruta
-D-
Dadivoso: Ancha kuk
Dama India: Palla
Danta: Sachawakra
Danzante: Tushuk, yumpuk
Danzar: Tushuna
Dañado/a: Wakllishka
Dañar: Wakllina
Dañiño: Wakllik
Dar: Kuna
De él, su, suyo, suya: Paypak
De gana: Yankamanta
25“Shetaji”
De hermana a hermana: Ñaña
De hermana a hermano: Turi
De hermano a hermana: Pani
De hermano a hermano: Wawki
De pura gana: Yankamanta
De mi consideración: Ñukapa yuyamanta
Debajo: Ukupi, uranik
Debate: Chimpapuranakuy
Debatir: Chimpapuranakuna
Deber: Manuna
Débil: Irki, akra
Debilitamiento: Pishiyay
Debilitar: Sampayarina
Decantación: Yakuchuchuy
Decimal: Chunkalli
Decimo Primero: Chunka shukniki
Décimo: Chunkaniki
Decir: Nina
Declarar: Willana
Declinación: Tishuy
Declinar: Tishuna
Decorar: Allichina
Dedo Medio: Chawpi ruka, sullkaruka
Dedo meñique: Sullkaruka
Dedo Pulgar: Hatun ruka
Dedo: Ruka
Defecar: Ismana
Defender: Mitsana
Defensor: Harkak
Definición: Paktayuyay
Degenerarse: Wakllirina
Dejar: Sakina
Deje!: Sakiy
Del todo: Lali
Delantal: Chankalli
Delante: Ñawpak
Delante (tiempo): Ñawpa
Delatar: Unyana
Dele: Kuy
Delgado: Chusu
Delgado: Ñañu
Delicado: Chawcha, itika
Delicioso: Mishki
Delirar: Muspana
Delirio: Muspay
Demasiado: Yalli
Demás: Yalli yapa
Democracia: Llaktushay
Demorar: Uniyana
Demostrar: Rikuchina
Denegar: Mitsana
Denominador: Rakikyupay
26“Shetaji”
Dentro: Uku
Departamento: Uku
Deporte: Pukllay
Depresión: impa
Deprimirse: Impayarina
Deprisa: Ukta
Derecha: Allayka, allawka
Derecha, vertical: Shayay
Derecho indígena: Runapak hayñi
Derecho: Hayñi
Derecho Humano: Runahayñi
Derivado: Shuktayay
Derramar: Tallirina; Hichana
Derrumbado: Tuñirishka
Derrumbar: Tuñina
Derrumbarse: Tuñirina
Derrumbe: Tuñi
Desabrido: Aminta, hamlli
Desabrido: Chamuk
Desaparecer: Chinkana
Desaparecido: Chinkashka
Desarrolllado: Wiñashka
Desarrollar: Wiñana
Desarrollarse: Wiñarina
Desarrollo: Hatunyay
Desastre: Llakitukuy
Desayunar: Shunkuna, shunkullina
Desayuno: Chinlli, shunkulli
Desacansar: Samana
Descanso: Samay
Descender: Urayana
Descomponer: Ismuna
Decomposición de la energía: Michachikanyay
Descompuesto: Ismuwanu, ismu
Descriado: Kurpa
Describir: Kakrikuchina
Descubierto: Llatan
Descubrir: Llatanana
Descuidar: Kunkana
Desde cuando: Haykamanta
Desdentado: Waku
Desear: Munana
Desempleado: Llamkay illak
Desenredar: Shampana
Desenredo: Shampay
Deseo: Munay
Desequilibrar: Hankana
Desequilibrio: Hankany
Desgarrar: Llikina
Desgarro: Lliki
Desgracia: Llaki
Desgraciadamente: Llakilla
27“Shetaji”
Desgranado: Ishkushka
Desgranador: Ishkuk
Desgranar: Ishkuna
Desherbar: Kiwana
Deshierbado, apocado: Hallmashka
Deshierbar: Hallmana
Deshojado: Tipishka
Deshojar: Tipina
Desinfección: Chuyayay
Desinfectar: Chuyana
Deslizar: Lluchkana
Desmayo: Yuyaypiti
Desmenuzado: Ñutushka
Desmenuzar/pulverizar: Ñutuna, ñutuchina
Desmoronarse: Shiwana
Desnudar: Llatanana, llaktana
Desnudo: Lluchu, llatan
Desnutrido: Tsala
Desolado: Wakchanalla
Desollar: Lluchuna
Desorden: Tampul
Despacio: Allimanta
Despedazado: Challchu
Despedida (próxima ocasión): Minchakama
Despedir: Karkun
Despedirse: Minchayana
Despensa: Panshi
Despellejar: Lluchuna
Desperdicio: Ñuku
Despertado: Rikcharishka
Despertarse: Rikcharina
Despierta: Rikchariy
Despostillado: Pimi
Después, luego: Kipa
Desteñir: Muruyana
Desterronar: Allpañutuchina
Destreza: Pakchi
Destrucción: Waklli
Destruir: Wakllichina
Desvariar: Muspana, muspayana
Desventura: Llaki
Desvestido: Lluchu
Desvestir: Llatana
Desyerbar: Hallmana
Detener: Harkana
Detenerse: Shayarina
Detenido: Charirishka
Deterioro: Wakllichik
Deteriorar: Wakllina
Determinación o definición: Yuyayrikuchik
Detestar: Chiknina
Deudor: Manuk
28“Shetaji”
Devolver: Kutichina
Día, de día: Puncha
Diabetes: Mishki unkuy
Diablo: Supay
Dialecto: Llaktarimay
Dialogar: Rimanakuna
Diálogo: Rimanakuy
Diamante: Umiña, yurakkishpi
Diámetro: Unancha tupu
Diariamente: Punchantin
Diarrea: Kicha
Dibujar: Shuyuna
Dibujo: Shuyu
Diccionario: Shimiyuk kamu
Dice no más: Ninlla
Diciembre: Kamay; kapak
Diente Canino: Chukchuk kiru
Diente inciso: Ñawpa riku
Diente: Kiru
Diente: Mamkiru (no se sabe)
Diez: Chunka
Diez millones: Chunkahunu
Diez y siete: Chunka kanchis
Diez mil: Chunka waranka
Diferencia: Puchu
Diferencia de conjuntos: Tantachiskamanta anchuchi
Diferencia simétrica: Paktapuchu
Diferenciar: Chikanyana
Diferente: Chikan, Shuktak
Difícil: Sinchi
Difundir: Kamana
Diligente: Kutsi
Diluir: Yakuyana
Diluyente: Yakuk
Diminutivo: Uchilla yachik
Diminuto: Chusu
Dinero: Kullki
Dinosaurio: Yahariruku
Dios: Pachakamak
Diptongo: Ishkay uyari
Dirección: Kuska
Dirección, orientación, región: Suyu
Dirigente: Pushak
Discípulo: Yachakuk
Disco: Piruru
Disculpar: Kishpichina
Disculpe/a: Kishpichi
Discurso: Rimaykachay
Diseño: Hunka
Disfrazado: Aranya
Disfraz: Tuku
Disfrazarse: Tukuna
29“Shetaji”
Dislocar: Kiwina
Disminución: Wayway
Disolvente: Yakuyachik
Disolver: Yakuyachina
Disparo: Tukyay
Dispersar: Chirapana
Disperso: Chakchurishka
Disponer: Charina
Distancia: Chayniyak
Distante: Karu
Distinto: Chikan
Distribución: Rakinakuy
Distribuir: Rakina
Distrito, región: Suyu
Dividir: Rakina
Dividirse: Rakirini
División: Raki
Doce: Chunka ishkay
Docente: Yachachik
Doler: Nanana
Dolor: Nanay
Domesticado: Wiwashka
Domesticar: Wiwana
Domingo: Inti
Dominio: Kallarinancha
Dominio del conocimiento: Yachayta taripay
Donde: Maypi
Dormido: Puñushka
Dormir: Puñuna
Dormitorio: Puñuna uku
Dos Mil: Ishkay waranka
Dos Millones: Ishkay Hunu
Dos: Ishkay
Doscientos: Ishkay Pachak
Dramatización: Yachapayay
Droga: Shiray
Duda: Ichanik
Duende: Chusalunku
Dueño de Casa: Wasiyuk
Dulce: Mishki
Duramente: Shinchilla
Dureza: Sinchiyashka
Duro: Sinchi
-E-
Ebrio: Machay
Echar: Karkun
Eclipse Lunar: Killanturi
Eclipse: Llanturi
Ecología: Kawsaypacha
Economía: Kullkikamay
Ecuación de primer grado: Shuk patay paktachani
Ecuación o igualdad de valores: Paktachani
30“Shetaji”
Edad: Watayuk
Edificar: Wasichina
Edificio: Wasi
Educador/a: Yachachik
Educación básica: Kallari yachay
Educar: Yachachina
Efecto: Tukushka
Eficiencia: Allitak
Eje: Muyuchik
Ejemplo: Shina
Ejercicios: Ruraykuna
Ejercicio de Trabajo: Ruray Llamkay
Ejercitar: Rurarayana
Ejército: Awkakancha
El, Ella: Pay
Elasticidad: Chitarik
Elección: Akllay
Electo: Apushka
Elefante: Champiri, sinkanku
Elegante: Taslla
Elegir: Akllana
Elemento cósmico: Pamaway nipa
Elemento: Nipa
Elevación: Kajas
Ellos/as: Paykuna
Embarazada: Chichushka
Embazar: Chichuna
Embarazo: Chichu
Embarrarse: Kawirini
Embasar: Hillpuna
Embobarse: Upayana
Embocar: Amullina
Emborracharse: Machana
Embriagado: Shinka
Embriagarse: Machana
Embudo: Hillpu
Embutir: Ñitina
Emisora: Ankichik
Empachar: Ahitana
Empalagado: Amishka
Empalagamiento: Amiy
Empalagar: Amina
Empalagarse: Amirina
Empalmar: Tinkina
Empaparse: Mutiyana
Empedrar: Sharuna
Empeorarse: Anchayana
Emperador: Hatunapuk
Empezar: Kallarina
Empujar: Tankana
Empujo: Tankay
Empuñar: Tsuktsukina
31“Shetaji”
En buena hora: Allita, allita
En consecuencia: Shinaka
Enagua: Unkuchina
Enamorado: Shamri
Enamorados: Kuyanakuk
Enamoramiento: Kuyanakuy
Enamorar: Maywana
Enano: Kurpa, putuk
Embellecer: Sumakyana
Encaminar: Rina
Encarcelar: Willkana
Encargar: Minkana
Encender: Hapichina
Encerrar: Willkana
Encima: Hawapi
Encolerizar: Piñana
Encontrar: Tarina
Encorvar: Kinkakuna
Encumbrar: Hanakyana
Endócrino: Llawsayachik
Endógamo: Llaktallawantak sawariy
Endulzar: Mishkiyana
Enero: Kulla
Energía: Ritiy
Energía eólica: Ritiwayra
Enfadado: Piña
Enfermar: Unkuna
Enfermarse: Unkurina
Enfermedad: Unkuy
Enfermero/a: Hampik
Enfermizo: Irki, unkuysiki
Enfermo: Unkuk
Enfermo crónico: ancha unkuk
Enflaquecer: Tulluyana, irkiyana
Enflaquecido: Irkiyashka
Enfrentar: Chimpapurachina
Enfriar: Chiriyachina
Enfriarse: Chiriyarina
Engañar, mentir: Umana
Engomar: Llutana
Engrandecer: Hatunyana
Engrosado: Rakuyashka
Engrosar: Rakuyana
Engullir: Washaykuna, amullina
Enlatado: Antashkamikuna
Enlodar: Lluchkana
Enlucir: Llunchina
Enmendar: Wanana
Ennegrecer: Yanayana
Enojado/a: Piña; piñarishka
Enojar: Piñana
Enojarse: Piñarina
32“Shetaji”
Enredar: Awillana
Enriquecerse: Charikyana
Enrojecerse: Pukayana
Enrollar: Pilluna, wankuna
Ensamblar: Tinkina
Ensangrentar: Yawaryachina
Ensarnarse: Sisuyana
Enseñar: Yachachina
Ensuciar: Mapayana
Ensuciarse: Karkayarina; mapayarina
Entenada: Ila ushushi
Entenado: Ila churi
Entendedor: Hamutak
Entender: Hamutana
Entendido: Hamutashka
Enterrar: Pampana
Entierro: Pampay
Entrañas: Shunku
Entrar: Yaykuna
Entre (conjunción): Pura
Entregar: Kuna
Entremeterse: Satirina
Entrevistar: Tapuykutichina
Entristecer: Llakina
Enumerar: Yupana
En vano: Yankamanta
Envejecer: Rukuyana, payayana
Envenenar: Miyuna
Enviar: Kachana
Envidiar: Chikikuna
Envoltorio: Maytu
Envoltura: Pilluy
Envuelto: Pillushka
Epidemia: Katikunkuy
Equidad de Género: Paktalla kawsay
Equilibrio: Nankay
Equinoccio: Intishayakllipyay
Equipo: Llamkahillay
Equivocadamente: Pantalla
Equivocarse, confundirse: Kantarina
Era, estaba: Karka
Era antigua: Ñawpa kawsay pacha
Erizar: Punsuyana
Erosión: Allpachinkariy
Errado/equivocado: Pantashka
Errante: Pantak
Errar/equivocar: Pantana
Error/equivocación: Pantay
Eructar: Aknina
Erupcionar: Tukyana
Esa, Ese, Eso: Chay
Escalera: Chakana
33“Shetaji”
Escama: Awchi
Escapar: Llushpina
Escarabajo: Katsu
Escarchar: Shullana
Escarcha: Shulla, Sarpa
Escoba: Pichana
Escoger: Akllana
Esconder: Pakana
Esconderse: Pakakurina
Escondido: Pakalla
Escopeta: Illapa
Escorbuto: Wichu
Escribir: Killkana
Escritor: Killkar
Escritura de libre expresión: Munay killka
Escritura: Allparantikillka
Escroto: Kuruta
Escuchar: Uyana
Escuela: Yachanawasi
Escupir: Aktuna, chukana
Escurrir: Chawana
Esfera, redondo: Kurpa, rumpayashka
Esfera Sólida: Sinchi rumpa
Esferográfico, bolígrafo: Killkana
Esmeralda/joya: Umiña
Esófago: Millpuna, tunkuri
Esófago: Tunkuri
Esos/as: Chaykuna
Espacio Aéreo: Hawa pacha suyu
Espacio: kay Pacha
Espacio-tiempo: Pacha
Espalda: Washa
Espantapájaros: pishku manchachik
Esparcir: Hichana
Espejo: Rirpu
Espera: Shuyay, shuy
Esperar: Shuyana
Espermatozoide: Yumay, williku, runamuyu
Espero: Chapani
Espeso: Sanku
Espiar: Chapana
Espiga: Kikis
Espinilla: Kashawa
Espino: Kasha
Espíritu, alma: Nuna, samay
Espléndidamente: Sumaklla
Esposa: Warmi
Esposo: Kusa
Espulgar: Usana
Espuma: Pusku
Espumado: Puskushka
Espumar: Puskuna
34“Shetaji”
Esqueleto: Karkanka
Esquema: Millka
Esquema de pascal: paskal kutinchi
Esquema numérico: Yupaymillka
Esquina: Kuchu
Esta, este, esto: Kay
Estas, estos: Kaykuna
Estadio: Pukllana pampa
Estadística: Kanchachanikamay
Estado: Mamallakta
Estados físicos: Kaytarikuchi
Estafa: Aykik
Este (punto c.): Antisuyu
Eterno: Wiñaypak
Estiércol: Isma, wanu
Estilarse: Mutiyana
Estimar: Kuyana
Estirar: Chitana, chutana
Estómago: Puzun, hantsa, wiksa
Estopa: Atak
Estopado: Atakyashka
Estrechar: Kichkichina
Estrecho: Kichki
Estrella: Kuyllur
Estrenar: Arina
Estructura: Wallpay
Estructuración: Wallpaywan
Evaluación: Kamayku
Evaluar: Kamaykuna
Evaporación: Puyuy
Evaporar: Wapsina
Evolución del Hombre: Runayay pacha yuyay
Estrujar: Tuktsana
Estudiante: Yachakuk
Estudiar: Yachana
Exlamación: Akya
Excremento: Isma
Exigente: Atituk
Existencia: Kawsay, tiyay
Existente: Tiyak
Existido, habido: Tiyashka
Existir: Kawsana
Experimentar: Milchina
Experto: Yachayyuk
Expirar: Wañuna
Explanada: Pampa
Explosivo: Tukyak
Explotación: Llakichiy
Explotar: Tukyana
Exponer: Rickuchina
Expresión: Rimay
Expresión Algebraica: Killkananchaychi
35“Shetaji”
Exprimir: Kapina
Expulsar: Karkun
Exprimir: Kapina
Extensión, párrafo: MIlka
Externo: Kanllayay
Extinguir: Tukurina
Extraer: Surkuna
Extranjero: Chikan, ista
Extraño: Chikan, mana riksishka
Extremidad: Ukkukuyuchik
Extremos: Manyapikakkun
-F-
Fábrica: Atukamay
Fábula: Wawari
Fácil, posible: Ruranalla
Factor común: Kutirik
Factorización de binomios: ishkaykillkanancha kutinchiy
Factorización de trinomios: kimsakillkanancha kutinchiy
Factorización: Kutinchiy
Faja: Chumpi
Fajar: Chumpillina
Falda: Anaku, aksu
Fallecer: Wañuna
Faltar: Illana
Familia: Ayllu
Familiarizarse: Aylluyarina
Fanega: Hanika
Fantasma: Atimullpu, chaytu
Farmacia: Hampiwasi
Fase: Nikirakiri
Fases de la luna: Killapa nikirakiri
Fase lunar: Killapuri
Fastidiar: Killachina, shillina
Fastidio: Shillin
Fatigarse: Shaykuna
Fauna: Wiwakamy
Fax: Karukillkak
Faz: Uya
Fe: Iñikuy
Febrero: Panchi
Fecundar: Chichuna, pukuchina
Fecundo: Pukuk
Felicidad, feliz: Kushi
Felizmente: Kushilla
Fenecer: Wañuna
Fenómeno natural: Pacha shuktayay
Feria: Katunakuy, katuyranti
Fermentar: Pukuna
Fértil: Alli pukuchik
Fertilizante natural: wanu
Fertilizante químico: miyuy wanu
Fertilizantes: Wakllichik wanu
36“Shetaji”
Festejo: Raymi
Fiambre: Kuyaku
Fibra fina: Kaytu
Fibra (cabuyo): supa, pakpa, karachi
Fiebre: Ukkurupay
Fiesta: Raymi
Fiesta del Sol: Intiraymi
Figura geométrica: shuyutupumanya
Figura literaria: Sumakyachik rimay
Figura plana: pampa shuyukuna
Fila: Sinri
Filo: Manya
Filosofía: Wallpaykamay
Filósofo: Amawta, wawaki
Filtración: Shushuy
Filtrar: shushuna
Fin del mundo: Kay pacha tukuri
Finalizar: Puchukana
Finalizar: Tukuchina
Fino: Chuya, shallu
Firmar: Aspina
Fiscal: Huchachik
Físico (estructura): kaktarikuchik
Flaco/a: Irki, Tsala,
Flameación: Llapapa
Flamenco: Pariwana
Flauta: Pinkullu
Flecha: Wachi
Fleco: Chilpi
Flojo: Hilik
Flor de Papa: Allpuntu
Flor: Sisa
Flora: Llachakamay
Floración: Sisamuy
Florecer: Sisana
Florecido: Sisashka
Floripondio: Wantuk
Flotar: Wampuna
Foca: Pisnay
Foco: Achik
Fogata: Atampu
Fomento: Pachanyachiy
Fondo monetario internacional (FMI): Mamallakyapura kullkikulka
Fonema: Uyarik
Fonología: Uyarik yachay
Forestación: Yuratarpuy
Forestal: Yurakamak
Forestar: Sachana
Forma, formación: Wallpa
Formación: Wallpay
Formar: Wallpana
Formas de explotación: Llakichik wallpariykuna
37“Shetaji”
Forma: Imashinakan
Fortalecer: Sinchiyachina
Fortaleza: Pucara
Fosforera: Iskak
Fosforo: Ninachik, ninachina, iska
Fósil: Puchurumu, rumiyashka
Foto: Unancha
Fotosíntesis: Intiwayllashka
Fracaso: Urmay
Fracción impropia: Yalliyak pakiyupay
Fracción propia: Pishiyak pakiyupay
Fraccionado: Iki
Fraccionar: Rakina
Fracciones heterogéneas: Chikanrakikyuk pakiyupaykuna
Fracciones Homogéneas: Paktarakikyuk pakiyupaykuna
Fractura: Tullupaki
Frágil: Pakiriklla
Frase verbal: Imachik yuyayki
Frase: yuyayki
Frecuencia absoluta: Kutinchiklla
Frecuencia acumulada: Yapakutinchiklla
Frecuencia relativa: Lutsaykutinchik
Fregado: Kakushka
Fregar: Hakuna
Fréjol: Purutu
Frente (geografía): Chimpa
Frente (anatomía): Mati
Fresco: Llanlla
Frío: chiri
Frío seco: Chakishkarini
Friolento: Chirichik
Frotar: Kakuna
Fruta: Mishkikapu
Frutilla: Ruralla
Fruto: Muru
Fucsia: Waminsi
Fuego (energía): Ratata
Fuego del volcán: Ratata urku
Fuego: Nina
Fuente, vertiente: wiñarikpukyu
Fuente de agua: Pukyu
Fuerte: Sinchi
Fuertemente: Shinchilla
Fuerza: Sinchikuy
Fugar: MItikuna
Fumar: Kushnichina, shayrina
Función: Awlli, imaruray
Funcionamiento: Awlliri
Funcionar: Awllina
Funda: Tulu
Fundido: Waksishka
Fundir: Waksina
38“Shetaji”
Fúnebre: Llakiriy
Furioso: Piña
Fusionar: Shukyachina
Fútbol: Chakirumpay
Futuro: Shamuk, kaya mincha
-G-
Gallina: Warmi Atallpa
Gallinazo: Ullawanka
Gallo: Kari atallpa, utusku
Galón: Putu
Ganadería: Wiwakamay
Ganado Vacuno: Wakra
Ganancia: Tarikushka
Ganar: Atina, mishana
Ganas: Munay
Ganso: Walluta
Gargantilla: Wallka
Garra: Sillu
Garrapata: Amaku, akta
Gas: Waksi
Gaseoso: Waksisapa
Gasolina: Kuyuya
Gato: Misi
Gato salvaje: Sacha misi
Gavilán: Waman
Gaviota: Takama
Generalidades: Tukuyllikuna
Género literario: Sumak rimaysani
Genética: Rikchayachiy
Gente: Runa
Geografía política: Allpakamay saywachi
Geografía: Allpamamakamay
Geógrafo: Allpayachak
Geometría: Shututupukamay
Geopolítica: Anchallpakamay
Germinado: Huruna
Germen: Muyu
Germinar: Huruna
Gesto: Ukura
Gigantón: Awakulla
Gimnasia: Tituyashka
Girar: Muyurina
Globalización: Tukuyta shukllayachik
Globo terráqueo: Anchallpa
Globo terrestre: Allpamama
Globo: Shirupu
Gloria: Kushisamay
Glúteo: Siki
Gobernador: Markapuk
Gobernar: Kamana
Gobierno: Kapak apuk
Golfo: Yakuyaykuriy
39“Shetaji”
Golondrina: Wayanaku, kamantira, yanakallwa
Golosina: Hilluna
Goloso: Hillu, hilluk
Golpe: Takay
Golpear: Makanakuna
Golpear: Takana
Goma: Lluta
Gordo: Wirasapa
Gota: Shutu
Gotear: Shutuna
Grabadora: Takik anta
Gracias: Yupaychani
Grado angular: Kuchupata
Grado: Patay
Grado de afinidad: Ayllunikiyashka
Grado de consanguinidad: Yawar ayllunikiyashka
Graduador: Pallkatupuk
Grafía, letra: Killkanancha
Gráfico: Shuyu
Gráfico de barras: Millkashuyu
Gráfico de pasteles: Muyuyshuyu
Gráfico estadístico: Kanchachani shuyu
Gramática: Shimi kamachik
Gramo (cosa menuda): Aku
Grande: Hatun
Grandes bloques económicos: Kullkirayku hatun tantanakuy
Granero: Walachu
Granizado: Runtushka
Granizar: Runtuna
Granizo: Runtu
Grano: Muru
Grasa: Wira, wisi
Gratuitamente, gratis: Yanka
Grave: Ancha
Grieta: Chikta
Grillo: Hihi, chilik
Gringo: Ransiw
Gringo inglés: Ranziyu
Gris, plomo: Pusu
Gritar: Kaparina
Grito: Kapari
Grosero: Lashakmaki
Grosor o espesor: Rakuyay
Grueso/a: Raku
Grupo étnico: Ayllukay
Grupo: Atahu, tantariy
Guaba: Pakay
Guanaco: Llama
Guante: Makillina
Guardado: Wakichushka
Guardar: Wakaychina
Guardería: Wawawasi
40“Shetaji”
Guardia: Wasikamak
Guardián: Chapa
Guatusa: Siku
Guerra: Awkay
Guerrero: Awka, makanakuk
Guía didáctica: Ñankamu
Guiar, dirigir: Pushana
Guiar: Pushana
Guión: Aspi
Guisado: Lukru
Guisar: Muyuna
Guitarra: Wankar
Gusanar: Kuruna
Gusano: Kuru
Gustar: Mallina
-H-
Haba: Apa
Haber: Tiyana
Hábil: Utkachik
Habilidad: Yachapuy
Habitante: Llaktayuk
Habitar: Kawsana
Hábitat: Pachamama
Hablador: Shimisapa
Hablar: Rimana
Hacendado: Allpayuk
Hacer, laborar: Rurana
Hacha: Tumi
Hacheado: Tumishka
Halar: Aysana
Hallar: Tarina
Hallazgo: Tarimanta
Hambre: Yarikay
Hamburguesa: Ayllatan
Haraposo: Tsunzu
Harina de trigo: Waña kuta
Harina: Kuta
Hasta Luego: Ashtawankama, ashtakama
Hasta Mañana: Kayakama
Hasta: Kama
Hastiar: Amina
Hechos históricos: Wiñaykawsay imakuna
Hectárea: Patsaktupu
Hediondo: Ashnak
Helado: Riti
Helar: Kasana
Helecho: Llashipa
Hembra: Warmi
Hereditario: Samiyashka
Herencia: Saminay
Herencia genética: Kawsay mallki
Herida: Chukri
41“Shetaji”
Herir: Chukrina
Hermanastra: Ila ñaña
Hermanastro: Ila wawki
Hermoso/a: Sumak
Hermosura: Allirikchay
Herramienta: Wasihillay, hillay
Hervido: Timpushka
Hervir: Timpuna
Hidrografía: Yakukamay
Hiel, bilis: Hayk
Hielo: Rasu
Hierba: Kiwa
Hierba mora: Pillikyuyu
Hierro: Anta, hillay
Hígado: Kukupi, shunku
Higiene: Chuyalli
Hija: Ushushi
Hijo: Churi
Hilacha: Chilpi
Hilar: Pushkana
Hilera: Sinri
Hilo: Pushka
Himno Nacional: Mamallaktapa haylli
Hinchazón: Punki
Hipotenusa: Sirikmanya
Histograma: Milkakinrayshuyu
Historia: Wiñaykawsay
Hocico: Sinka
Hoja: Panka
Hoja de Maiz: Sarapanka
Hombre: Kari, runa
Hombre débil: Pishiruna
Hombro: Wamami
Homosexual: Chinaku
Homosexualidad: Karipurakuyay
Honda: Waraka
Hondonada: Pukru
Honestidad: Achik kawsay
Hongo: Kallanpa
Honrar: Apuyachina
Hora: Saylla
Horario: Sayllachik
Horizontal: Sirik
Hormiga: Añanku
Hortaliza: Yuyu
Hospedar: Minkachina
Hospital: Hampinawasi
Hoy: Kunan
Hoya: Pukruyashka pampa
Hoyo: Utku
Hoz: Ichu
Hueco: Utku
42“Shetaji”
Huella del pie: Yupi
Huequear: Hutkuna
Huérfano: Wakchu
Huero: Amuk
Huerto: Muya
Hueso: Tullu
Huésped: Minkarik
Huevo: Lulun
Huevo frito: Wiyululun
Huir: Mitikuna
Humanidad: Runakay
Humear: Kushnichina
Humedecer: Hukuna
Húmedo: Huku
Humillación: Ulpuy
Humillar: Ulpuna
Humo: Kushni
Humus: Ismuwanu
Huracán: Akapana
Hurtar: Shuwana
Husos horarios: Sayllachikancha
-I-
Idea: Yuyay
Idea central: Shunku yuyay
Idear: Yuyana
Identidad: Kikinyari
Identidad Cultural: Llakta kana
Idéntico: Rikchak
Idioma: Shimi
Ídolo: Waka, wilka
Iglesia: Apunchikwasi
Ignorante: Muspa
Igual: Pakta
Iguana: Ayampi
Ilustración: Shuyu
Ilustrar: Llimpina
Ilustre: Llimpi
Imagen, gráfico, dibujo: Shuyu
Imaginación: Richaymuskuy
Imaginar: Richaymuskuna, Yuyana
Imbécil: Muspa
Impar: Chulla
Imperativo: Kachachik
Imperio: Kapakllakta
Implemento: Hillay
Implorar: Mañana
Importancia: Chaniy
Importante: Maymutsurik
Imposible: Mana ushaypak
Imprenta: Kamuyachik
Impuesto: Chapaka
Incendiar: Rupachina
43“Shetaji”
Incienso: Kapachi
Inclinarse: Kumurina
Incontable: Achka, achka
Inculpar: Huchachina
Independencia: Kishpiri mita
Indicador general: Hatun rikuchik
Indicadores: Rikuchikkuna
Índice: Rickuchiy
Indispensable: Mayalli
Indómito: Kita
Industria: Atukamay
Infante: Wawa
Infierno: Ukupacha
Informante: Willak
Informar: Willana
Informe: Llamkaywillay
Ingrato: Challi
Ingresar: Yaykuna
Iniciar: Kallarina
Inicio: Kallariy
Inicio de la historia (prehistoria): Wiñaykwasay kallari
Insecticida: Palamamiyu
Insecto: Palama, itha, añallu
Insípido: Chamuk
Inspiración: Sama aysa
Instituciones: Yanapak wasikuna
Instrumentos: Hillaykuna
Insultar: Kamina
Insulto: Kami
Inteligente: Yuyaysapa
Intendencia de policía: chapak kamaypaktachi
Intensidad: Chutaykay
Intercambiar: Rantinpana
Interculturalidad: Kawsaypura
Interés: Wawakullki
Interior: Ukunchi
Interpretar: Tikrarimana
Intérprete: Tikrarimak
Interrelación: Ukunpuray
Interrogación: Tapuy
Interrogar: Tapuna
Interrupción: Tati
Intersección de conjuntos: Kutinchishka nipakuna
Intervalo, recorrido, rango: Patayayku
Intervención: Rimachikuy
Intestino: Chunchulli
Introducción (física): Yaykuchiy, satiy
Introducción (pensamiento): Kallariyuyay
Introducir: Satina, yaykuchina
Inútil: Chamilla
Invadir: Yankakichuna
Invasión: Yankakichuy
44“Shetaji”
Invasor: Kichuk, yankakichuk
Inventar: Wallpana
Invento, creación: Wallpari
Invertebrado: Tullillak
Investigar: Akchina, taripana
Invitado: Kayashka
Invitar: Kayana
Inyectar: Tuksina
Inyectiva: Sapapurachi
Ir: Rina
Iracundo: Piña
Irracional: Yuyay illak
Irrompible: Sinchi
Isla: Wayta
Izquierdo: Lluki
-J-
Jabalí: Lumukuchi
Jabalina: Suniwachi
Jabón de baño: Armana Sula
Jabón: Sula
Jabonado: Sulashka
Jabonamiento: Sulay
Jabonarse: Sularina
Jardín: Muya, sisampampa
Jaula: Linchiwasi
Jefe: Apuk
Jefe político: Kiti apuk
Jesucristo: Apunchik
Jilguero: Hilli
Jorobado: Kurku
Joven: Malta, lunku
Joya: Ananay
Juego, deporte: Pukllay
Juego de azar: Chunkana
Jueves: Kullka
Juez: Wanachik
Jugar: Pukllana
Jugo: Mishkiyaku
Juguete: Pukllana
Juicio: Wanaykati
Juicioso: Yuyak, sayti
Julio: Sitwa
Junio: Raymi
Juntar: Tantana
Júpiter: Pirwa
Justiciar: Kamachina
Justificación: Imamantachiy
Justo: Kushka
Juzgamiento: Wanay
Juzgar: Wanachina
-K-
Kilo: Ishkaylutsun
45“Shetaji”
Kilogramo: warankaku
Kilolitro: waranka pukpu
Kilómetro: waranka tupu
-L-
Labio inferior: Sipri
Labio superior: Wirpa
Labio: Wirpa, shimi
Laborar: Llamkana
Laboratorio: Hampirurak
Labranza: Llakllay
Labrar: Llakllana
Lactar: Chuchuna
Lácteo: Ñuñu
Ladrar: Ayllana
Ladrillo: Suñitika
Ladrón: Shuwa
Ladera: Kinkray
Lado: Manña
Ladrón: Shuwa
Lagaña: Chukni
Lagañar: Chuknina
Lagañoso: Chuknisapa
Lagartija: Palu
Lagarto: Humukuti, kayman
Lago: Kucha
Lágrima: Wiki
Lagrimosos: Wikihunta
Laguna: Kuchaku
Lamentable: Llakinalla
Lamer: Llawana
Lana: Millma
Langosta: Chikra, chilikra
Lanudo: Millmasapa
Lanza: Wachi
Lanzamiento: Warakay
Lanzar: Shitana
Lápiz: Killkanakaspi, killkak kaspi
Largo: suni
Largo Tiempo: Unay
Laringe: Tunkurimuku
Larva: Kusu
Laso: Waska
Lástima: Llakipak
Lastimadura: Iki
Lastimar: Chukrina
Lava: Ratata
Lavabo: Taksha
Lavacara: Ankara
Lavandera: Takshakwarmi
Lavandería: Takshaykamay
Leche: Ñuñu
Lecherón: Pinchuk
46“Shetaji”
Lechuga: Piwi
Lechuza: Chushik
Leer: Ñawirina, killkakatina
Legítimo: Kikin
Lejos: Karu
Lengua: Kallu
Lenguaje literario: Arawi shimi
Leña: Yanta
Leñado: Yantashka
Leñar: Yantana
León: Puma
Leopardo: Wallalli
Lepra: Llashaku
Lesbianismo: Warmipurakuyay
Letra: Killka
Letra minúscula: Uchilla killka
Levantamiento: Hatariy
Levantar: Hatana
Levantarse: Hatarina
Lexemas: Shimikuna
Ley: Kamachik
Ley de comunicación: Willaymanta kamachik, willaykamachik
Ley de educación: Yachaykamachik
Ley del deporte: Pukllaykamachik
Ley de tierras: Allpakamachik
Leyenda: Wawari
Leyes: Kamachikkuna
Liberalismo: Kishpiripacha
Liberar: Kacharina
Libra: Kuku, pukchi
Libre: Kacharishka
Librería: Kamukamay
Libro: Kamu
Libro Banco: Kullkiminkay kamu
Libro Contable: Kullkikamay kamu
Libro Diario: punchankamu
Libro Mayor: paktakamu
Licor Machana yaku
Licuar: Yakuyana
Líder: Pushak, apuk
Liebre: Wallinku
Liendre: Chiya
Ligero: Kutsi
Lila: Sañi
Limar, Afilar: Mulana
Límite: Saywa
Limón: Chirway
Limpiar: Pichana
Limpieza, aseo: Pichay, chuyay, mayllay
Limpio: Chuya
Lindero, límite: Saywa
Lindo: Aknu
47“Shetaji”
Línea: Aspi, suniyak
Línea ecuatorial: Allpachawpipacha muyuy
Línea imaginaria: Yuyay kaspi
Línea vertical: Shayak kaspi
Lingüística: Shimiyachay
Linterna: Achikyachik
Líquido: Yakuyashka
Liso: Llampu
Literario: Sumak rimariy
Literato: Sumak rimayachak
Literatura: Sumak rimayachay
Litro: Pukpu
Liviano: Pankalla
Llama: Wamiku
Llamar: Kayana
Llamarada: Wilyay
Llantén: Shiraru
Llanto: Wakay
Llanura: Pampa, ampallpa
Llanura abandonada: Purun
Llave: Paskak
Llegar: Chayana
Llegará: Chayamunka
Llenar: Huntana
Llevar: Apana
Llevarse, relacionarse: Aparina, apanakuy
Llorado: Wakashka
Llorar: Wakana
Lloro: Wakay
Llorón: Wakaysiki
Llover: Tamyana
Llovizna: Karwa
Lluvia, aguacero: Tamya
Lluvioso: Tamyakuy
Lobanillo: Pukla
Lobo marino: pishna
Lobo: Atuk
Locomotora: Antankuyu
Locro: Tukuru
Loco: Waricharik
Locura: waricharik
Lodo: Turu
Lograr: Paktana, ushana
Lombricultura: Kuykakamay
Lombriz: Kuyka
Longeva: Paya
Longitud de la circunferencia: Muyuytupu
Longitud: Suni
Lucero de la mañana: chaska
Luciérnaga: Ninakuru
Lugar: Kuska
Lugar de fortaleza: Pukara
48“Shetaji”
Lugar turístico: Chani, kuska
Lugares con poderes: Usaysapa kuskakuna
Lugares rituales (religión): waka
Lugares sagrados – ceremoniales: Pukara, waka kuskakuna
Lugares turísticos: Sumak kuskakuna
Lujo: Kumpi
Luna: Killa
Luna Llena: Killa hunta
Luna Tierna: Llullu killa
Lunar: Ana
Lunes: Awaki
Luz: Achik, Nina
Luz Eléctrica: Sirma
-M-
Maceta: Wirki
Macetero: Waku
Machacar/golpear: Takana
Machete: Sawli
Macho: Kari
Macizo (montaña grande): Hatun kahas
Macro: Mayhatun
Madeja: Kawa
Madera: Kaspi
Madrastra: Ila mama
Madre: Mama
Madre tierra: Allpamama
Madrina: Achikmama, markakmama
Madrugada: Pakariy, tutamanta
Madurado: Pukushka
Madurar: Pukuna
Madurez: Pukuyay
Maestro/a: Yachachik
Magnetismo: Llutariy
Maíz: Sara
Mal augurio: Chiki
Maldecido: Chikiyachiska
Maldito: Millak
Maleta: Kipi
Malo: Mana alli, Millay
Malviento: Wayray
Mamar/lactar. Ñuñuña
Manantial: Pukyu
Mancha: Mapa
Manchado: Shuyushka
Manchar: Shuyuna
Mandar: Kachana
Manejo: Apaykachay
Manguera: Tutu
Maní: Inchik
Manifestación: Rikuchi
Manifestaciones: hatarikuna
Manifestar: Hatarina
49“Shetaji”
Manipular: Milchina
Manilla: Makiwatana
Mano: Maki
Manojo: Lutsun
Manta: Pacha
Manteca: Wira
Mantecoso: Wirasapa
Mantequilla: Llilla
Mantequillar: Llillana
Manto: Yakulla
Manualidad: Makirurashka
Mañana: Kaya
Mapa: allpashuyu
Mapa político: Kapak shuyu
Maqueta: Pirwayay
Máquina: Kuyurihillanta
Mar: Hatunkucha
Mar Territorial: Mama kucha suyu
Maravilloso/a: Sumak, utipak
Marca: Unanchi
Marcha, paseo: puriy
Marchitar: Ankuyana
Marchitarse: Tsarkirina
Maricón: Wansa
Marido: Kusa
Mariposa: Pillpintu
Mariquita: Muruysi
Martes: Wamra
Martillar: Takana
Martillo: Takana
Marzo: Pawkar
Más: Ashtawan
Más después: Ashtawan
Más luego: Ashtawan
Masa (amasado): Kuta, kurpa
Masa (peso): llashak
Masaje: Kakuy
Máscara: Sayña
Masticar: Mukuna
Masturbación: Yakuri
Masturbarse: Yakurina
Matar: Wañuchina
Mate: Zampu
Matemática: Yupaykamay
Matemático: Kipukamayuk, yupaykamayuk
Materia: Wisnu
Material decimal: Chunkachik hillay
Material Didáctico: Yachaypa hillay
Maternidad: Wachana wasi
Matrimonio: Sawariy
Matriz: Wawa tiyana
Máximo común divisor: Paktarakikyupay
50“Shetaji”
Mayo: Aymuray
Mayor que: Yallishka
Mayordomo: Wasikamak
Mayúscula: Hatunkilla
Mazorca: Kaspa
Mecer: Kawina
Media aritmética: Chawpiyak
Media fanega 120lb: Chawpihanika
Media geométrica: Chawpikutirik
Media noche: Chawpituta
Mediana: Chawpiyamuk
Mediano/corto: Chaypilla, paktalla
Mediante: Shukmanta
Medias: Chakillina
Medicina: Hampi
Medicina Natural: Kawsaypachamanta hampi
Medicina química: Allichishka hampi
Médico: Hampik
Medida de longitud: Sunitupu
Medida de masa: Llashak tupu
Medida de tiempo: Pachatupu
Medida de volumen: Putitupu
Medida de círculo: Muyuntintupu
Medida: Tupuy
Medidas de tendencia central: Chawpiyak chanikuna
Medio: Chawpi
Medio Ambiente: Kawsaypacha
Medios de Comunicación: Willak hillay, willaykancha
Medios de transporte: Apariykancha
Medio día: Chawpipuncha
Medio quintal: Chawpi pukcha
Medio, mitad: Chawpi
Medir: Tupuna
Meditar: Yuyakuna
Médula/seso: ñutku
Médula Espinal: Ñuktu
Mejor, mucho mejor: Ashtawan alli
Mejor: Alli
Melancólico: Llakilla
Melcocha: Llullucha
Mellado: Pimi
Melloco: Milluku
Menor que: Pishiyashka
Menos, escaso: Pishi
Mensajero: Chaski
Menstruación: Killayawar
Mentir: Llullana
Mentira: Llulla
Mentiroso: Llullak
Menudo/suave: Ñutu
Mercado: Katunapampa
Meridiano: Kapak saylla
51“Shetaji”
Merienda: Chishimikuy
Mes: Killa
Mesa: Ampara
Mesa Redonda: Muyuy rimay
Mestizaje: Yawarchakruri
Mestizo: Mishu
Metal: Anta
Metalúrgico: Antayay
Meter: Satina, katichina
Método: Yachayñana
Metodología: Yachayñan
Metro/paso: Tatki
Metro cuadrado: Tawatatki
Metro cúbico: Umiñatatki
Mezcla: Champu, chakru
Mezclado: Chakrushka
Mezclar: Chakruna
Mezquinar: Mitsana
Mezquino: Mitsa
Micro: Mayuchilla
Microscopio: Uchikawalli
Miedo: Manchanayay
Miel de abeja: Putanmishki
Miércoles: Chillay
Migaja: Palik
Migración: Llaktamanta llushirini
Mil: Waranka
Milenio: Warankawataychi
Milésimo: Warankari
Milita, soldado: Awka
Millón: Hunu
Mina: Kuya
Minera, minería: Chukikamay
Mineral: Chuki
Minerales: Titichaska
Minifundio: Piti-allpa
Mínimo común múltiplo: paktarakirikyupay
Ministerio de finanzas: Kullki kamak
Minuendo: Anchuchirik
Minúscula: Uchillakillka
Minuto: Chiniku
Minutos angulares: Patayku
Mío, mía, mí: Ñukapak
Mira: Rikuy, riki
Mirar: Rikuna
Mirlo: Waktsuk
Misericordia: Wakchakuyay
Misericordioso: Wakchakuyak
Mitad: Chawpi
Mitas (f. de explotación): Chukillankay
Mito, cuento: Ñawparimay
Mixto: Chakru
52“Shetaji”
Mochila: Islampu, kikira
Moco: Kuña
Mocoso: Kuñasapa
Moda: Yallichawpiyak
Modalidad: Shinakay
Modelo: Katinalla
Moderno: Mushuk
Modificar: Yankina
Modo: Imashina
Mohecido: Pulayashka
Moho: Pula
Mojado: Huku, hukushka
Mojarse: Hukuna
Moléculas: Iñuwa
Moler: Kutana
Molestar: Killachina
Molido: Kutashka
Molinero: Kutak
Monarquía: Ayllullanikipushak
Monedas Antakullki
Monigote: Llachapa runa
Mono: Kushillu
Monógamo: Shukllawan sawariy
Montaña: Urku
Montar, subir: Sikana
Monte: Sacha
Monto: Yapakullki
Montón: Suntu
Montura: Ankara
Mora: Mura
Morado, violeta: Maywa
Moraleja: Kunawa
Morar: Kawsana
Morder: Kanina
Morfema: Shimiku
Morfología: Shimikukancha yachay
Morfosintaxis: Shimiku yuyay awariy
Morir: Wañuna
Morirse: Wañurina
Mosco/a: Chuspi
Mosqueado: Chuspishka
Mosquear: Chuspina
Mostrar: Rikuchina
Motor: Kuyu
Mover: Kuyuchina, kuyuna
Movido: Kuyushka
Movimiento de nutación: Allpakutik
Movimiento de rotación: Allpapiruruy
Movimiento de traslación: Allpamuyuy
Movimiento: Kuyuy
Muchacha: Kuytsa
Muchacho: Malta, wamra
53“Shetaji”
Mucho mejor: Astawan alli
Mucho: Tawka, achka
Mudar: Chikanyana
Mudo: Upa
Muela: Mamakiru
Muela cordal: Wakumamakiru
Muelle: Tikmu
Muerte: Wañuy
Muestra estadística: Akllashka chani
Mugre: Tiklla, hiwi
Mugriento: Hiwisapa
Mujer: Warmi
Multa: Wanachiy
Multiplicación: Kutinchiy
Multiplicar: Mirana
Múltiplo del gramo: Akukutinchik
Múltiplo del metro: Tatkikutinchik
Mundo: Pacha, pachamama
Muñeca: Urpu
Muñeco: Siti
Mural: Pirka shuyu
Muralla: Harata
Murciélago: Chimpilaku
Murmuración, crítica: Washarimay
Murmurar: Washarimana
Músculo: Ñutu-aycha
Musgos: Rimiyuyu
Música: Taki
Músico: Takik
Muslo: Wallpinchi
Mutilado: Kullu
Muy poco: Pishilla
-N-
Nabo: Yuyu
Nacer: Wiñana
Nacionalidad: Kawsaymarka
Nacionalista: Mamallaktapa kapak
Nación: Mamallakta
Nada: Nima
Nadar: Waytana, wampuna
Nadie: Manapipash
Nalga: Siki
Naranja: Chilina
Nariz: Sinka
Narrar: Katiknina
Natación: Wampuy
Naturaleza/naturaleza: Pacha, pachamama
Navaja: Llitaku
Navegación: Wampuy
Necesidad: Mutsuriy
Necesitar: Mutsuna
Necio: Llumi
54“Shetaji”
Negar: Mitsana
Negociar: Chimpana
Negociar: Rasuna
Negro: Yana
Neolítico: Mushukpacha
Neologismo: Wiñachishka shimi
Nervio: Anku, kaytu
Nevado: Rasushka
Nevar: Rasuna
Nido: Kisha, kusha
Nieta: Warmi chuhama
Nieto: Kari chuhama
Nigua: Chichaku
Nieve: Rasu
Niñez: Wawakay
Niño: Wawa
No (Negación): Mana
No (prohibición): Ama
No me acuerdo: Imashatin
No obstante: Mana kaspapash
No se me viene: Imashatin
Noche, de noche: Tuta
Nogal: Tukti
Nómadas: Kaychaypi kawsak
Nombre: Shuti
Nombre Común: Tukuy shuti
Nombre Propio: Kikin shuti
Nombre, sustantivo: Shuti
Nomenclatura: Shutikuna
Nominalización: Shutiyay
Norte: Chinchaysuyu
Nosotros/as: Ñukanchik
Notación: Unanchay
Notación porcentual: Patsakri shutichi
Noticia: Willay
Novato: Mushuk
Novecientos: Iskun pachak
Novela: Kawsayrikchay
Noveno: Iskunniki
Noventa: Iskun chunka
Novia: Warmikana
Noviembre: Sasi
Novio: Ayna
Nube: Puyu
Nuca: Kuntakullu
Núcleo, corazón: Shunku
Nudo/a: Muku, tsutu
Nuera: Kachun
Nuestro/a: Ñukanchikpak
Nuevamente: Kutin
Nueve: Iskun
Nuevo: Mushuk
55“Shetaji”
Nuez del Cuello: Tunur
Numeración: Yupay
Numerar: Yupana
Número: Yupay
Número entero: Tukuyyashka yupay
Número impar: Chullayashka yupay
Número irracional: Manapakiyak yupay
Número natural: Tiyak yupay
Número racional: Pakiyupay
Número divisores: rakikyupaykuna
Número múltiplos: Kutinchishka yupaykuna
Número ordinales: Nikiyupay
Número reales: Tukuy yupaykuna
Nunca jamás: Wiñaymanapak
Nutrición: Allimikuy
-O-
Obedecer: Uyachina
Obediente: Yupaychak
Objetivo: Paktana
Objetivo general: Hatun paktay
Objeto: Ima
Obra literaria: Killkayrimay
Obraje: Awayllamkay, wayllamkay
Obras Públicas: Llanta allichik
Obscurecer: Amsayana
Obscuro: Amsa
Obsequiar: Kamarina
Obsequio: Kamari
Observar: Rikuna
Obstáculo: Harka
Obstetra: Wachachik
Oca: Uka
Occidente: Kuntisuyu
Océano: Mamakucha
Ochenta: Pusak chunka
Ocho: Pusak
Ochocientos: Pusak pachak
Ocioso: Killa
Octavo: Pusakniki
Octubre: Wayru
Ocultamente: Pakalla
Ocultar/esconder: Pakana
Ocupación: Ruray
Odiar: Tsikina, chiknina
Oeste: Kuntisuyu
Ofender: Kamina
Oficina: Uku
Ofrecer: Kushanina
Ofrenda: Kamari, challay
Ofrendas: Apunchikman karay
Oído: Rinri
Oír: Uyana
56“Shetaji”
Ojo: Ñawi
Oler: Mutkina
Olfatear: Mutkina
Olímpico: Kapakchunkay
Olla: Manka
Olvidable: Kunkaypaklla
Olvidadizo: Kuknkaysiki
Olvidado: Kunkarishka
Olvidar: Kunkana
Olvidarse: Kunkarina
Olvido: Kunkay
Ombligo: Pupu
Omóplato: Karmin
Once: Chunka shuk
Ondular: Kinkuna
Onza: Pukchiku
Operación numérica o aritmética: Yupayrurari
Opinar: Yuyaynina
Oprimir: Llapina
Oración: Yuyay
Oración Bimembre: Ishkaynipa yuyay
Oración Compuesta: Sasa yuyay
Oración Coordinada: Tinkirik yuyay
Oración Dubitativa: Ichanik yuyaya
Oración Enunciativa: Willak yuyay
Oración Imperativa: Kachachik yuyay
Oración Interrogativa: Tapuk yuyau
Oración Subordinada: Kimirishka yuyay
Oración Unimembre: Shuknipa yuyay
Orar: Wilkana
Orden: Niki
Orden del día: Tantariypa niki
Ordenador gráfico: Shuyu nikichik
Ordenar, organizar: Nikichina
Ordeñar: Kapina
Ordeño: Kapiy
Oreja: Rinri
Organismo regional: Suyu tantanakuy
Organización: Tantanakuy
Organización económica: kullkimantawankuri
Organización política: Kapakchi tantanakuy
Organización socio cultural: Waki kawsaymantawankuri
Organizaciones nacionales: Hatun wankurikuna
Órgano: Ukkuyawri
Órganos del cuerpo: Ukunkuna
Oriente: Antisuyu
Orificio: Hutku
Origen: Kallari
Orilla: Manña, manya
Orina: Ishpa
Orinar: Ishpana
Ornamento: Warawa
57“Shetaji”
Oro: Kuri
Ortiga: Chini
Ortografía: Allikillkay
Orzuelo: Itsipu
Osamenta: Tullu
Ósculo: Mucha
Oscuro: Amsa
Oso: Ukumari
Oso hormiguero: Yurini
Otra vez: Kutin
Otro/a: Shuktak
Oveja: Llama
Oveja: Wiwika
Ovillo: Kururu
Óvulo: Naru
Oxido: Muksi
Oxígeno: Samipusku
Ozono: Achiksamaytu
-P-
Pacífico: Kasi
Pacto: Ninakuy
Padecer: Llakirina, wanana
Padrastro: Ila tayta
Padre: Tayta, yaya
Padrino: Achikyaya, markakyaya
Página: Panka
Paico: Payku
Paila: Waruk
País: Mamallakta
Paisaje: Rikuypacha
Paisano: Llaktamashi
Paja: Uksha
Pájaro: Pishku
Pájaro amazónico: Chawamanku
Pala: Lampa
Palabra: Shimi
Palabra Grave: Ancha shimi
Palabra de Gobierno: Mamallaktapa apukwasi shimipa
Palacio: Kapakwasi
Paladar: Sanka
Paladín: Pushak
Palanca: Wanka
Paleolítico: Ñawpapacha
Pálido: Ayayashka
Palma de la mano: Maki pampa
Palmera: Chunta, tiksan
Palo: Kaspi
Paloma: Urpi
Palpar: Llanwana, milchina
Paludismo: Chukchuy unkuy
Pan: Tanta
Pan de trigo: Waña tanta
58“Shetaji”
Panadería: Tantakamay
Páncreas: Hantsa
Pantalla: Waracha
Panela: Mishki
Pantalón: Waraka
Pantalón de lana: Wara
Pantalón de tela: Waltaku
Pantano: Hushu
Pantorrilla: Chakichichu
Panza: Puzun, Wiksa
Pañuelo femenino: Piskita
Papel: Panka
Paquetado: Apyayashka
Paquete: Apya
Par Ordenado: Ishkaynikichishka iñu
Para Siempre: Wiñaypak
Paradero: Shayarina
Paraíso: Kushikuypacha
Paralelogramo: Chaklaamanyachi
Paralítico: Suchu
Parar: Shayana
Pararse: Shayarina
Parásito: Atam
Pardo: Uku
Parear: Ishkanchina
Parecer: Rikchana
Parecido a: Rickchaklla
Pared: Pirka
Pareja: Ishkatin
Paréntesis: Wichkachik
Parir: Wachana
Parlamento andino: Antitantakuy
Párrafo, cuadro: Milka
Parroquia: Kitilli
Parte Central: Chawpi
Parte, sitio, lugar, dirección:: Kuska
Partera: Wachachik
Partes: Rakirikuska
Partición de conjuntos: Antachishkakunata rakiy
Participar: Aynina
Participativa: Ayninakuy
Participio: Kunan yallishka
Partícula, morfema: Shimiku
Partido, resquebrajado: Chikta, shara, chillpi
Partir: Ikina, chiktana, Rakina
Parto: Wachay
Pasado, antes: Sarun
Pasado Mañana: Kaya mincha
Pasador: Wallik
Pasaje: Antawakullki
Pasajero: Purik
Pasaporte: Kayakuy
59“Shetaji”
Pasar: Yallina
Pasear: Purina
Pasmado: Utishka
Pasmo: Uti
Paso: Tatki
Pasos de bailes: Chakitushuy
Pastor: Michik
Pata: Chaki
Patada: Haytay
Patalear: Kushpana
Patear: Haytana
Patearse: Haytarina
Patio: Kanchapampa
Pato: Kulta
Patón: Chakisapa
Patria: Mamallakta
Patrón: Amu
Pava/o: Pawshi
Pecado carnal: Aychahucha
Pecador: Huchayuk
Pecar: Hucha rurana
Pecho: Kasku
Pedazo: Piti
Pedir: Mañana
Pedo: Supi
Pegamento, goma: Llutana
Pegar: Makanakuna, makana
Peinar: Ñakchana
Peine: Ñakcha
Peinilla: Ñakchalli
Pelado: Lluchu
Pelar: Llushtina
Pelea: Makanakuy
Pelear: Makanakuna
Peligro: Maklluy
Pellejo: Kara
Pellizco: Tillu
Pelo de choclo: Humas, chukllu akcha
Pelo: Akcha
Pelota: Rumpa
Peluquería: Rutuy kamay
Peluquero/a: Akchuk
Pena: Llaki
Penco: Tsawar, Shikita
Pendiente: Wichay
Pene: Ullu
Pensador: Yuyakuk
Pensamiento lógico matemático: Yupaykamyachi yuyay
Pensamiento: Yuyay
Pensar: Yuyana
Peña: Kaka
Peorado: Anchayashka
60“Shetaji”
Pepa: Muru
Pequeño: Uchilla
Pera: Apimanku
Perder: Chinkana
Perder: Kullurina
Pérdida: Chinkay
Perdiz: Yutu.
Perdón: Kishpichi
Perdonar: Kishpichina
Peregil: Pirihil
Pereza: Killa
Perforar: Suluyachina
Perfumar: Mutkichina
Perfume: Mutki, pukuta
Pericote: Hatun ukucha
Periferia: Muyuy
Periódico: Willaypanka
Periódico mural: Willak pirka
Período de integración: Apukkuna tantatripacha
Período formativo: Turuwan makiruray pacha
Período precerámico: Manarak turuwan makiruray pacha
Perjuicio: Llakichik
Pero: Shinapah
Peroné: Wicha
Perrera: Allkuwasi
Perro: Allku
Perseguir: Katina
Perseverar: Kawsaymashkay
Persona: Runa
Personalidad: Kikinyay
Personalizar: Kikinyana
Pertenencia: Paypachik
Pesado: Llashaku, llashashka
Pesar: Llashana
Pesca, pesquera, ictiología: Challwakamay
Pescado: Challwashka
Pescar: Challwana
Pescuezo: Kunka
Pestaña: Chikipru, kimlla
Pestañear: Pimpirana
Pestilencia: Ashnay
Petróleo: Allpawira, wisisi
Pez: Challwa
Pezón: Chuchu
Pezuña: Sillu
Picaflor: Kinti
Picante: Hayak
Picar: Shikshina
Pícaro: Challi, umak
Pichón: Irpa
Pico: Tapsa
Pictograma o icono: Rikuchishuyu
61“Shetaji”
Pie: Chaki
Piedra: Rumi
Piedra de moler: Kutanarumi
Piel, cuello, pellejo: Kara
Pierna: Chanka
Piernudo/a: Chankasapa
Pila: Hawri
Píldora: Ziñu
Piloto: Antankillpi
Pinchar: Tuksina
Pintado: Tiklla
Pintar: Tullpuna
Pintor: Tullpuk
Piña: Chiwilla
Piojo: Usa, pilis
Piola: Pita
Pirata, corsario: Wampuypi shukwakkuna
Pisar: Saruna
Piso: Saruy
Pisotear: Taktana
Pisoteo: Taktay
Pizarrón: Killkana pirka
Placenta: Wawamama
Placer: Kushina
Plaga: Unkuchimuy
Planchar: Patarina
Planeta Tierra: Allpamama chaska
Planicie: Pampa
Planificación: Llamkayñan
Plano: Pampalla
Planta: Yura; llachak
Planta ornamental: Sumakyachik yura
Plástico: Kalaktikrak
Plata: Kullki
Plátano/Guineo: Palanta
Platillo: Mika
Platillos (instrumento): Chilinchilin
Plato: Mulu
Plato de madera: Mika, mati
Playa: Kuchamanya
Plaza: Katunapampa
Plomizo, café oscuro: Paku
Plomo: Antaki
Pluma: Patpa
Plural: Tawkashka
Pluricultural: Tawka kawsay
Población: Ayllullakta
Poblar: Llakta killpana
Pobre: Wakcha
Poco: Asha, piti
Podar: Rawmana
Poder: Ushana, Ushaykamay
62“Shetaji”
Poder ejecutivo: Pushay ushay
Poder Judicial: Wanay ushay
Poder Legislativo: Kamachik atiy
Poderoso: Atipak
Podrido: Isma, ismushka
Podrir: Usmana
Poema, poesía, recitación: Arawi
Poeta: Arawik
Policía: Chapak
Poliedro hexagonal: Suktachishka tiksi umiña
Polilla: Susu
Polillar: Usuna
Política: Kapakkamay
Político: Llaktak
Politiquero: Yankakapak
Póliza: Kullkikikinchik
Pollo: Chuchi
Pollo frito: Chuchukusashka
Polvareda: Kankan
Polvo: Kuta, kaku, ñutu
Pólvora: Ratata allpa
Poncho: Ruwana
Poner: Churana
Poquito: Iñilla, ashalla
Por ahí, por allí, por allá: Chayta
Por aquí, por acá: Kayta
Por lo Tanto: Shinaka
Porcentaje: Patsakyachi
Porción: Apti
Poroso: Tsantsa
Porotillo: Chukumuyu
Porque no ha querido: Mana munashkamanta
Potero: Punkukamak
Portillo: Punkuku
Posada: Tampuy
Poseer: Charina
Poseído: Charishka
Posición: Tiyay
Potabilización: Chuyakllachiy
Potabilizar: Chuyakllachina
Potenciación: Kutinkutinchiy
Potencias dominantes: Shukta charik tantanakuykuna
Pozo: Hutku
Práctica: Yachayruray
Precaución: Kamanayay
Pradera: Waylla
Precio: Chani (y)
Predicación: Apunchikwillay
Predicado: Imanik
Prefecto: Marka kamachik
Pregunta (s): Tapuy (kuna)
Preguntar: Tapuna
63“Shetaji”
Prehistoria: Wiñaykawsay kallariy
Premiar: Chaninchana
Premio: Chanincha
Prenda de gala de mujer: Tukapu
Prensa: Llapi
Prensar: Llapina
Preposición: Yuyachi
Presentación: Kallariyuyay
Presente (dádiva): Kamari
Presente (tiempo): Kunan
Preservar: Wakichina
Presión: Llapiriy
Presionar: Ñitina
Prestación de mano para el trabajo: Makimañachiy
Préstamo: Mañay
Prestar: Mañachina
Presunción: Apushkay
Presupuesto: Kullkimashnayachik
Prevalecer: Yallikuna
Prevención: Musyaya
Prever: Musyana, kipakrikuna
Prima: Kachpa
Primer nivel de educación básica: Kallari yachay
Primer nivel: Shukniki kallariyachay
Primer tramo: Shukniki patayay
Primero (antes): Ñawpa
Primero (ordinal): Shukniki
Primeros pobladores: Kallarillaktayku
Princesa: Ñusta, Kuya
Principal: Kapak, Ñawapak
Príncipe: Awki
Principiar: Kallarina
Principio: Kallariy
Prioste: Killi
Prisma: Kullka
Prisma cuadrangular: Tawayashka kullka
Prisma rectangular: Suytuyashka kullka
Prisma triangular: Kimsachishka kullka
Privado: Shukllapak
Probar, saborear: Mallina
Producto: Muru
Procesión: Ayma
Proceso metodológico: Yachay ñan
Producción: Pukuy
Producción industrial: Atukayashka pukuy
Producto: Kapuk, pukushka
Producto notable: Maykutinchikuna
Profecía: Yuyay willa
Profesional: Rurayniyuk
Profesión: Yachashka
Profesor/a: Yachachik
Progenitor: Tayta, yaya
64“Shetaji”
Programa (agenda): Ruraykatichik (y)
Proliferar: Mirana
Promover: Ñawpanchina
Pronombre: Shutiranti
Pronombre interrogativo: tapuk shutiranti
Pronto, cuanto antes: Utka
Propiedad: Chariyan
Propiedades: Paktachikuna
Propietario: Chariyuk
Proporción (alidad): Lutsay
Proporcionalidad directa: Yapalutsay
Proporcionalidad inversa: Lutsaykuyak
Propio: Kikin
Prosa: Katichay
Próstata: Ishpaharaka
Prostituta: Paytu
Proteger: Kamana
Protestar: Hatarina
Provincia: Marka
Próximo año: Shamuk wata
Proyecto: Kipapakchirurya
Proyecto de aula: Kipapakchirurya yachay
Prudencia: Amawtakay
Prueba: Malli
Púber, adolescente: Wamra
Público: Achkarunakuba
Pudrimiento: Ismuy
Pueblo (s): Llakta (kay)
Puente: Chaka
Puerta: Punku
Puerto Marítimo: Wampuk rikutirikancha
Pues: Yari
Puesto: Kuska
Pujar: Hipana
Pujo: Hipay
Pulga: Piki
Pulir: Llampuna
Pulmón: Paruk, yurak shunku
Pulmonía: Paruk unkuy
Pulsación: Tultul
Pulso: Tik, tul
Pulverización: Ñutuy
Punto: Iñu
Punto aparte: Chikanchik iñu
Punto seguido: Katik iñu
Puntos cardinales: Suyu rikuchik iñu
Puntos colaterales: Katisuyu rikuchik iñu
Punzar: Tuksina
Puñado: Tsutsut
Puñal: Sawlilli
Puñetazo: Chukm
Pupila: Pishiw
65“Shetaji”
Purificar: Shuyayana
Pus: Kiya
-Q-
Que ganas de reírme: Asinayan
Que haremos: Imashashunchi
Qué lástima: Llakinayta
Que será de nosotros: Imashashunchi
Que: Ima
Quebrada (o): Wayku (pakishka)
Quebrar: Pakina
Quedarse: Sakirina
Quemadura: Ruparishka
Quemar: Rupana
Quemarse: Ruparina
Querer: Kuyana, munana
Quererse: Munarina
Queso: Makinchu
Quien: Pi
Quiénes: Pikuna
Quienquiera: Pipash
Quieto: Kasi
Quijada: Intu
Quinceañera: Chunka pichka wata warmipa
Química: Chakllisinchi
Quince: Chunka pichka
Quinientos: Pichka pachak
Quintal: Pukcha
Quinto: Pichkaniki
Quinua: Kinwa
Quitar: Kichuna / anchuchina
Quizás: Kari
-R-
Rabadilla: Sikipata
Rábano: Rawnu
Rabo: Chupa
Racimo: Luntsa
Racional: Yuyayyuk
Racismo: Sapan kawsaykuna
Radianes: Lliwitupu
Radicación: Kutinkutinmuchiy
Radio: Uyachik, anki / antayari
Radio de la circunferencia: Ankitupuy
Radio emisor: Ankichik
Radio receptor: Ankiyachik
Raíz: Sapi
Raíz verbal: Imachik sapi
Rallar: Shikitana
Rama: Malki
Ramillete: Wayta
Rana: Kayra
Rápido: Ukta/kutsi
Rapidógrafo: Killkay
66“Shetaji”
Raposa: Wanchaka
Raquítico: Charki/akma/shillinku/ Tsala
Rasgado: Chillpi
Raspar: Shikitana
Rastrillo: Pakpara
Rata: Ukucha
Ratero: Shuwa
Ratón: Ukucha
Rayado: Aspishka
Raya: Aspi
Rayar: Aspina
Rayo: Illapantay, illapa
Razón: Yupaypurachi
Razonado: Sinchiyuyarishka
Realidad: Sayllu
Realizar: Rurana
Rebaño: Kanlla wiwakuna
Recelo: Pinkay
Receptor: Uyari chaskik
Recibir: Chaskina
Recibo: Chaskichik
Recio: Sinchi
Recipiente de Barro: Tiesto
Recíprocamente: Kutin tikra
Reciprocidad: Rantinpak
Recoger: Pallana
Recolector: Tantachik
Reconocer: Kutinriksina
Recordación: Yuyari
Recordar: Yuyarina
Recta numérica: Yupaykuska
Rectificar: Kuskachina
Recto: Tsiklla, ukuti
Recurrir: Amachana
Recurso natural: Pachamamapi tiyak
Recurso didáctico: Yachaypak hillay
Recursos forestales: Allpapachapi tiyak yurakuna
Recursos hidrográficos: Allpapachapi tiyak yakukuna
Recursos ictiológicos: Allpapachapi tiyak chalwakuna
Recurso mineros: Allpapachapi tiyak chukikuna
Recursos naturales: Allpapachapi tiyakuna
Red – sistema: Llika
Redacción: Kamu
Redactar: Killkawana, killkana
Redes educativas: Llika yachay wasikuna
Redondel: Muyuy
Reducido: Kutu
Refinado: Ñutu
Reflexionar: Yuyarina
Reflexivo: Yuyak, sayti
Reforestación: Tikratarpuy
67“Shetaji”
Refrán: Kukakyuyayku
Refrigeradora: Chiriyachik
Regalar: Kamarina
Regalo: Kamari
Regar: Hichana, yayuna
Región: Suyu; anti
Región: Amazónica u oriental: Antisuyu
Región Central: Chawpisuyu
Región Insular o Galápagos: Yawatisuyu
Región Sierra: Punasuyu
Región Sur: Kullasuyu
Registro Civil: Kawsay killkamachiy
Registro de la propiedad: Charishkata killkakamachiy
Regla: Shimikamachi
Regla de tres: Kimsakamachik
Regla de tres compuesta/inversa: Kimsakamachimuk
Regla de tres simple: Kimsakamachiyak
Regresar: Kutimuna/tikrana/tikramuna
Regreso: Kutimuy/tikramuy
Reina: Ñusta
Reinar: Inkana
Reino, imperio: Kapakllakta
Reír: Asina
Reja: Yapuna hillay
Relación: Kimiri
Relaciones trigonométricas: Kimsamanyapurachi
Relámpago: Illapa
Relatado, hablado: Rimashka
Relatar, hablar: Rimana
Relieve: Waykuhaskancha
Religion, dogma: Apunchikamay
Reloj: Pachachik
Reloj mecánico: Antapachachik
Remar: Kawina
Remate: Alapay
Remedar: Yachapayana
Remedio: Hampi
Rememorar: Yuyarina
Remitente: Kachak
Remo: Kawina
Remojar: Nuyuna
Remoler/desmenuzar: Ñutuna
Remolino: Tiki
Renacimiento: Pachakutik pacha
Renacuajo: Chuslin, chulshi
Rendija: Saran
Renovable: Mushukyachinalla
Reparar: Allichina
Reparto proporcional: Lutsaychishpa raki
Repetir: Kutimuna, kutinchina, yawtina
Repite: Kutin
Reposo: Samay
68“Shetaji”
Reprender: Wanana
Reproducir: Mirana, mirachina
Reptil: Llukakwiwa
República: Mamallakta
Resbalar: Llushpina
Resbalo: Llushpi
Resbaloso: Lluchka
Rescatar: Kutincharina
Reservar: Puchuchina
Residuo: Ñuku
Resina: Ñuñu
Resistencia: Sinchikay
Respetar: Hayñina
Respeto, respetuoso: Hayñi
Respiración: Samay
Respirar: Samaysana
Resplandecer: Llimpiyana
Resplandeciente: Llimpik, hakan
Responder: Kutichina
Responsabilidad: Paktachiy
Responsabilizar: Paktachichina
Responsable: Paktachik
Respuesta: Kutichi
Restablecer: Alliyachina
Restar: Anchuchina
Restituir: Tikrachina
Resto: Puchu
Restregar: Kakuna
Resucitar: Kawsarimuna
Resumen: Uchillayachishka yuyay
Retirar: Anchuna
Retirase: Anchurina
Retírate: Anchuri, anchi
Retoñar: Makullana
Retoño: Mallki, llulluk
Retornar: Kutimuna
Retrasarse: Kipayana
Retroceder: Washayana
Retrocederse: Kutrina
Reuma: Muku tullu nanay
Reumatismo: Chiriunkuy
Reunión: Tantanakuy
Reunirse/organizarse: Tantarina
Revendón: Waynakapak
Reventar: Tukyana
Revivir: Kawsarimuna
Revolcar: Sinkuna
Rey: Kapak
Rey Joven: Waynakapak
Ribera: Manña
Rico (adj): Mishki, ati
Rico (dinero): Charik
69“Shetaji”
Riego: Hichay
Rincón: Kuchu
Riña: Makanakuy
Riñón: Wisku, rurun
Río: Mayu
Risa: Asiy
Risueño: Asishka
Ritmo: Paktakuyuy, wakariklla
Rito: Chllay, willpay, hawkay
Ritual: Wallpay, challay
Robar: Shuwana
Robo: Shuway
Rosear: Shullana
Rocío: Shulla
Rodapié: Chakisaruna
Rodear: Muyuna
Rodar: Sikuna
Rodilla: Kunkuri
Rogar: Mañana
Rojo: Puka
Rol (función): Ruray paktachi
Rombo: Kawi
Romboide: Kawikuk
Romería: Aywa
Rompecabezas: Yuyaychipukllay
Romper: Pakina, llikina
Roncar: Harnina
Rondador: Palla
Ropa: Churana.
Ropa interior: Ukuchurana
Rosa: Llanka
Rosa de los vientos: Shuyuchik chakata
Rosado: Warminsi
Rostro: Uya
Roto: Lliki
Rótulo/a: Piruru
Rotura: Lliki
Rudo, terco: Shumi
Ruido: Uyarikuk
Rumbo: Kulliyari
Ruptura: Llikiyari
-S-
Sábado: Wacha
Sábana: Pacha
Saber: Yachana
Sabiduría: Yachay/kuna
Sabio: Amawta, Yachak
Sabor: Malli
Saborear: Mallina
Sacapunta: Kinyasu
Sabroso: Mishki
Sacar: Surkuna, llukshichina
70“Shetaji”
Sacerdote católico: Kushipata
Saco: Tulu
Sacrificar: Wanana
Sagrado: Waka
Sacudir: Chaspina
Sahumerio: Kushnik
Sal: Kachi
Salado: Kachishka
Salchipapa: Chunpapa
Salido: Llukshishka
Salinero: Kachiyuk
Salir: Lluksina
Saliva: Tiyuka, chuka
Salsa: Hilli
Saltamonte: Chillik, pichachu
Saltar Kushpana, pawana
Salud: Allikay
Saludar: Napana
Saludo: Napay
Salvar: Kishpichina
Salvarse: Kishpirina
Sanar: Hampina, alliyana
Sanarse: Alliyarina
Sanción: Wanachiy
Sancionar: Wanachina
Sancochar: Hawtsana
Sancocho: Hawtsa
Sancudo: Salanchuspi
Sandalia: Tamanku
Sangre: Yawar
Sangre de Drago: Ilaniki
Sapo: Hampatu
Saqueo: Surkuy
Saquillo: Tulu
Sarampión: Muru unkuy
Sarna: Izi
Sarta: Sinri
Sartén: Wichi
Savia: Yurayaku
Sazonar: Mishkichina
Secar: Chakina, chakichina
Seco: Chakishka
Secretamente: Pakallapi
Secretaria: Killkamayakuk
Sed: Yakunayay
Seducir: Kuyachina
Segmento: Piti-aspi
Seguir: Katina
Segundo (ordinal): Ishkayniki
Segundo (tiempo): Chinilla
Segundo nivel: Ishkay pata yachay
Seis: Sukta
71“Shetaji”
Seiscientos: Sukta pachak
Seleccionar: Akllana
Selva: Sacha
Semáforo: Katyachik, Unancha
Semana: Hunkay
Semblante: Uya
Sembrador/a: Tarpuk
Sembrar: Tarpuna
Semejante, congruente: Rikchak, Shina
Semejanza: Rikcha
Sementera: Chakra
Semen: Runa muyu
Semicocido: Kalun
Semilla: Muyu
Seminario: Rimayachakuy
Semiplano: Chawpipampa
Semirrecta: Chawpikuska
Sendero: Chakiñan
Seno: Chuchu
Seño (trigonometría): Chimpamanyapuranchi
Sensopercepción: Umayarina
Sentado: Tiyarishka
Sentar: Tiyana
Sentarse: Tiyarina
Sentido: Yari
Sentimiento: Yariyay
Sentir: Yariyana
Señal: Unancha
Señalar: Rikuchina
Señoríos: Hatun apuktukushka
Señorita: Kuytsa, ñusta
Separadamente: Chikanta
Separar /se: Chikanyana
Septiembre: Kuski
Séptimo: Kanchisniki
Sepulcro: Ayawasi
Ser Humana: Runa
Ser o Estar: Kana
Ser Vivo: Kawsak
Seres: Kawsakkuna
Serie: Katinti
Series numéricas: Katinti yupaykuna
Serpiente: Amaru, Machakuy
Serrucho: Kuchuk anta
Servicios Básicos: Tiksiyay mutsuykuna
Servir: Yanapana
Sesenta: Sukta chunka
Sesgar: Wishtuna
Setecientos: Kanchis pachak
Setenta: kanchis chunka
Sexto: Suktaniki
Sexualidad: Kariwarmikanakamay
72“Shetaji”
Shamán: Yachak
Shampoo natural (planta): Iwila
Sí: Ari
Siembra: Tarpuy
Siempre: Wiñay
Sierra: Punasuyu
Sierra: Sallka
Siete: Kanchis
Siglo: Pachakwata
Signifucado: Unanchashka
Signo: Unancha
Signo de Agrupación: Tantachiy unancha
Signo de Exclamación: Sinchiyachik unancha
Signo de Puntuación: Killkapa unancha
Sílaba: Shimiki
Sílaba inversa: Tikrak shimiki
Silbar: Siwina
Silbo: Siwi
Silencio: Upallay/chulun
Silla: Tiyarina
Silvestre: Purun, sachapiwiñak
Simbolizar: Unanchana
Símbolo, signo, significado: Unancha
Simpático/a: Kuyanalla
Sin embargo: Shina kaspapash
Sino: Mana Kashpa
Sinónimo: Paktalla, Chayllatak
Sintaxis: Yuyay awariy
Sinverguenza: Mana pinkak
Sirvienta: China
Sirviente: Wasikamak
Sistema: Llika
Sistema Contable: Kullkikamaychik
Sistema de Medicina: Tupukamaychi
Sistema Decimal: Chunkaylluchik
Sistema Geométrico: Shuyutupukamachi
Sistema Numérico: Yupaykamachi
Sistema Solar: Inti llika
Sistematizar: Llikana
Soberbia: Punkishunku
Sobra, resto: Puchu
Sobrante: Yalli
Sobrar: Puchuna
Sobre: Hawa
Sobrepasar: Yallina
Sobresaliente: Yaoayallik
Sobresalir: Atina
Sobrina: Paniushushi, ñañaushushi
Sobrino: Panichuri; wawkichuri
Sobrio: Maylla
Sociable: Maylla, tantariklla
Socialización del conocimiento: Yachayta willana
73“Shetaji”
Sociedad: Runakuna, Waki
Sociología: Wakikamay
Software: Yuyaynikik
Soga: Waska
Sol: Inti
Solamente así: Chashnalla
Soldado: Awka
Solicitud: Mañay
Solidaridad: Yanapayaymanta
Solidarizar: Yanapayana
Solidifiación (agua): Rasuyay
Solido (fuerte): Sinchi rumi
Sólido (agua): Rasu
Solo/a: Sapalla, paylla
Solsticios: Intikinrayllipyay
Soltar: Kacharina
Sombra: Llantu
Sombreado: Llantushka
Sombrear: Llantina
Sombrero: Muchiku
Sombrilla: Llantuk
Sonido: Uyarik
Sonreido: Asiklla
Sonreírse: Asirina
Soñar: Muskuna
Soñoliento: Puñusapa
Sopa: Amita
Soplar: Pukuna
Sordo: Mana uyak
Sortija: Shiwi
Soso: Chamuk
Sospechar: Yuyana
Sostén: Chuchulli
Sostener: Charirina
Suave, blando: Llampu, ñutu, amuk
Suavecito: Apilla
Suavemente: Llampulla
Suavizar: Apiyana
Suavizarse: Llampurina
Subconjunto: Tantariku
Subida, cuesta: Wichay
Subir: Sikana
Submúltiplo del metro: Tatkirakinchi
Subsuelo: Ukupacha suyu, Allpa uku
Subterràneo: Allpawku
Succionar: Tsunkana
Suceder: Tukuna
Sucesivamente: Katin, katin
Suciedad: Tiklla
Sucio: Mapa
Sudor: Humpi
Sudoroso: Humpisapa
74“Shetaji”
Suegro de la nuera: Kiwach
Suelo: Pampa
Sueño: Muskuy
Sufrimiento: Llaki
Sufrir: Llakirina, Ushuna
Suicida: Wañuchirik
Sujeto: Imak
Suma: Yapa
Sumandos: Yaparikkuna
Sumar: Yapana
Superficial: Allpanpa
Superficialmente: Hawahawalla
Superficie de la tierra: Allpapachapampa
Superlativo: Hatunyachik
Supermercado: Katunawasi
Suplicar: Mañana
Suponer: Yuyana
Suprimir: Anchuchina
Sur: Kulla suyu, Uralaw
Surcar: Wachuna
Surco, fila: Wachu, Rawa
Surgir, emerger, germinar: Chimiyana
Sustantivo colectivo: Kancha shuti
Sustantivo individual: Sapalla shuti
Suyas, suyas: Paykunapak
-T-
Tabaco: Shayri
Tabaquismo: Shariyay
Tabla: Maru, Llapsa
Tacaño: Mitsa
Tacto: Llami
Taladro: Hutkuk
Talismán: Walachu
Taller: Pakchirurayachay
Tallo: Yanta, Kullu
Talón: Takillpa
Tamaño: Pakta
Tamal: Chiwil
Tambalear: Witikwitik
También, y: Pash
Tambor: Wankar
Tampoco: Manapish
Tangente: Manyakupurachi
Tapa: Killpa
Tapar: Killpana
Tardanza: Uniyay
Tardar: Uniyana
Tarde, De tarde: Chishi
Tardío: Uniyak
Tarea en Casa: Wasipi Llamkay
Tarima: Kawitu
Tarjeta de Crédito: Rantinpankaku
75“Shetaji”
Tarros: Antaykuna
Tartamudear: Aklluna
Tartamudo: Aklluk
Tascar: Kashtuna
Taxo: Kullan
Techo: Wasikata
Técnica: Pakchi
Tecnología: Pakchiruray
Teja: Sañu
Tejado: Wasihawa
Tejedor: Awak
Tejer: Awana
Tejido: Awashka
Tejidos: Aychawari
Tejimiento: Haway
Tela: Pintu
Telar: Awanakaspi
Telefonía: Uyari-apamuk
Teléfono: Karuyari
Telegrama: Karuwillay
Telescopio: Chaska rikuchik
Tema: Yachaywa
Temblor: Allpachukchuy
Temer: Manchana
Temor: Manchay
Temperatura: Kunukchiri
Templo: Apunchikwasi, Ruwaka, Wilka
Temprano: Utka
Tenaza: Chipa
Tener: Charina
Teniente Político: Kitilli Apuk
Teñido: Tullpushka
Teñir: Tullpuna
Teoría: Shimirimay
Teoría creacionista: Wallpachi yuyay
Teóricamente: Shimirimaylla
Tercero (ordinal): Kimsaniki
Terminar: Puchukana
Ternero: Chimputi
Ternura: Kuyay
Terrateniente: Allpayuk
Terrible: Manchaypak
Territorio: Llaktari allpa
Terror: Manchay
Tesoro: Kuri
Testículo: Lulun
Teta, seno: Chuchu
Textilería: Awaykamay
Texto: Kamu
Tía: Ipa
Tibio: Kunuklla
Tiempo/espacio: Pacha
76“Shetaji”
Tiempo presente: Kunan Pacha
Tienda: Katunawasi
Tierno: Llullu
Tierra, Terreno: Allpa
Tiesto: Kallana
Tigre: Uturunku
Tigrillo: Inchipilla
Tijeras: Rutuna hillay
Tímido: Llaklla
Tina: Malta
Tinieblas: Amsa, amsa
Tío: Hachi
Típico: Challay
Tiritar, Temblar: Chukchuna
Título: Yachayshuti
Tiza: Isku
Tizón: Lancha
Toalla: Chakiklla
Tobillo: Chakimuku
Todavía no: Manarak
Todo: Tukuy
Tolerancia: Harkarina
Tomar: Upyana
Tomate: Wika
Tomate de árbol: Chitu
Tontear: Muspayana
Tonto: Muspa
Topógrafo: Allpatupuk
Torcer: Kawpuna
Torcido: Kurku, Kawpushka, Winku
Torniquete: Jipi
Toro: Kari Wakra
Torpe: Muspa
Tortilla de Papa: Llapinkachu
Tórtola: Urpi
Tortuga acuática: Yawati
Tortuga Terrestre: Charapa
Tos: Uhu
Tosco: Sakra
Toser: Uhuna
Tostado: Kamcha
Tostado: Sara Kamcha
Tostar: Kamchana
Trabajador: Llamkak
Trabajar: Llamkana
Trabajo: Llamkay
Trabalengua: Kallu watari
Tractor: Hillay - Antawa
77“Shetaji”
Tradición:
Kawsay
yachayTraer: Apamuna
Tragaluz: Tutku
Trago: Machana yaku
Trampa: Tuklla
Transformar: Tukuna
Transistor: Uyachik
Transportar: Ashtana
Trapo: Llachapa
Trasero, nalga, base: Siki
Trasladar: Apana
Trastornar: Tallina
Tres: Kimsa
Triste: Puti
Tristemente: Llakilla
Tristeza: Llaki
Triturado: Tsanka
Triunfar: Mishana
Trompo: Kushpi
Tronco: Kullu
Tropezar: Nitkana
Trotar: Kallpana
Trozo: Piti
Tu, tuyo, su, suyo: Kanpak, kikinpak
Tú: Kan
Tullido: Suchu
78“Shetaji”
Tupido: Kichki
Tuyas, Tuyos: Kankunapak
-U-
Ubicación: Kuska
Ubre: Chuchu
Único: Chulla
Unir: Tinkina
Universidad: Sunak Yachana
Uno: Shuk
Untar: Hawina
Uña: Sillu
Usted: Kikin
Ustedes: Kankuna
Útero: Wawa tiyana
-V-
Vaca: Warmi Wakra
Vasenilla: Ishwallu
Vacío, Vano: Chushak
Vagina: Raka
Vago: Killa
Vaina: Karan
Valer: Chanina
Valle: Pukru
Varios: Tawka
Varón: Kari
Veinte: Ishkay Chunka:
Vejiga: Ishpa puru
Vello: Millma
Velo: Pacha
Veloz: Pankalla
Vena: Sirka
Venado: Taruka
Vencer: Atina
Vendedor: Katukruna
Vender: Katuna
Veneno: Miyu
Veneración: Muchay
Venir: Shamuna
Ventana: Tutku
Ver: Rikuna
Verano: Usiyay
Verbena: Hayakyuyu
Verbo: Imachik
Verdad: Shuti
Verdadero: Kikin
Verde: Waylla
Vergüenza: Pinkay
Verídico: Shuti
Verruga: Mitsa
Vertical: Shayak
Vestido: Churana.
Vía: Ñan
79“Shetaji”
Vida: Kawsay
Vieja: Paya
Viejo: Ruku
Viento: Wayra
Vientre: Wiksa
Viernes: Chaska
Vigilante: Chapak
Vigilar: Chapana
Violeta: Maywa
Violín: Llikilliki
Viruela: Muru
Vista: Ñawi
Viudo: Sapalla
Vivaracho: Sayti
Vivienda: Wasi
Vivir: Kawsana
Vocabulario: Shimikuna
Vocal: Uyaywa
Voladores: Kuytikuna
Volar: Pawana
Volcán: Urku
Voluntad: Munay
Volver: Kutimuna
Vomitar: Kuynana
Vosotros: Kikinkuna
Vulva: Raka
-Y-
Y así sucesivamente, etc.: Katin, katin
Ya: Ña
Yema: Ñawi
Yerno: Masha
Yo: Ñuka
Yuca: Lumu
-Z-
Zafar: Kancharina
Zamarro: Karapacha
Zampoña: Antara
Zanahoria: Rakacha
Zancudo: Salanchuspi
Zanja: Kincha, yata
Zapallo: Sapallu
Zapato: Ushuta
Zarcillo: Rinriwarkuna
Zigzag: Kinku kinku
Zócalo: Tiksi
Zona, lugar turístico: Sumak kuska
Zootecnia: Wiway
Zorrillo: Yalluk
Zorro: Añas
Zozobra: Chinkarina
Zumo: Hilli
Zurdo: Lluki

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

Conquista española al ecuador
Conquista española al ecuadorConquista española al ecuador
Conquista española al ecuadormayra atiencia
 
El tahuantinsuyo ppt
El   tahuantinsuyo pptEl   tahuantinsuyo ppt
El tahuantinsuyo pptFRANCESCA1211
 
Vocabulario kichwa
Vocabulario kichwaVocabulario kichwa
Vocabulario kichwaDieguess
 
Ejemplos de palabras homógrafas
Ejemplos de palabras homógrafasEjemplos de palabras homógrafas
Ejemplos de palabras homógrafasRodelby Bravo
 
Platos tipicos
Platos tipicosPlatos tipicos
Platos tipicosCybervega
 
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADOR
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADORNACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADOR
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADORLenin Quilisimba
 
Animales vertebrados e invete. lamina
Animales vertebrados e invete. laminaAnimales vertebrados e invete. lamina
Animales vertebrados e invete. laminaNohemy Pineda
 
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)Bryan Bone
 
Limites del ecuador
Limites del ecuadorLimites del ecuador
Limites del ecuadorJORGEAIR_8
 
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcueta
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario AzpilcuetaTrastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcueta
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcuetadancp30
 
Provincias del ecuador con sus respectivas capitales
Provincias del ecuador con sus respectivas capitalesProvincias del ecuador con sus respectivas capitales
Provincias del ecuador con sus respectivas capitalesMILLENIUM SYSTEM
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuaAurea Díaz
 
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatoriana
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatorianaInfluencia de lenguas originarias en el habla ecuatoriana
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatorianaJorge Castillo
 

La actualidad más candente (20)

Conquista española al ecuador
Conquista española al ecuadorConquista española al ecuador
Conquista española al ecuador
 
El tahuantinsuyo ppt
El   tahuantinsuyo pptEl   tahuantinsuyo ppt
El tahuantinsuyo ppt
 
Vocabulario kichwa
Vocabulario kichwaVocabulario kichwa
Vocabulario kichwa
 
Ejemplos de palabras homógrafas
Ejemplos de palabras homógrafasEjemplos de palabras homógrafas
Ejemplos de palabras homógrafas
 
Platos tipicos
Platos tipicosPlatos tipicos
Platos tipicos
 
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADOR
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADORNACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADOR
NACIONALIDADES Y PUEBLOS INDÍGENAS DEL ECUADOR
 
Literatura Oral Quechua
Literatura Oral QuechuaLiteratura Oral Quechua
Literatura Oral Quechua
 
Juegos tradicionales
Juegos tradicionalesJuegos tradicionales
Juegos tradicionales
 
Animales vertebrados e invete. lamina
Animales vertebrados e invete. laminaAnimales vertebrados e invete. lamina
Animales vertebrados e invete. lamina
 
Retahilas
RetahilasRetahilas
Retahilas
 
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)
Provincias y capitales del ecuador de forma geografica (Regiones)
 
Riesgos en la escuela :)
Riesgos en la escuela :)Riesgos en la escuela :)
Riesgos en la escuela :)
 
Numeros en quechua
Numeros en quechuaNumeros en quechua
Numeros en quechua
 
Limites del ecuador
Limites del ecuadorLimites del ecuador
Limites del ecuador
 
`Provincia el oro
`Provincia el oro`Provincia el oro
`Provincia el oro
 
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcueta
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario AzpilcuetaTrastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcueta
Trastornos alimenticios 6 E (Mapas Conceptuales) - Prof. Rosario Azpilcueta
 
Provincias del ecuador con sus respectivas capitales
Provincias del ecuador con sus respectivas capitalesProvincias del ecuador con sus respectivas capitales
Provincias del ecuador con sus respectivas capitales
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
 
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatoriana
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatorianaInfluencia de lenguas originarias en el habla ecuatoriana
Influencia de lenguas originarias en el habla ecuatoriana
 
Vertebrados
VertebradosVertebrados
Vertebrados
 

Último

RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIARAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIACarlos Campaña Montenegro
 
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.José Luis Palma
 
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADODECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADOJosé Luis Palma
 
CIENCIAS NATURALES 4 TO ambientes .docx
CIENCIAS NATURALES 4 TO  ambientes .docxCIENCIAS NATURALES 4 TO  ambientes .docx
CIENCIAS NATURALES 4 TO ambientes .docxAgustinaNuez21
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFAROJosé Luis Palma
 
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptx
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptxPPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptx
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptxOscarEduardoSanchezC
 
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024IES Vicent Andres Estelles
 
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdf
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdfEstrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdf
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdfAlfredoRamirez953210
 
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxSINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxlclcarmen
 
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptx
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptxc3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptx
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptxMartín Ramírez
 
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMAL
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMALVOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMAL
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMALEDUCCUniversidadCatl
 
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdf
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdfTarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdf
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdfManuel Molina
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteJuan Hernandez
 
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptx
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptxc3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptx
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptxMartín Ramírez
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxjosetrinidadchavez
 
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO 2024 MINEDU
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO  2024 MINEDUFICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO  2024 MINEDU
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO 2024 MINEDUgustavorojas179704
 

Último (20)

RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIARAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
RAIZ CUADRADA Y CUBICA PARA NIÑOS DE PRIMARIA
 
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.
Clasificaciones, modalidades y tendencias de investigación educativa.
 
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADODECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
 
CIENCIAS NATURALES 4 TO ambientes .docx
CIENCIAS NATURALES 4 TO  ambientes .docxCIENCIAS NATURALES 4 TO  ambientes .docx
CIENCIAS NATURALES 4 TO ambientes .docx
 
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDIUnidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
 
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptx
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptxPPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptx
PPT GESTIÓN ESCOLAR 2024 Comités y Compromisos.pptx
 
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024
Metabolismo 3: Anabolismo y Fotosíntesis 2024
 
Earth Day Everyday 2024 54th anniversary
Earth Day Everyday 2024 54th anniversaryEarth Day Everyday 2024 54th anniversary
Earth Day Everyday 2024 54th anniversary
 
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdf
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdfEstrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdf
Estrategias de enseñanza - aprendizaje. Seminario de Tecnologia..pptx.pdf
 
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxSINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
 
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptx
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptxc3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptx
c3.hu3.p1.p3.El ser humano como ser histórico.pptx
 
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMAL
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMALVOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMAL
VOLUMEN 1 COLECCION PRODUCCION BOVINA . SERIE SANIDAD ANIMAL
 
DIA INTERNACIONAL DAS FLORESTAS .
DIA INTERNACIONAL DAS FLORESTAS         .DIA INTERNACIONAL DAS FLORESTAS         .
DIA INTERNACIONAL DAS FLORESTAS .
 
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdf
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdfTarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdf
Tarea 5_ Foro _Selección de herramientas digitales_Manuel.pdf
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
 
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptx
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptxc3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptx
c3.hu3.p1.p2.El ser humano y el sentido de su existencia.pptx
 
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptxOLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
OLIMPIADA DEL CONOCIMIENTO INFANTIL 2024.pptx
 
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdfSesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
 
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO 2024 MINEDU
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO  2024 MINEDUFICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO  2024 MINEDU
FICHA DE MONITOREO Y ACOMPAÑAMIENTO 2024 MINEDU
 

Diccionario espanol-kichwa

  • 1. 1“Shetaji” ESPAÑOL – KICHWA -Admiración- ¡Completo!: Pacta ¡Cuanto antes!: Uta ¡Deja!: Sakí ¡Dolor!: Ayayay ¡Presente!: Capi ¡Pronto!: Uta ¡Qué horror!: Ninanta ¡Todo!: Pakta ¡Toma!: Kayka ¡Viva!: Huyayay -Interrogación- ¿A dónde vas? : Mayman rinki ¿Ahora mismo?: Kunanllatak ¿Cómo estás?: Imanallatak Kanki ¿Cómo será?: Imashinankachari ¿Con quién vives?: Piwantak Kawsanki ¿Cuál? : Maykantak ¿Cuáles? : Maykankunatak ¿Cuánto? : Mashnatak ¿Cuántos? : Mashnakunatak ¿De dónde eres? : Maymantatak Kanki ¿De dónde vienes? : Maymanta Shamunki ¿Dónde vives? : Maypi Kawsanki ¿En dónde? : Maypitak ¿En razón de que?: Imanishpatak ¿Por qué razón?: Imamantatak ¿Qué Nombre Eres?: Imashutitak Kanki ¿Qué será? : Imachari ¿Qué?: Imatak ¿Quién? : Pi tak ¿Quiénes? : Pikunatak ¿Y tú?; ¿Y vos? : Kanka ¿Y usted?: Kikinka -A- A lo mejor: Shinachari Abaco: Yupana Abajo: Uray Abandonar: Sakina Abandonado: Shitashka Abandono: Shitay Abanico: Wayrachina Abdomen: Wiksakara Abecedario: Killkakuna Abeja: Wayrunku, putan chuspi
  • 2. 2“Shetaji” Abismo: Kaka Ablandar: Ñutuñachina Abofetear: Sakmana Abonar. Wanuna Abono: Wanu Abono Químico: Rurashka Wanu Aborrecer: Tsiknina Abrazar: Uklluna Abrazarse: Ukllarina Abrazo: Ukllay Abrigado: Kunushka Abrigar: Kununa Abril: Ayriwa Abrir: Paskana Absorber: Tsunkana; Hurutina Abuela: Hatunmama Abuelo: Hatunyaya Abultado: Raku Abundancia: Tawkay Acá: Kayman Acabar: Tukuchina; Puchukana Acariciar: Llankana Acarreamiento: Ashtyay Acarrear: Ashtana Acaudalado: Ati Accidentes geográficos: Kaksaskuna Acción: Ruray Acechar: Chapana Aceite: Wirayaku; wira Acelga: Llapak Aceptar: Chaskina Acequia: Larka Acercar: Kimina: Kuchuyana Acercarse: Kimirina, Kuchuyarina Achicar/recortar: Uchillachina Achiote: Manturu Ácido: Pusku, hatki Aclarar (mente): Achikyachina. Aclarar el Día: Punchanayana, achikyana Acomodar: Patarina Aconsejado: Kunanashka Aconsejar: Kunana Acontecer: Imatukuna Acontecimiento: Imatukuy Acordar: Yuyarina Acostar: Sirina Acostarse: Siririna Acrecentar: Hatunyachina Acrobacia: Titu Acróstico: Awawichik Acta: Tantarimanta Killka Actividad: Ruray
  • 3. 3“Shetaji” Actividad Económica: Kullkirayku llamkay Acudir: Amachana, chayana Acuerdo: Arininakay Aculturación: Kawsayshuktakyariy Adaptación: Amañariy Adaptar: Amañana, yacharina Adaptarse: Amañarina Adelantar: Ñawpana Adelante: Ñawpa Adelgazar: Tulluyana Además: Ashtawan Adicional: Yapa Adicionar: Yapana Adinerado/a: Kullkiyuk Adiós: Aywa Adivinanza: Watuna Adivina adivinador: Imashi, imashi Adivinar: Watuchina Adjetivo: Shutilli Administración: Kamachikamay / llamkay kamay Administrador: Llamkay kamak Adobe, ladrillo: Tika Adolescente: Wamra, malta Adorar, venerar: Warawana Adornado: Allichiy, sumakyachishka Adornar: Allichina, sumakyachina Adorno: Warawa Adquirir: Ushana, Charina Aduana: Mitalaykamak Adulto: Yuyak Adverbio de Modo: Shina Imallichik Adverbio de Tiempo: Pacha Imallichik Adverbio de Lugar: Kuska Imallichik Adverbio: Imallichik Aeropuerto: Antankakamay Aeróbico: Takiwayrariy Afectivo: Kuyachik Afecto: Kuyay Aficionar: Nayana Afilar: Mulana Afortunado: Ati Afrecho: Hamtsi Afuera: Kancha Agachar: Kumuna Agacharse: Kumurina Agasajar: Uyansana Agencia de Desarrollo: Yanapakwasi Agente Modificar: Yankinachik Agente: Yankichik Ágil: Kutsi Agilidad: Kutsiy Agitador: Kuyuchik
  • 4. 4“Shetaji” Agitar: Chaspina; kuyuna Aglomeración: Wayka Aglomerar: Waykana, Tawkana Agobiar: Kumuna Agonizante: Ancha Agosto: Karwa Agotar: Shaykuna Agradecer: Yupaychay, Muchana Agradecimiento: Yupaychay, Muchay Agregar: Yupana Agricultura: Chakrakamay, allpa llamkay Agrietamiento: Paspa Agrietar: Paskana Agrio: Tanik; Haki Agrónomo: Allpayachak Agropecuario: Chakrawiwakamay Agrupación: Tantachiy Agrupar: Tantana; tantachina Agruparse: Tantarina Agua: Yaku Agua Caliente y/o termal: Kunuk Yaku Agua Clara: Chuya Yaku Agua Potable: Chuyaklla Yaku Aguacate: Palta Aguardiente Machana yaku Aguatero: Yaku Ashtak Agudo: Piñu Águila: Anka Aguja: Yawri, Hawi Agujerear: Puluna Agujero: Utku Ahí, Allí, Allá: Chaypi Ahijada: Markashkawawa Ahogar: Chukuna Ahora: Kunan Ahora mismo: Kunanllatak Ahora veras: Kunan rikunki Ahorcar: Sipina Ahorcarse: Sipirina Ahorrar: Wakaychina Aire: Samay Aislar: Waytana Ajedréz: Kapakchunkana Ají: Uchu Ala: Rikra Alacrán: Uputinti Alambre de Luz: Achik Anku Alambre: Antapushka Alar: Aysana Alargado: Suniyashka Alargar: Suniyachi Alargar: Suniyana
  • 5. 5“Shetaji” Alarmante: Sinchiwillak Albañil: Pirkak Albergar: Mukachina Albo: Yurak Alborada: Pakari Alcanzar: Ushana, Paktana Alcohólico: Machak Alcoholismo: Maymachariy Alegre: Kushi Alegría: Kushiy Alegremente: Kushilla Alejarse: Chinkayana Alfabeto Kichwa: Kichwa llika Alfiler: Tipa Algarrobo: Alkaparu Álgebra: Killkananchakamay Algo: Ashalla Algo: Imatapash Alguien: Wakin, Pishi Alguna vez: Wakinpi Algún o/a: Wakin Algunos/as: Wakinkuna Aliento, repiración: Samay Alimento: Mikuy; mikuna Alisar: Llampuna Alma: Nuna Almacén: Karuna wasi Almácigo: Muyu Putsa Almohada: Sawna Almuerzo: Punchamikuna Alpargata: Ushuta Alrededor: Muyuntin/ manya Altar: Ampara Alto: Hatun, wichisuni, hawa Altura: Aksi Alumbrar: Llimpiyana, llipyana Alumno/a: Yachakuk Amable: Kuyaklla Amado: Kuyashka Amanecer (verbo): Pakarina Amanecer (sustantivo): Pakariy Amaneciendo: Pakarimushka Amante: Wayna Amañar: Chaknana; tsaknana Amar: Kuyana Amaranto: Sankurachi Amargo: Hayak Amargura: Llaki Amarillo: Killu Amarrar: Watana Amasar: Tantana Ambiente: Kawsaypacha
  • 6. 6“Shetaji” América: Apyayala Amigar: Alamana, mashiyana Amígdala: Amulli Amigo/a: Mashi; Alama Amnistía: Hucha, kunkari Amontonar: Tantachina; suntuna Amor: Kuyay Amoroso: Ancha kuyak Amortiguarse: Wañurina Amplio: Patak Ampolla: Chulay Amuleto: Walachu Analizar: Kuskina; hamutayana Anaranjado: Kishpu Ancho: Patak Anciana: Paya Anciano: Ruku Andar: Purina Andrajo: Llachapa Andrajoso: Tsuntu; tsirapa Anfibio: Yakwallpa Angosto/a: Killki Ángulo agudo: Kichkikuchu Ángulo Complementario: Paktachik kuchu Ángulo de Giro: Muyuykuchu Ángulo llano o plano: Sunikuchu Ángulo Obtuso: Paskakuchu Ángulo recto: Paktakuchu Ángulo Suplementario: Suniyachik kuchu Ángulo: Kuchu Anhelar: Munana Anhídrido carbónico: Miyuwayra Anillo: Shiwi Animal: Wiwa Animal Silvestre: Sacha Wiwa Animarse, esforzarse: Sinchikurina Ano: Sikihutku Anochecer: Tutayana Antaño: Wima Antártida: Rasuchiri suyu Anteayer: Kaynapak kayna, kayna yallik Antecedente: Rurashkayuyay Antepasado: Anchachilasa, ñawpa kawsakkuna Anteponer: Yallichini Antes, delante: Ñawpa Antónimo: Chimpanakuy Anual: Watanwatan Anualmente: Watantin Anudar: Tsutuna Anverso: Uyawashka Anzuelo: Ipi Añadidura: Yapa
  • 7. 7“Shetaji” Año, Edad: Wata Año Escolar: Yachaywata Aparato: Ukkuskayku Aparatos de medición: Tukuy hillaykuna Aparear: Yukuna, yumana Aparecer: Rikurina Aparición/visión: Rikuy Apartado: Anchuchishka Apartar: Anchuchina Apartarse: Anchurina Aparte: Chikan Apático: Chirishunku Apegar: Tinkina, kuchuyana Apellido: Shutilli; ayllushuti Apenado: Llakilla Apertura: Paska Apestar: Ashnana Apestoso: Ashnaksapa Apetecer: Nayana Aplanar: Pampachina Aplastar: Llapina Aplicación del Conocimiento: Yachaywan Ruran Aplicar: Rurana Apodo: Yankashuti Apolillar: Susuna Aporcar: Yanantina, kutuna, hatun hallmana Apoyar: Kimina Aprender: Yachana Apretar: Ñitina, chutana Aprobado: Allinishka Aprobar: Allinina Apropiarse: Kikinyachina Aprovechar: Ushachikuna Apuñar: Lutsana/tsutsukina Apurado: Utkashka Apurar: Utkana Aquel, Aquello/a: Chay Aquellos/as: Chaykuna Aquí, ahí, allí: Kaypi Arado: Taklla Arador/a: Yapukruna, yapuk Aramiento: Yapuy Araña: Uru Arañar: Aspina Arar: Yapuna Árbol: Yura Árbol genealógico: Ayullumallki Archipiélago de Colón o Galápagos: Yawati suyu Arcilla: Iñaki Arco: Wikru Arco iris: Kuychi Arder: Rawnana
  • 8. 8“Shetaji” Ardiente: Rupak Ardor: Rupay, rawray Área: Yachaykancha Área Andina: Kaksasuyu pampa Arena: Tiyu Arete: Rinriwarkuna Aretes: Payshi Árido: Purun Arisco: Kita Arma de Fuego (escopeta): Illapa Arma: Ayñi Armadillo: Kutimpu Armero: Shushuk Armonía: Allikay Armonioso: Munaylla Aro: Isru Arqueología: Wiñay kawsay kallaripi rurayta kamay Arquitecto: Pirkayachak Arquitectura: Wairuraykamay Arrancar: Kutsana Arrastrar: Suchuna Arrastrarse: Suchurina Arrebatar: Kichuna Arreglado: Allichishka Arremangar: Sikinchina Arrepentirse: Wanana, llakirina Arriba: Hanak, hawapi Arrimar: Sawnana/ kimina Arrimarse: Kimirina Arroba: Pityuk, chuskulli pukcha Arrodillarse: Kunkurina Arrojar: Shitana Arroz: Llaru Arruga: Tsipu Arrugado: Chunu, tsipiyashka Arrugarse: Tsipuyana, patsatana Arte: Maypakchiruray Arteria: Anku Artesanía: Makipakchiruray Articulación: Muku Arveja: Wisya Asaltar: Shuwa Asamblea: Tatarinakuy Asamblea Constituyente: Mamallakta kamachikta tantanakuy Asar: Kusana Ascender: Wichina Ascensor: Wichiyachik Aseo: Chuyayay Asesinar: Wañuchina Asesino: Wañuchik Así: Chashna; shina Así es: Shinami
  • 9. 9“Shetaji” Así mismo es: Shinallatakmi kan Así mismo: Shinallatak Así nomás: Shinalla Así También: Shinapah Así, así nomás: Shina, shinalla Asilo: Minkachi Asimismo: Chashnallatak Asistir: Chaypikana/ amachana Asociación Bancaria: Kullkikamak wankuriy Asomado: Rikurishka Asomarse: Rikurina Aspecto: Uniy Áspero: Pasa, sakra Asquear: Millana Asqueroso. Millanayaypak Asterisco: Kuyllur unancha Asteroide: Pachawa Astilla: Chiktayanta Asta: Kachu Asustar: Manchana Asustarse: Mancharina Astro: Warunruk, Chachu Astrónomo: Pachawalli kamayuk Astucia: Sayti Asustado: Mancharishka Atado: Maytu Atalaya: Pukara Atar: Watana Atardecer: Chishiyana, chishiyay ¡Atención!: Uyay Atender: Uyana Atentamente: Kikinmanta Atletismo: Kallpanakuy Atmósfera: Samaytu Átomo: Iñuku Atorar: Chukana Atracador: Shuwa Atracar: Shuwana Atragantar: Chukana Atrás, Detrás: Washa Atrasarse: Kipayana / Washayarina Auditorio: Tantanakuna wasi Aula: Yachanawku Aumentado: Mirachishka Aumentar: Mirana, mirachina Aumento: Yapa Aún no: Chayrak, Manarak Aunque no sea así: Mana shina kaspapash Ausente: Illak Austro: Kulla Autoevaluar: Kamykurina Autoconsumo: Kikinmutsuri
  • 10. 10“Shetaji” Autodeterminación: Nichani Autor: Kallarik Autoridad: Apuk Auxiliar: Yanapana, ñawchina Avaro: Mitsa Ave: Patapayuk, Pishku Aventado: Wayrachishka Aventador: Wayrachik Aventar: Wayrachina Aves: Pakpayu Avestruz: Suri Avión: Antanka Avisar: Willana Aviso: Willay Avispa: Piñaputan Axila: Kashuk Ayer: Kayna Ayuda: Yanapay Ayúdame: Yanapaway Ayudante: Yanapak Ayudar: Yanapana Ayunar: Sasina Azadón: Llachun Azar: Kusana Azotar: Ankuna Azufre: Silli, Salliy Azúcar: Yurakmishki Azul: Ankas -B- Baba: Llawsa Babear: Llawsana Babosa: Unik, atyak Baboso: Llawsasapa Bacteria: Añali Bailar: Tushuna Bailarín: Tushuk Baile: Tushuy Bajada: Uri Bajar: Urayana Balance de comprobación: Tiyashkata rikuchik Balance situacional: Tiyak chanikunata paktachik Balancear: Walinyana Balanza, pesa: Llashachik, warku Balde: Kami Balón sostenido: Charirashka rumpa Bambú: Watwa Banano: Palanta Banco (economía): Kullkikamay, kullkikamak wasi Bandeja: Ankara Bandera: Unancha; wipala Bandido: Shuwa Bañar: Armana
  • 11. 11“Shetaji” Bañarse: Armarina Bañera: Armana uku Baño: Armay / ishphana uku Barba: Sunka, sapra Barbudo: Millmañawi Barco, lancha: Wampuk Barnizar: Llunchina Barra: Paltarikkiska Barranco: Waykuskaka Barrendero/a: pichak/Pichakwarmi Barrer: Pichana Barriga: Wiksa Barrigón: Wiksasapa Barrio: Ayllullakta Barro: Turu Base: Tsiksi Básket: Ashankayrumpa Bastante: Achka Bastón: Tawna Basura: Kupa, ñuku Basurero: Tachu Basurero (oficio): runa tachuk Batea: Mika Batir: Kawina Bautizado: Shutichishka Bautizar: Shutichina Bautizo: Wawamarkar; shutichiy Bayeta/rebozo: Pachalli Bazo: Kantsa Bebé: Llullu, wawa Beber: Upyana Bejuco: Sacha anku Bellamente: Sumaklla Belleza: Año Bello/a: Sumak Beneficio: Allikay Berro: Ukurimi, ukururu Besar: Muchana Beso: Mucha Bestia: Supay Biblioteca: Kamuwasi Bicho: Ita Bicicleta: Antapyu Bien hecho: Allita, allita Bien nomás: Allilla Bien: Alli Bienes: Imaykuna Bienes y raíces: Wasi allpa rantimanta Bigote: Sunka Bilingüe: Ishkayshimi Billetera: Chawchira Billetes: Pankakullki
  • 12. 12“Shetaji” Billón: Ishkaychi hunu Biografía: Kawsay Killka Bióxido de Carbono: Chimlasay Bisabuela: Yuyakmama Bisabuelo: Makuyaya Bisectriz: Kuchawpi, pallka ishkaychishka Bisnieto/a: Ampullu Biyectiva: Ishkaymanpurachi Bizcocho: Takama Blanco: Yurak Blando: Amuk, llampu Blanquear: Yurakyana. Blanquísimo: Yuraklla Bloque: Rimitika Blusa: Talpa Boa: Amaru Bobo: Waluntu Boca: Shimi Bocado: Amulli Bocio: Kutu Bolsa: Piksha Bolsillo: Kinllu Bomba: Chukak Bombo: Hatun wankar Bondad: Allikay Bondadoso: Allishunku; allikak Bonito/a: Sumak Bordado: Chanta Bordad: Chantana Borde: Manya Borracho: Makanakuna Borrador: Pichak Borraja: Chawinpanka Borrar: Pichana Bosque, selva: Sacha Bostezar: Anyana Bostezo: Anyay Botar: Shitana Botella: Pukpu, purpu Botija: Putika Botón: Apapa, mutus Bozal: Shiminchi Bravo: Piña Braza: Paskarikra Brazo: Rikra Brea: Punkara Breve: Utka Brillante: Llimpiyak, llimpik Brillar: Llimpiyana; Brincar: Kushpana Brindar: Karana Bromear: Watunkuna
  • 13. 13“Shetaji” Bronco: Chumuk Bronquio: Uchilla Tunkuri Brujería: Chuntapala Brújula: Suyuta rikuchik anta, piruti Brusco: Waluntu Buenos Día: AlliPuncha Buenas Noche: Allituta Buenas Tarde: Allichishi Bueno/A, Buen: Alli Bufanda: Kunkallina Búho: Kushunku, pukunku Bulto: Kipi Buñuelo: Yunki Burbuja: Yakutimpu Burla: Chanza/sanka Burro: Chantazu: ushu Búsqueda del factor común: Kutirik taripay -C- Cabalgar: Sikana Caballero: Wirakucha Caballo: Apyu Cabaña, hotel: Tampu Cabecera: Sawna Cabello, pelo: Akcha Cabeza: Uma Cabildo: Kusmanku Cable: Antawaska Cabra: Chita Cabresto: Waska, atampa Cabrito: Kallpi Cabuya, penco: Chawar, tsawar Cacao: Kula Cada año: Watanta Cada cual: Pipash, maypash Cada mes: Killanta Cada noche: Tutanta Cada quien, cada uno: sapanta, sapan Cadáver, difunto: Aya Cadena: Chaka, antawatu Caer: Urmana Caerse: Urmarina Café: Shañu Café (color): Uki Café (planta): Kiwi Caída: Urmay Caimito: Hapiyu Caja: Isanka Caja de Fósforo: Iska isanka Cajón: Isanka Cal: Isku Calabaza: Sampu, walak
  • 14. 14“Shetaji” Calavera: Umatullu Calculadora: Yuyaknikichik Caldo: Hilli/ lukru Caldo de gallina: Atallpa hilli Calendario: Watapacha Calentado: Kuchishka Calentamiento: Kunukyay Calentar: Kununa Cálido seco: Chakishkakunuk Caliente: Kunuk / rupak Caligrafía: Sumak killka Callado: Upallashka Callar: Upallana Callarse: Upallarina Cállate: Upallariy, upalli Calle: Antañan Callo: Chupullu Calor: Rupay Calvo: Lluchu uma Calzado: Ushuta Calzonario: Sikillina Calzón: Sikilli Cama: Kawitu Camareta: Chiwawa Camarón: Lluchunka Cambiar: Yankina, chinkayana, shukmanyachina Cambio: Yankiy Camilla: Chakana Caminar: Purina Camino: Ñan Camino del Sol: Inti ñana Camisa: Ruwaka Camiseta: Awakita Camote: Kumal, apichu Campo: Pampa Cana: Suku Canal de riego: Yaku Larka Canalizado: Larkashka Canasta: Achallmi Canasto: Ashanka Cáncer (signo): Apankura Cáncer (enfermedad): Apankara Canción: Taki Candela: Nina Canela: Ishpinku / pinchi Canelo: Ukuwa Cangrejo: Apankura Canguil: Kankil Canibalismo: Chay aychallatatak mikuy Canilla: Sampi Canoa: Wampuna Cansado: Shaykushka
  • 15. 15“Shetaji” Cansancio: Shaykuy Cansar: Shaykuna Cansarse: Shawkuna Cantar/entonar: Takina Cántaro: Puñu, chamila Cantinflora: Antapuru Canto: Taki Cantón: Kiti Cantonizar: Kitina Caña: Wiru Caña de Maíz: Sarawiru Capa: Killpa Capacidad: Ushay Capital Provincial: Markakiti Capital (dinero): Mamkullki Capitalista: Kullkiyuk Captar: Hapina Cara: Utku Caracol: Punik, Churu Característica: Sapsi Característica General: Imakay Sapsi Caramelo: Chamuña Carbohidrato: Kunukuy, killuchakay Carbón de Piedra: Killimsa rumi Cárcel: Wanachiwasi Carda, Cardón: Pircha Carente: Illak Cargador: Aparik Carga: Wanku Cargar: Aparina Cariño: Kuyay Caritativo: Allishunku Carne: Aycha Carne Asada: Aycha Kusashka Carnero: Inku Carnicero: Aychakamay Carnicero: Aycha Carpintero: Llallakkamayuk, llakllak Carretera: Antawañan Carretilla: Antawaku Carro: Antawa Carrozo: Suku Cartografía: Allpashuyukamay Cartílago: Kapa Casa: Wasi Casa de Paja: Uksha Wasi Casada: Kusayuk Casarse: Sawarina Cascada: Pakcha Cascajo: Chakwa Caspa: Zipi
  • 16. 16“Shetaji” Castigar: Makanakuna Castigo: Wanachiy Castrado: Chakashka Castrar: Chakana Casualidad: Chiripa Catorce: Chunka chusku Causa: Imarayku Cavación: Allay Cavado: Allashka Cavador: Allak Cavar: Allana Cazador: Wiwahapik Cebada: Akapi Cebolla: Wayrutu Cebolla Blanca: Llalla Cecinar: Charkina Cedro: Yuruma Cefálico: Umapa Ceibo: Chillikchi Ceja: Kishipra, ñawimillma Celos: Tumpa Célula: Kawsayuk Cementera: Chakra Cementerio: Ayapampa Cenicero: Uchpachurana Ceniza: Uchpa Cenizar: Uchpana Censo: Shutihapi Centena: Pachakchishka Centro de salud, hospital: Hampiwasi Centro de la mano: Maki Shunku Cepillar: Llakllana Cerbatana: Pukuna Cerca: Kuchu Cercar: Kinchana, harkana, pirkana Cercenar: Kuchuna Cerco: Kincha, Sanka Cerda: Millma Cerdo: Kuchi Cerdoso: Tara Cerebro: Ñuktu Ceremonia: Akna Ceremonia Nupcial: Sirichi Ceremonial: Aknay Ceremoniar: Aknana Cero: Illak Cerramiento: Wichkay Cerrar: Wichkana Cerro: Karacha Cerro: Urku Certificado: Kakwillay Cerumen: Rinriwira
  • 17. 17“Shetaji” Césped: Waylla, pisuk Chaleco: Kushma Chalina: Pachallina Chamuscar: Kaspana Chancho: Kuchi Chaqueta: Wallka Charango: Charanku Charlatán: Shakshu Charlón: Chakcha Chef: Yanukkari Cheque: Kullkichik panka Chicha: Aswa Chilca: Antuchi Chirimoyas: Ananas Chismoso: Shimi apak Chiste: Chasku Chivo: Chita Chocho: Tawri Choclo: Chukllu Chocolate: Kula Chofer: Antawapurichik, antawa pushak Chorrera: Pakcha Choza: Chuklla Chupar: Chunkana Chupete: Chunkana muru Ciclo: Muyuypacha Ciego: Ñawsa Cielo: Hawapacha Cien: Pachak Ciénaga: Pukyu Ciencia: Amawtay Ciencia (educación): Yachay Ciencias Sociales: Runakawsay yachay Cienpiés: Shiktikuy Científico: Amawtak Cierto: Ari Cierto: Shuti Ciervo: Taruka Cigarro: Shayriruku Cigoto: Charpu Cigüeña: Chuña Cilindro Sólido: Sinchi wiru Cima: Uma Cima del Cerro: Urku uma Cincel: Chikay Cinco: Pichka Cincuenta: Pichka chunka Cinta: Wincha, chumpiku Cinta métrica: Tatki chumpiku Cintura: Wikar Circulación de la Sangre: Yawar muyuri Circulatorio sanguíneo: Yawarmuyuriy
  • 18. 18“Shetaji” Círculo: Rumpa Circunferencia: Rumpa Ciudad: Llakta, hatunkiti Civilización: Hawaykawsay Claridad: Achik Claro: Achiklla Clase, especie: Sami Clases de conjuntos: Tantachishkakunapa sami Clasificación: Samiyachiy Clasificar: Chikanyana, akllana Clavar: Tuksina Clavel: Wayta Clavícula: Pilischaka Clavo: Takarpu Clima: Chirikunuy Cloración del agua: Yakuhampik; chuyayachik yakuchik Cobarse: Pishishunku Cobayo: Kuy Cobija: Kata. Cobijar: Katana Cobrar: Hapina Cobre: Anta Cocer (alimentos): Yanuna, Sirana Cocientes notables: Mayrakikuna Cocina: Tullpa; yanuna uku Cocinado: Yanushka Cocinar: Yanuna Cocinero: Yanuk Cocodrilo: Wiwakayman Codo: Rikramuku Codorniz: Yutuku Coger así: Hapina Coincidir: Takwina Cojear: Hankana Cojín: Sawna Cojo: Suchu Col: Isku, winkulak Cola, Rabo: Sinri, chupa Cola de caballo: Apyuchupa Colaboración mutua: Makimañachi Colaborador: Yanapak Colaborar: Yanapana Colada: Api Colar: Llutana Colegio: Paktayachana wasi Cólera: Piñay Colgamiento: Warkuy Colgar: Warkuna Colgarse: Wayunlkirina Colibrí: Kinti Colina: Ashi Collar: Wallka
  • 19. 19“Shetaji” Colmar: Paltachina Colmena: Putan wasi Colocar: Churana Colon: Ukuti Color: Tullpu Coloración: Tullpuy Colorear: Tullpuna Columna vertebral: Washa tullu Columpio: Walin Coma (signo): Chupa Comadreja: Chukuri Comadrona: Wachachik Comandante: Waminka Comando Provincial de Policía: Chapak kamaypaktachi pushak Combate: Atinakuy Combinación: Chapuriy Combustible: Chawra Combustión: Ninayay, rupariy Comenzar: Kallarina Comer: Mikuna Comercialización: Mintalanayay Comerciar: Mintalana Comerciante: Mintala Comercio marítimo: Mamayakunta mintalay Comercio: Mintalay Cometa: Nasti, ankak Comezón: Shikshi Comida: Mikuy Comida enlatada: Antamikuy Comilla (signo): Chupaku Comienzo: Kallariy Comisario Nacional: Kiti kapachik apuk Como: Shina Compadecer: Llakipayana Compañero/a: Mashi Comparación o relación: Chimpapuray Comparar: Chhimpapurana Compartir: Karanakuna Compás: Rumpachina Compasión: Llakipayay Competencia: Mishanakuy Competir: Mishana Complementación de conjuntos: Tantachishkakunata paktachiy Complemento: yuyay paktachik Complemento circunstancial: Taririklla paktachik (y.p.) Complemento directo: Yalli Paktachik (t.p.) Complemento Indirecto: Katik Paktachik (k.p.) Completar: Paktachina Cómplice: Huchayak Componente: Nipayay Componer: Allichina Comportamiento: Apanakuy
  • 20. 20“Shetaji” Composición: Chakruy Compositor: Allichik Comprador: Rantik Comprar: Rantina Comprender: Hamuktana, hamutani Comprensión: Hamutay Compuesto: Allichirishka Computadora: Antanikik Común: Purun Comunicación: Willay Comunicado: Willashka, willay Comunicar: Willana Comunidad: Ayllullakta Con: Wan Con mis Padres: Ñukapa Yayakunawan Con que: Ñatak Cóncavo: Ukuyashka Concejal: Kiti kamaklli Concejo: Kunay Concentrarse (mental): Yuyayrina Concepto: Imakay Conceptualizar: Imakaychina Conciencia: Huyllu Concluido: Paktashka Concluir: Puchukana Conclusión: Tukuchiy Concordancia: Allichana Cóndor: Mallku Conducir (objetos): Antawapushana Conducir (personas): Pushana, killpillana Conejo: Wallinku Confederación: Yapatantariy Confiar: Iñina Congregarse: Tantarina Congreso: Tantanakuy Conjugación: Huninakuy Conjugar: Hunina Conjunción: Tinkik Conjuntiva: Yurak-allka Conjunto: Tantachishka Conjunto complementario: Paktachik tantachishka Conjunto finito: Tukurik Tantachishka Conjunto potencia: Kutinkutinchiy tantachishkata Conjunto unión: Yapa tantachiy Conmutabilidad Bancaria: Kullkikamay shinayachi Cono: Tunku Conocer: Riksina Conocido: Riksishka Conocimiento: Yachay, riksi Conocimiento de cantidad o cálculo: Mashnayachi Conocimiento desordenado: Tampulyachay Conquista: Atipay
  • 21. 21“Shetaji” Conquistador: Purunchik Consanguíneo: Yawarmashi Consecuencia: Imaruran, tukushka Consejero Provincial: Markakamachiklli Consejo: Kunay Conserje: Wasikamak Conserva: Antashkamikuna Conservar: Wakaychina Consonante: Uyantin Constelación: Warani/ chaskancha Constitución: Mamakamachik Constructor: Wasirurak Construir: Rurana, masmana Consuegro/a: Hawka, hawya Consultar: Tapuna Consumir: Tukuchina, puchukana Contabilizado: Yupashka Contador: Yupak Contaminación: Miyuychi, mapayachiy Contaminar: Miyuchina, mapyachina Contar: Yupana Contenido científico: Amawta yachay Contenido básico: Tiksi yachay Contenido: Yachay Contento: Kushilla Conteo: Yupay Contestar: Kutichina Contienda: Makanakuy Continente americano: Apyayala Continente: Allpapacha Continuar: Katina Contra: Ayni Contraer matrimonio: Sawarina Controlar: Rikurayana Convergencia: Tinkuy Conversación: Rimanakuy, shimirimay Conversar: Rimanakuna Convertirse: Tukuna Convexo: Kanchayashka Convidar: Karana Convivir: Aynina Convocar: Kayana, kayachina Coño: Akaru Cooperación: Wawchiy Coordinante: Tankichik Copa: Talu Copiar: Unanchana Copla: Rimaytaki Coquetear: Chikchichana Coqueteo: Chikchichay Corazón: Shunku Corbata: Kunkallina
  • 22. 22“Shetaji” Cordel: Watu Cordero: Watyuk Cordillera: Kahas, kahaskancha Cordillera Oriental: Antisuyu Urkuwachu Cordón: Watu Coreografía: Kuyuynancha Corona, diadema: Llawtu Coronado: Llawtushka Coronar: Llawtuna Corona de Plumas: Llawtu Corporación Financiera, coop.: Kullkikamak wasi Corral: Kimcha Correa: Atampa / wachaka Correo: Chaski Correo Electrónico: Antanikik chaski Corregir: Wanachina Correr: Kallpana Corromperse: Wakllirina Cortado: Pitishka Cortapelo: Akcha shuwa Cortar: Pitina / kuchuna Cortarse: Pitirina Corte Superior de Justicia: Kamachik wasi Corte: Piti Cortesía: Sumay Corteza Terrestre: Allpakara Corteza, piel, cáscara: Kara Cortina: Wayralli Corto: Kutu Corvina: Hantya Cosa: Ima Cosecante: Chimpamanyaypuramunchi Cosecha: Pallay Cosechado: Pallashka Cosechar: Pallana Coseno: Katikmanyaypuranchi Coser: Awana, sirana Cosido: Rirashka Cósmico: Pamawyri Cosmología: Pachakallariy Cosmos: Pamaway Cosmovisión: Pacharikuy Cosquilla: Chiksa Costa, Oeste: Kuntisuyu Costal: Chimpu Costilla: Watka - tullu Costra: Karacha Costumbre: Kawsay, yachaykawsay Costura: Siray Cotangente: Manyakupuramunchi Coxis: Sikichupa Coyuntura: Muku
  • 23. 23“Shetaji” Creación del conocimiento: Yachayta wallpay Creado: Rurashka Creador: rurak, wallpak Crear, inventar: Wallpana Creatividad: Wallpay Crecer: Wiñana Crecerse: Hatunyarina Creer: Iñina Creíble: Iñipak Crema: Wisya Crespo: Tipu Cresta: Rukama Criada: China Criado: Wiñachishka Criador: Wiñachik Criar: Wiñachina Criatura: Warwa Criminal: Millayruna, wañuchik Crisis: Waklli Cristalino: Chuya Crucificado: Chakatashka Crucificar: Chakatana Crucigrama: Chakatakillka, millkapukllay Crudo: Chawa Cruz: Chakata Cruz Andina: Anti chakata Cruzamiento: Chakariy, mushukyay Cruzar: Chimpana Cuaderno: Killkana Panka, kipanka Cuadra: Patsakrikrapampa Cuadrado: Chuskumanyachi Cuadra: Chuskushka Cuadrilátero: Chuskumanyachi Cuadro: Milka Cuadro estadístico: Kanchachani milka Cuadro sinóptico: Milkachishka killka Cuajada: Ñuñusanku Cual: Maykan Cuales: Maykankuna Cualidad: Imaykana Cualquiera: Maykanpash, pipah Cuando: Maypacha Cuánto: Mashna Cuantos/as: Mashnakuna Cuarenta: Chusku chunka Cuarta: Paskama/ukapa Cuartel: Awkawasi Caurtilla: Miklla Cuarto: Chuskuniki Cuarto (habitación): Uku Cuatro: Chusku Cuatroscientos: Chusku pachak
  • 24. 24“Shetaji” Cubo o exaedro: Sukta pakta umiña Cubrir: Katana, killpana Cucaracha: Taranpira, hallka Cuchara: Wishina, wishilla Cucharón: Mamwishi, wisha Cuchillo: Kuchuk, llita Cuello: Kunka Cuello Largo: Sunikunka Cuento: Wawari Cuerda: Waska, tawti Cuerno: Kachu Cuero: Kara Cuerpo Humano: Ukku Cuesta: Wichay Cuidado, con que: Ñatak Cuidador: Kamak Cuidar: Kamana Culebra: Machakuy Culminar: Tukuchina Culpar: Huchachina Cultivar: Chakrana Cultura: Kawsay Cultura Física: Ukkukuyuykamay Curado: Hampishka Curandero: Hampishka Cumbre: Urku Cumpleañero: Watapaktak Cumpleaños: Watahuntay Cuña: Shipir Cuñada: Akiy Cuñado: Masha Cura: Kushipata Curar: Hampina Curarse: Hampirina Curandero: Hampik Curar: Hampina Curiquingue: Kurikinki Curvar: Kinkuna Curvo/a: Kurku Cutáneo: Ukkukara, kuruta -D- Dadivoso: Ancha kuk Dama India: Palla Danta: Sachawakra Danzante: Tushuk, yumpuk Danzar: Tushuna Dañado/a: Wakllishka Dañar: Wakllina Dañiño: Wakllik Dar: Kuna De él, su, suyo, suya: Paypak De gana: Yankamanta
  • 25. 25“Shetaji” De hermana a hermana: Ñaña De hermana a hermano: Turi De hermano a hermana: Pani De hermano a hermano: Wawki De pura gana: Yankamanta De mi consideración: Ñukapa yuyamanta Debajo: Ukupi, uranik Debate: Chimpapuranakuy Debatir: Chimpapuranakuna Deber: Manuna Débil: Irki, akra Debilitamiento: Pishiyay Debilitar: Sampayarina Decantación: Yakuchuchuy Decimal: Chunkalli Decimo Primero: Chunka shukniki Décimo: Chunkaniki Decir: Nina Declarar: Willana Declinación: Tishuy Declinar: Tishuna Decorar: Allichina Dedo Medio: Chawpi ruka, sullkaruka Dedo meñique: Sullkaruka Dedo Pulgar: Hatun ruka Dedo: Ruka Defecar: Ismana Defender: Mitsana Defensor: Harkak Definición: Paktayuyay Degenerarse: Wakllirina Dejar: Sakina Deje!: Sakiy Del todo: Lali Delantal: Chankalli Delante: Ñawpak Delante (tiempo): Ñawpa Delatar: Unyana Dele: Kuy Delgado: Chusu Delgado: Ñañu Delicado: Chawcha, itika Delicioso: Mishki Delirar: Muspana Delirio: Muspay Demasiado: Yalli Demás: Yalli yapa Democracia: Llaktushay Demorar: Uniyana Demostrar: Rikuchina Denegar: Mitsana Denominador: Rakikyupay
  • 26. 26“Shetaji” Dentro: Uku Departamento: Uku Deporte: Pukllay Depresión: impa Deprimirse: Impayarina Deprisa: Ukta Derecha: Allayka, allawka Derecha, vertical: Shayay Derecho indígena: Runapak hayñi Derecho: Hayñi Derecho Humano: Runahayñi Derivado: Shuktayay Derramar: Tallirina; Hichana Derrumbado: Tuñirishka Derrumbar: Tuñina Derrumbarse: Tuñirina Derrumbe: Tuñi Desabrido: Aminta, hamlli Desabrido: Chamuk Desaparecer: Chinkana Desaparecido: Chinkashka Desarrolllado: Wiñashka Desarrollar: Wiñana Desarrollarse: Wiñarina Desarrollo: Hatunyay Desastre: Llakitukuy Desayunar: Shunkuna, shunkullina Desayuno: Chinlli, shunkulli Desacansar: Samana Descanso: Samay Descender: Urayana Descomponer: Ismuna Decomposición de la energía: Michachikanyay Descompuesto: Ismuwanu, ismu Descriado: Kurpa Describir: Kakrikuchina Descubierto: Llatan Descubrir: Llatanana Descuidar: Kunkana Desde cuando: Haykamanta Desdentado: Waku Desear: Munana Desempleado: Llamkay illak Desenredar: Shampana Desenredo: Shampay Deseo: Munay Desequilibrar: Hankana Desequilibrio: Hankany Desgarrar: Llikina Desgarro: Lliki Desgracia: Llaki Desgraciadamente: Llakilla
  • 27. 27“Shetaji” Desgranado: Ishkushka Desgranador: Ishkuk Desgranar: Ishkuna Desherbar: Kiwana Deshierbado, apocado: Hallmashka Deshierbar: Hallmana Deshojado: Tipishka Deshojar: Tipina Desinfección: Chuyayay Desinfectar: Chuyana Deslizar: Lluchkana Desmayo: Yuyaypiti Desmenuzado: Ñutushka Desmenuzar/pulverizar: Ñutuna, ñutuchina Desmoronarse: Shiwana Desnudar: Llatanana, llaktana Desnudo: Lluchu, llatan Desnutrido: Tsala Desolado: Wakchanalla Desollar: Lluchuna Desorden: Tampul Despacio: Allimanta Despedazado: Challchu Despedida (próxima ocasión): Minchakama Despedir: Karkun Despedirse: Minchayana Despensa: Panshi Despellejar: Lluchuna Desperdicio: Ñuku Despertado: Rikcharishka Despertarse: Rikcharina Despierta: Rikchariy Despostillado: Pimi Después, luego: Kipa Desteñir: Muruyana Desterronar: Allpañutuchina Destreza: Pakchi Destrucción: Waklli Destruir: Wakllichina Desvariar: Muspana, muspayana Desventura: Llaki Desvestido: Lluchu Desvestir: Llatana Desyerbar: Hallmana Detener: Harkana Detenerse: Shayarina Detenido: Charirishka Deterioro: Wakllichik Deteriorar: Wakllina Determinación o definición: Yuyayrikuchik Detestar: Chiknina Deudor: Manuk
  • 28. 28“Shetaji” Devolver: Kutichina Día, de día: Puncha Diabetes: Mishki unkuy Diablo: Supay Dialecto: Llaktarimay Dialogar: Rimanakuna Diálogo: Rimanakuy Diamante: Umiña, yurakkishpi Diámetro: Unancha tupu Diariamente: Punchantin Diarrea: Kicha Dibujar: Shuyuna Dibujo: Shuyu Diccionario: Shimiyuk kamu Dice no más: Ninlla Diciembre: Kamay; kapak Diente Canino: Chukchuk kiru Diente inciso: Ñawpa riku Diente: Kiru Diente: Mamkiru (no se sabe) Diez: Chunka Diez millones: Chunkahunu Diez y siete: Chunka kanchis Diez mil: Chunka waranka Diferencia: Puchu Diferencia de conjuntos: Tantachiskamanta anchuchi Diferencia simétrica: Paktapuchu Diferenciar: Chikanyana Diferente: Chikan, Shuktak Difícil: Sinchi Difundir: Kamana Diligente: Kutsi Diluir: Yakuyana Diluyente: Yakuk Diminutivo: Uchilla yachik Diminuto: Chusu Dinero: Kullki Dinosaurio: Yahariruku Dios: Pachakamak Diptongo: Ishkay uyari Dirección: Kuska Dirección, orientación, región: Suyu Dirigente: Pushak Discípulo: Yachakuk Disco: Piruru Disculpar: Kishpichina Disculpe/a: Kishpichi Discurso: Rimaykachay Diseño: Hunka Disfrazado: Aranya Disfraz: Tuku Disfrazarse: Tukuna
  • 29. 29“Shetaji” Dislocar: Kiwina Disminución: Wayway Disolvente: Yakuyachik Disolver: Yakuyachina Disparo: Tukyay Dispersar: Chirapana Disperso: Chakchurishka Disponer: Charina Distancia: Chayniyak Distante: Karu Distinto: Chikan Distribución: Rakinakuy Distribuir: Rakina Distrito, región: Suyu Dividir: Rakina Dividirse: Rakirini División: Raki Doce: Chunka ishkay Docente: Yachachik Doler: Nanana Dolor: Nanay Domesticado: Wiwashka Domesticar: Wiwana Domingo: Inti Dominio: Kallarinancha Dominio del conocimiento: Yachayta taripay Donde: Maypi Dormido: Puñushka Dormir: Puñuna Dormitorio: Puñuna uku Dos Mil: Ishkay waranka Dos Millones: Ishkay Hunu Dos: Ishkay Doscientos: Ishkay Pachak Dramatización: Yachapayay Droga: Shiray Duda: Ichanik Duende: Chusalunku Dueño de Casa: Wasiyuk Dulce: Mishki Duramente: Shinchilla Dureza: Sinchiyashka Duro: Sinchi -E- Ebrio: Machay Echar: Karkun Eclipse Lunar: Killanturi Eclipse: Llanturi Ecología: Kawsaypacha Economía: Kullkikamay Ecuación de primer grado: Shuk patay paktachani Ecuación o igualdad de valores: Paktachani
  • 30. 30“Shetaji” Edad: Watayuk Edificar: Wasichina Edificio: Wasi Educador/a: Yachachik Educación básica: Kallari yachay Educar: Yachachina Efecto: Tukushka Eficiencia: Allitak Eje: Muyuchik Ejemplo: Shina Ejercicios: Ruraykuna Ejercicio de Trabajo: Ruray Llamkay Ejercitar: Rurarayana Ejército: Awkakancha El, Ella: Pay Elasticidad: Chitarik Elección: Akllay Electo: Apushka Elefante: Champiri, sinkanku Elegante: Taslla Elegir: Akllana Elemento cósmico: Pamaway nipa Elemento: Nipa Elevación: Kajas Ellos/as: Paykuna Embarazada: Chichushka Embazar: Chichuna Embarazo: Chichu Embarrarse: Kawirini Embasar: Hillpuna Embobarse: Upayana Embocar: Amullina Emborracharse: Machana Embriagado: Shinka Embriagarse: Machana Embudo: Hillpu Embutir: Ñitina Emisora: Ankichik Empachar: Ahitana Empalagado: Amishka Empalagamiento: Amiy Empalagar: Amina Empalagarse: Amirina Empalmar: Tinkina Empaparse: Mutiyana Empedrar: Sharuna Empeorarse: Anchayana Emperador: Hatunapuk Empezar: Kallarina Empujar: Tankana Empujo: Tankay Empuñar: Tsuktsukina
  • 31. 31“Shetaji” En buena hora: Allita, allita En consecuencia: Shinaka Enagua: Unkuchina Enamorado: Shamri Enamorados: Kuyanakuk Enamoramiento: Kuyanakuy Enamorar: Maywana Enano: Kurpa, putuk Embellecer: Sumakyana Encaminar: Rina Encarcelar: Willkana Encargar: Minkana Encender: Hapichina Encerrar: Willkana Encima: Hawapi Encolerizar: Piñana Encontrar: Tarina Encorvar: Kinkakuna Encumbrar: Hanakyana Endócrino: Llawsayachik Endógamo: Llaktallawantak sawariy Endulzar: Mishkiyana Enero: Kulla Energía: Ritiy Energía eólica: Ritiwayra Enfadado: Piña Enfermar: Unkuna Enfermarse: Unkurina Enfermedad: Unkuy Enfermero/a: Hampik Enfermizo: Irki, unkuysiki Enfermo: Unkuk Enfermo crónico: ancha unkuk Enflaquecer: Tulluyana, irkiyana Enflaquecido: Irkiyashka Enfrentar: Chimpapurachina Enfriar: Chiriyachina Enfriarse: Chiriyarina Engañar, mentir: Umana Engomar: Llutana Engrandecer: Hatunyana Engrosado: Rakuyashka Engrosar: Rakuyana Engullir: Washaykuna, amullina Enlatado: Antashkamikuna Enlodar: Lluchkana Enlucir: Llunchina Enmendar: Wanana Ennegrecer: Yanayana Enojado/a: Piña; piñarishka Enojar: Piñana Enojarse: Piñarina
  • 32. 32“Shetaji” Enredar: Awillana Enriquecerse: Charikyana Enrojecerse: Pukayana Enrollar: Pilluna, wankuna Ensamblar: Tinkina Ensangrentar: Yawaryachina Ensarnarse: Sisuyana Enseñar: Yachachina Ensuciar: Mapayana Ensuciarse: Karkayarina; mapayarina Entenada: Ila ushushi Entenado: Ila churi Entendedor: Hamutak Entender: Hamutana Entendido: Hamutashka Enterrar: Pampana Entierro: Pampay Entrañas: Shunku Entrar: Yaykuna Entre (conjunción): Pura Entregar: Kuna Entremeterse: Satirina Entrevistar: Tapuykutichina Entristecer: Llakina Enumerar: Yupana En vano: Yankamanta Envejecer: Rukuyana, payayana Envenenar: Miyuna Enviar: Kachana Envidiar: Chikikuna Envoltorio: Maytu Envoltura: Pilluy Envuelto: Pillushka Epidemia: Katikunkuy Equidad de Género: Paktalla kawsay Equilibrio: Nankay Equinoccio: Intishayakllipyay Equipo: Llamkahillay Equivocadamente: Pantalla Equivocarse, confundirse: Kantarina Era, estaba: Karka Era antigua: Ñawpa kawsay pacha Erizar: Punsuyana Erosión: Allpachinkariy Errado/equivocado: Pantashka Errante: Pantak Errar/equivocar: Pantana Error/equivocación: Pantay Eructar: Aknina Erupcionar: Tukyana Esa, Ese, Eso: Chay Escalera: Chakana
  • 33. 33“Shetaji” Escama: Awchi Escapar: Llushpina Escarabajo: Katsu Escarchar: Shullana Escarcha: Shulla, Sarpa Escoba: Pichana Escoger: Akllana Esconder: Pakana Esconderse: Pakakurina Escondido: Pakalla Escopeta: Illapa Escorbuto: Wichu Escribir: Killkana Escritor: Killkar Escritura de libre expresión: Munay killka Escritura: Allparantikillka Escroto: Kuruta Escuchar: Uyana Escuela: Yachanawasi Escupir: Aktuna, chukana Escurrir: Chawana Esfera, redondo: Kurpa, rumpayashka Esfera Sólida: Sinchi rumpa Esferográfico, bolígrafo: Killkana Esmeralda/joya: Umiña Esófago: Millpuna, tunkuri Esófago: Tunkuri Esos/as: Chaykuna Espacio Aéreo: Hawa pacha suyu Espacio: kay Pacha Espacio-tiempo: Pacha Espalda: Washa Espantapájaros: pishku manchachik Esparcir: Hichana Espejo: Rirpu Espera: Shuyay, shuy Esperar: Shuyana Espermatozoide: Yumay, williku, runamuyu Espero: Chapani Espeso: Sanku Espiar: Chapana Espiga: Kikis Espinilla: Kashawa Espino: Kasha Espíritu, alma: Nuna, samay Espléndidamente: Sumaklla Esposa: Warmi Esposo: Kusa Espulgar: Usana Espuma: Pusku Espumado: Puskushka Espumar: Puskuna
  • 34. 34“Shetaji” Esqueleto: Karkanka Esquema: Millka Esquema de pascal: paskal kutinchi Esquema numérico: Yupaymillka Esquina: Kuchu Esta, este, esto: Kay Estas, estos: Kaykuna Estadio: Pukllana pampa Estadística: Kanchachanikamay Estado: Mamallakta Estados físicos: Kaytarikuchi Estafa: Aykik Este (punto c.): Antisuyu Eterno: Wiñaypak Estiércol: Isma, wanu Estilarse: Mutiyana Estimar: Kuyana Estirar: Chitana, chutana Estómago: Puzun, hantsa, wiksa Estopa: Atak Estopado: Atakyashka Estrechar: Kichkichina Estrecho: Kichki Estrella: Kuyllur Estrenar: Arina Estructura: Wallpay Estructuración: Wallpaywan Evaluación: Kamayku Evaluar: Kamaykuna Evaporación: Puyuy Evaporar: Wapsina Evolución del Hombre: Runayay pacha yuyay Estrujar: Tuktsana Estudiante: Yachakuk Estudiar: Yachana Exlamación: Akya Excremento: Isma Exigente: Atituk Existencia: Kawsay, tiyay Existente: Tiyak Existido, habido: Tiyashka Existir: Kawsana Experimentar: Milchina Experto: Yachayyuk Expirar: Wañuna Explanada: Pampa Explosivo: Tukyak Explotación: Llakichiy Explotar: Tukyana Exponer: Rickuchina Expresión: Rimay Expresión Algebraica: Killkananchaychi
  • 35. 35“Shetaji” Exprimir: Kapina Expulsar: Karkun Exprimir: Kapina Extensión, párrafo: MIlka Externo: Kanllayay Extinguir: Tukurina Extraer: Surkuna Extranjero: Chikan, ista Extraño: Chikan, mana riksishka Extremidad: Ukkukuyuchik Extremos: Manyapikakkun -F- Fábrica: Atukamay Fábula: Wawari Fácil, posible: Ruranalla Factor común: Kutirik Factorización de binomios: ishkaykillkanancha kutinchiy Factorización de trinomios: kimsakillkanancha kutinchiy Factorización: Kutinchiy Faja: Chumpi Fajar: Chumpillina Falda: Anaku, aksu Fallecer: Wañuna Faltar: Illana Familia: Ayllu Familiarizarse: Aylluyarina Fanega: Hanika Fantasma: Atimullpu, chaytu Farmacia: Hampiwasi Fase: Nikirakiri Fases de la luna: Killapa nikirakiri Fase lunar: Killapuri Fastidiar: Killachina, shillina Fastidio: Shillin Fatigarse: Shaykuna Fauna: Wiwakamy Fax: Karukillkak Faz: Uya Fe: Iñikuy Febrero: Panchi Fecundar: Chichuna, pukuchina Fecundo: Pukuk Felicidad, feliz: Kushi Felizmente: Kushilla Fenecer: Wañuna Fenómeno natural: Pacha shuktayay Feria: Katunakuy, katuyranti Fermentar: Pukuna Fértil: Alli pukuchik Fertilizante natural: wanu Fertilizante químico: miyuy wanu Fertilizantes: Wakllichik wanu
  • 36. 36“Shetaji” Festejo: Raymi Fiambre: Kuyaku Fibra fina: Kaytu Fibra (cabuyo): supa, pakpa, karachi Fiebre: Ukkurupay Fiesta: Raymi Fiesta del Sol: Intiraymi Figura geométrica: shuyutupumanya Figura literaria: Sumakyachik rimay Figura plana: pampa shuyukuna Fila: Sinri Filo: Manya Filosofía: Wallpaykamay Filósofo: Amawta, wawaki Filtración: Shushuy Filtrar: shushuna Fin del mundo: Kay pacha tukuri Finalizar: Puchukana Finalizar: Tukuchina Fino: Chuya, shallu Firmar: Aspina Fiscal: Huchachik Físico (estructura): kaktarikuchik Flaco/a: Irki, Tsala, Flameación: Llapapa Flamenco: Pariwana Flauta: Pinkullu Flecha: Wachi Fleco: Chilpi Flojo: Hilik Flor de Papa: Allpuntu Flor: Sisa Flora: Llachakamay Floración: Sisamuy Florecer: Sisana Florecido: Sisashka Floripondio: Wantuk Flotar: Wampuna Foca: Pisnay Foco: Achik Fogata: Atampu Fomento: Pachanyachiy Fondo monetario internacional (FMI): Mamallakyapura kullkikulka Fonema: Uyarik Fonología: Uyarik yachay Forestación: Yuratarpuy Forestal: Yurakamak Forestar: Sachana Forma, formación: Wallpa Formación: Wallpay Formar: Wallpana Formas de explotación: Llakichik wallpariykuna
  • 37. 37“Shetaji” Forma: Imashinakan Fortalecer: Sinchiyachina Fortaleza: Pucara Fosforera: Iskak Fosforo: Ninachik, ninachina, iska Fósil: Puchurumu, rumiyashka Foto: Unancha Fotosíntesis: Intiwayllashka Fracaso: Urmay Fracción impropia: Yalliyak pakiyupay Fracción propia: Pishiyak pakiyupay Fraccionado: Iki Fraccionar: Rakina Fracciones heterogéneas: Chikanrakikyuk pakiyupaykuna Fracciones Homogéneas: Paktarakikyuk pakiyupaykuna Fractura: Tullupaki Frágil: Pakiriklla Frase verbal: Imachik yuyayki Frase: yuyayki Frecuencia absoluta: Kutinchiklla Frecuencia acumulada: Yapakutinchiklla Frecuencia relativa: Lutsaykutinchik Fregado: Kakushka Fregar: Hakuna Fréjol: Purutu Frente (geografía): Chimpa Frente (anatomía): Mati Fresco: Llanlla Frío: chiri Frío seco: Chakishkarini Friolento: Chirichik Frotar: Kakuna Fruta: Mishkikapu Frutilla: Ruralla Fruto: Muru Fucsia: Waminsi Fuego (energía): Ratata Fuego del volcán: Ratata urku Fuego: Nina Fuente, vertiente: wiñarikpukyu Fuente de agua: Pukyu Fuerte: Sinchi Fuertemente: Shinchilla Fuerza: Sinchikuy Fugar: MItikuna Fumar: Kushnichina, shayrina Función: Awlli, imaruray Funcionamiento: Awlliri Funcionar: Awllina Funda: Tulu Fundido: Waksishka Fundir: Waksina
  • 38. 38“Shetaji” Fúnebre: Llakiriy Furioso: Piña Fusionar: Shukyachina Fútbol: Chakirumpay Futuro: Shamuk, kaya mincha -G- Gallina: Warmi Atallpa Gallinazo: Ullawanka Gallo: Kari atallpa, utusku Galón: Putu Ganadería: Wiwakamay Ganado Vacuno: Wakra Ganancia: Tarikushka Ganar: Atina, mishana Ganas: Munay Ganso: Walluta Gargantilla: Wallka Garra: Sillu Garrapata: Amaku, akta Gas: Waksi Gaseoso: Waksisapa Gasolina: Kuyuya Gato: Misi Gato salvaje: Sacha misi Gavilán: Waman Gaviota: Takama Generalidades: Tukuyllikuna Género literario: Sumak rimaysani Genética: Rikchayachiy Gente: Runa Geografía política: Allpakamay saywachi Geografía: Allpamamakamay Geógrafo: Allpayachak Geometría: Shututupukamay Geopolítica: Anchallpakamay Germinado: Huruna Germen: Muyu Germinar: Huruna Gesto: Ukura Gigantón: Awakulla Gimnasia: Tituyashka Girar: Muyurina Globalización: Tukuyta shukllayachik Globo terráqueo: Anchallpa Globo terrestre: Allpamama Globo: Shirupu Gloria: Kushisamay Glúteo: Siki Gobernador: Markapuk Gobernar: Kamana Gobierno: Kapak apuk Golfo: Yakuyaykuriy
  • 39. 39“Shetaji” Golondrina: Wayanaku, kamantira, yanakallwa Golosina: Hilluna Goloso: Hillu, hilluk Golpe: Takay Golpear: Makanakuna Golpear: Takana Goma: Lluta Gordo: Wirasapa Gota: Shutu Gotear: Shutuna Grabadora: Takik anta Gracias: Yupaychani Grado angular: Kuchupata Grado: Patay Grado de afinidad: Ayllunikiyashka Grado de consanguinidad: Yawar ayllunikiyashka Graduador: Pallkatupuk Grafía, letra: Killkanancha Gráfico: Shuyu Gráfico de barras: Millkashuyu Gráfico de pasteles: Muyuyshuyu Gráfico estadístico: Kanchachani shuyu Gramática: Shimi kamachik Gramo (cosa menuda): Aku Grande: Hatun Grandes bloques económicos: Kullkirayku hatun tantanakuy Granero: Walachu Granizado: Runtushka Granizar: Runtuna Granizo: Runtu Grano: Muru Grasa: Wira, wisi Gratuitamente, gratis: Yanka Grave: Ancha Grieta: Chikta Grillo: Hihi, chilik Gringo: Ransiw Gringo inglés: Ranziyu Gris, plomo: Pusu Gritar: Kaparina Grito: Kapari Grosero: Lashakmaki Grosor o espesor: Rakuyay Grueso/a: Raku Grupo étnico: Ayllukay Grupo: Atahu, tantariy Guaba: Pakay Guanaco: Llama Guante: Makillina Guardado: Wakichushka Guardar: Wakaychina Guardería: Wawawasi
  • 40. 40“Shetaji” Guardia: Wasikamak Guardián: Chapa Guatusa: Siku Guerra: Awkay Guerrero: Awka, makanakuk Guía didáctica: Ñankamu Guiar, dirigir: Pushana Guiar: Pushana Guión: Aspi Guisado: Lukru Guisar: Muyuna Guitarra: Wankar Gusanar: Kuruna Gusano: Kuru Gustar: Mallina -H- Haba: Apa Haber: Tiyana Hábil: Utkachik Habilidad: Yachapuy Habitante: Llaktayuk Habitar: Kawsana Hábitat: Pachamama Hablador: Shimisapa Hablar: Rimana Hacendado: Allpayuk Hacer, laborar: Rurana Hacha: Tumi Hacheado: Tumishka Halar: Aysana Hallar: Tarina Hallazgo: Tarimanta Hambre: Yarikay Hamburguesa: Ayllatan Haraposo: Tsunzu Harina de trigo: Waña kuta Harina: Kuta Hasta Luego: Ashtawankama, ashtakama Hasta Mañana: Kayakama Hasta: Kama Hastiar: Amina Hechos históricos: Wiñaykawsay imakuna Hectárea: Patsaktupu Hediondo: Ashnak Helado: Riti Helar: Kasana Helecho: Llashipa Hembra: Warmi Hereditario: Samiyashka Herencia: Saminay Herencia genética: Kawsay mallki Herida: Chukri
  • 41. 41“Shetaji” Herir: Chukrina Hermanastra: Ila ñaña Hermanastro: Ila wawki Hermoso/a: Sumak Hermosura: Allirikchay Herramienta: Wasihillay, hillay Hervido: Timpushka Hervir: Timpuna Hidrografía: Yakukamay Hiel, bilis: Hayk Hielo: Rasu Hierba: Kiwa Hierba mora: Pillikyuyu Hierro: Anta, hillay Hígado: Kukupi, shunku Higiene: Chuyalli Hija: Ushushi Hijo: Churi Hilacha: Chilpi Hilar: Pushkana Hilera: Sinri Hilo: Pushka Himno Nacional: Mamallaktapa haylli Hinchazón: Punki Hipotenusa: Sirikmanya Histograma: Milkakinrayshuyu Historia: Wiñaykawsay Hocico: Sinka Hoja: Panka Hoja de Maiz: Sarapanka Hombre: Kari, runa Hombre débil: Pishiruna Hombro: Wamami Homosexual: Chinaku Homosexualidad: Karipurakuyay Honda: Waraka Hondonada: Pukru Honestidad: Achik kawsay Hongo: Kallanpa Honrar: Apuyachina Hora: Saylla Horario: Sayllachik Horizontal: Sirik Hormiga: Añanku Hortaliza: Yuyu Hospedar: Minkachina Hospital: Hampinawasi Hoy: Kunan Hoya: Pukruyashka pampa Hoyo: Utku Hoz: Ichu Hueco: Utku
  • 42. 42“Shetaji” Huella del pie: Yupi Huequear: Hutkuna Huérfano: Wakchu Huero: Amuk Huerto: Muya Hueso: Tullu Huésped: Minkarik Huevo: Lulun Huevo frito: Wiyululun Huir: Mitikuna Humanidad: Runakay Humear: Kushnichina Humedecer: Hukuna Húmedo: Huku Humillación: Ulpuy Humillar: Ulpuna Humo: Kushni Humus: Ismuwanu Huracán: Akapana Hurtar: Shuwana Husos horarios: Sayllachikancha -I- Idea: Yuyay Idea central: Shunku yuyay Idear: Yuyana Identidad: Kikinyari Identidad Cultural: Llakta kana Idéntico: Rikchak Idioma: Shimi Ídolo: Waka, wilka Iglesia: Apunchikwasi Ignorante: Muspa Igual: Pakta Iguana: Ayampi Ilustración: Shuyu Ilustrar: Llimpina Ilustre: Llimpi Imagen, gráfico, dibujo: Shuyu Imaginación: Richaymuskuy Imaginar: Richaymuskuna, Yuyana Imbécil: Muspa Impar: Chulla Imperativo: Kachachik Imperio: Kapakllakta Implemento: Hillay Implorar: Mañana Importancia: Chaniy Importante: Maymutsurik Imposible: Mana ushaypak Imprenta: Kamuyachik Impuesto: Chapaka Incendiar: Rupachina
  • 43. 43“Shetaji” Incienso: Kapachi Inclinarse: Kumurina Incontable: Achka, achka Inculpar: Huchachina Independencia: Kishpiri mita Indicador general: Hatun rikuchik Indicadores: Rikuchikkuna Índice: Rickuchiy Indispensable: Mayalli Indómito: Kita Industria: Atukamay Infante: Wawa Infierno: Ukupacha Informante: Willak Informar: Willana Informe: Llamkaywillay Ingrato: Challi Ingresar: Yaykuna Iniciar: Kallarina Inicio: Kallariy Inicio de la historia (prehistoria): Wiñaykwasay kallari Insecticida: Palamamiyu Insecto: Palama, itha, añallu Insípido: Chamuk Inspiración: Sama aysa Instituciones: Yanapak wasikuna Instrumentos: Hillaykuna Insultar: Kamina Insulto: Kami Inteligente: Yuyaysapa Intendencia de policía: chapak kamaypaktachi Intensidad: Chutaykay Intercambiar: Rantinpana Interculturalidad: Kawsaypura Interés: Wawakullki Interior: Ukunchi Interpretar: Tikrarimana Intérprete: Tikrarimak Interrelación: Ukunpuray Interrogación: Tapuy Interrogar: Tapuna Interrupción: Tati Intersección de conjuntos: Kutinchishka nipakuna Intervalo, recorrido, rango: Patayayku Intervención: Rimachikuy Intestino: Chunchulli Introducción (física): Yaykuchiy, satiy Introducción (pensamiento): Kallariyuyay Introducir: Satina, yaykuchina Inútil: Chamilla Invadir: Yankakichuna Invasión: Yankakichuy
  • 44. 44“Shetaji” Invasor: Kichuk, yankakichuk Inventar: Wallpana Invento, creación: Wallpari Invertebrado: Tullillak Investigar: Akchina, taripana Invitado: Kayashka Invitar: Kayana Inyectar: Tuksina Inyectiva: Sapapurachi Ir: Rina Iracundo: Piña Irracional: Yuyay illak Irrompible: Sinchi Isla: Wayta Izquierdo: Lluki -J- Jabalí: Lumukuchi Jabalina: Suniwachi Jabón de baño: Armana Sula Jabón: Sula Jabonado: Sulashka Jabonamiento: Sulay Jabonarse: Sularina Jardín: Muya, sisampampa Jaula: Linchiwasi Jefe: Apuk Jefe político: Kiti apuk Jesucristo: Apunchik Jilguero: Hilli Jorobado: Kurku Joven: Malta, lunku Joya: Ananay Juego, deporte: Pukllay Juego de azar: Chunkana Jueves: Kullka Juez: Wanachik Jugar: Pukllana Jugo: Mishkiyaku Juguete: Pukllana Juicio: Wanaykati Juicioso: Yuyak, sayti Julio: Sitwa Junio: Raymi Juntar: Tantana Júpiter: Pirwa Justiciar: Kamachina Justificación: Imamantachiy Justo: Kushka Juzgamiento: Wanay Juzgar: Wanachina -K- Kilo: Ishkaylutsun
  • 45. 45“Shetaji” Kilogramo: warankaku Kilolitro: waranka pukpu Kilómetro: waranka tupu -L- Labio inferior: Sipri Labio superior: Wirpa Labio: Wirpa, shimi Laborar: Llamkana Laboratorio: Hampirurak Labranza: Llakllay Labrar: Llakllana Lactar: Chuchuna Lácteo: Ñuñu Ladrar: Ayllana Ladrillo: Suñitika Ladrón: Shuwa Ladera: Kinkray Lado: Manña Ladrón: Shuwa Lagaña: Chukni Lagañar: Chuknina Lagañoso: Chuknisapa Lagartija: Palu Lagarto: Humukuti, kayman Lago: Kucha Lágrima: Wiki Lagrimosos: Wikihunta Laguna: Kuchaku Lamentable: Llakinalla Lamer: Llawana Lana: Millma Langosta: Chikra, chilikra Lanudo: Millmasapa Lanza: Wachi Lanzamiento: Warakay Lanzar: Shitana Lápiz: Killkanakaspi, killkak kaspi Largo: suni Largo Tiempo: Unay Laringe: Tunkurimuku Larva: Kusu Laso: Waska Lástima: Llakipak Lastimadura: Iki Lastimar: Chukrina Lava: Ratata Lavabo: Taksha Lavacara: Ankara Lavandera: Takshakwarmi Lavandería: Takshaykamay Leche: Ñuñu Lecherón: Pinchuk
  • 46. 46“Shetaji” Lechuga: Piwi Lechuza: Chushik Leer: Ñawirina, killkakatina Legítimo: Kikin Lejos: Karu Lengua: Kallu Lenguaje literario: Arawi shimi Leña: Yanta Leñado: Yantashka Leñar: Yantana León: Puma Leopardo: Wallalli Lepra: Llashaku Lesbianismo: Warmipurakuyay Letra: Killka Letra minúscula: Uchilla killka Levantamiento: Hatariy Levantar: Hatana Levantarse: Hatarina Lexemas: Shimikuna Ley: Kamachik Ley de comunicación: Willaymanta kamachik, willaykamachik Ley de educación: Yachaykamachik Ley del deporte: Pukllaykamachik Ley de tierras: Allpakamachik Leyenda: Wawari Leyes: Kamachikkuna Liberalismo: Kishpiripacha Liberar: Kacharina Libra: Kuku, pukchi Libre: Kacharishka Librería: Kamukamay Libro: Kamu Libro Banco: Kullkiminkay kamu Libro Contable: Kullkikamay kamu Libro Diario: punchankamu Libro Mayor: paktakamu Licor Machana yaku Licuar: Yakuyana Líder: Pushak, apuk Liebre: Wallinku Liendre: Chiya Ligero: Kutsi Lila: Sañi Limar, Afilar: Mulana Límite: Saywa Limón: Chirway Limpiar: Pichana Limpieza, aseo: Pichay, chuyay, mayllay Limpio: Chuya Lindero, límite: Saywa Lindo: Aknu
  • 47. 47“Shetaji” Línea: Aspi, suniyak Línea ecuatorial: Allpachawpipacha muyuy Línea imaginaria: Yuyay kaspi Línea vertical: Shayak kaspi Lingüística: Shimiyachay Linterna: Achikyachik Líquido: Yakuyashka Liso: Llampu Literario: Sumak rimariy Literato: Sumak rimayachak Literatura: Sumak rimayachay Litro: Pukpu Liviano: Pankalla Llama: Wamiku Llamar: Kayana Llamarada: Wilyay Llantén: Shiraru Llanto: Wakay Llanura: Pampa, ampallpa Llanura abandonada: Purun Llave: Paskak Llegar: Chayana Llegará: Chayamunka Llenar: Huntana Llevar: Apana Llevarse, relacionarse: Aparina, apanakuy Llorado: Wakashka Llorar: Wakana Lloro: Wakay Llorón: Wakaysiki Llover: Tamyana Llovizna: Karwa Lluvia, aguacero: Tamya Lluvioso: Tamyakuy Lobanillo: Pukla Lobo marino: pishna Lobo: Atuk Locomotora: Antankuyu Locro: Tukuru Loco: Waricharik Locura: waricharik Lodo: Turu Lograr: Paktana, ushana Lombricultura: Kuykakamay Lombriz: Kuyka Longeva: Paya Longitud de la circunferencia: Muyuytupu Longitud: Suni Lucero de la mañana: chaska Luciérnaga: Ninakuru Lugar: Kuska Lugar de fortaleza: Pukara
  • 48. 48“Shetaji” Lugar turístico: Chani, kuska Lugares con poderes: Usaysapa kuskakuna Lugares rituales (religión): waka Lugares sagrados – ceremoniales: Pukara, waka kuskakuna Lugares turísticos: Sumak kuskakuna Lujo: Kumpi Luna: Killa Luna Llena: Killa hunta Luna Tierna: Llullu killa Lunar: Ana Lunes: Awaki Luz: Achik, Nina Luz Eléctrica: Sirma -M- Maceta: Wirki Macetero: Waku Machacar/golpear: Takana Machete: Sawli Macho: Kari Macizo (montaña grande): Hatun kahas Macro: Mayhatun Madeja: Kawa Madera: Kaspi Madrastra: Ila mama Madre: Mama Madre tierra: Allpamama Madrina: Achikmama, markakmama Madrugada: Pakariy, tutamanta Madurado: Pukushka Madurar: Pukuna Madurez: Pukuyay Maestro/a: Yachachik Magnetismo: Llutariy Maíz: Sara Mal augurio: Chiki Maldecido: Chikiyachiska Maldito: Millak Maleta: Kipi Malo: Mana alli, Millay Malviento: Wayray Mamar/lactar. Ñuñuña Manantial: Pukyu Mancha: Mapa Manchado: Shuyushka Manchar: Shuyuna Mandar: Kachana Manejo: Apaykachay Manguera: Tutu Maní: Inchik Manifestación: Rikuchi Manifestaciones: hatarikuna Manifestar: Hatarina
  • 49. 49“Shetaji” Manipular: Milchina Manilla: Makiwatana Mano: Maki Manojo: Lutsun Manta: Pacha Manteca: Wira Mantecoso: Wirasapa Mantequilla: Llilla Mantequillar: Llillana Manto: Yakulla Manualidad: Makirurashka Mañana: Kaya Mapa: allpashuyu Mapa político: Kapak shuyu Maqueta: Pirwayay Máquina: Kuyurihillanta Mar: Hatunkucha Mar Territorial: Mama kucha suyu Maravilloso/a: Sumak, utipak Marca: Unanchi Marcha, paseo: puriy Marchitar: Ankuyana Marchitarse: Tsarkirina Maricón: Wansa Marido: Kusa Mariposa: Pillpintu Mariquita: Muruysi Martes: Wamra Martillar: Takana Martillo: Takana Marzo: Pawkar Más: Ashtawan Más después: Ashtawan Más luego: Ashtawan Masa (amasado): Kuta, kurpa Masa (peso): llashak Masaje: Kakuy Máscara: Sayña Masticar: Mukuna Masturbación: Yakuri Masturbarse: Yakurina Matar: Wañuchina Mate: Zampu Matemática: Yupaykamay Matemático: Kipukamayuk, yupaykamayuk Materia: Wisnu Material decimal: Chunkachik hillay Material Didáctico: Yachaypa hillay Maternidad: Wachana wasi Matrimonio: Sawariy Matriz: Wawa tiyana Máximo común divisor: Paktarakikyupay
  • 50. 50“Shetaji” Mayo: Aymuray Mayor que: Yallishka Mayordomo: Wasikamak Mayúscula: Hatunkilla Mazorca: Kaspa Mecer: Kawina Media aritmética: Chawpiyak Media fanega 120lb: Chawpihanika Media geométrica: Chawpikutirik Media noche: Chawpituta Mediana: Chawpiyamuk Mediano/corto: Chaypilla, paktalla Mediante: Shukmanta Medias: Chakillina Medicina: Hampi Medicina Natural: Kawsaypachamanta hampi Medicina química: Allichishka hampi Médico: Hampik Medida de longitud: Sunitupu Medida de masa: Llashak tupu Medida de tiempo: Pachatupu Medida de volumen: Putitupu Medida de círculo: Muyuntintupu Medida: Tupuy Medidas de tendencia central: Chawpiyak chanikuna Medio: Chawpi Medio Ambiente: Kawsaypacha Medios de Comunicación: Willak hillay, willaykancha Medios de transporte: Apariykancha Medio día: Chawpipuncha Medio quintal: Chawpi pukcha Medio, mitad: Chawpi Medir: Tupuna Meditar: Yuyakuna Médula/seso: ñutku Médula Espinal: Ñuktu Mejor, mucho mejor: Ashtawan alli Mejor: Alli Melancólico: Llakilla Melcocha: Llullucha Mellado: Pimi Melloco: Milluku Menor que: Pishiyashka Menos, escaso: Pishi Mensajero: Chaski Menstruación: Killayawar Mentir: Llullana Mentira: Llulla Mentiroso: Llullak Menudo/suave: Ñutu Mercado: Katunapampa Meridiano: Kapak saylla
  • 51. 51“Shetaji” Merienda: Chishimikuy Mes: Killa Mesa: Ampara Mesa Redonda: Muyuy rimay Mestizaje: Yawarchakruri Mestizo: Mishu Metal: Anta Metalúrgico: Antayay Meter: Satina, katichina Método: Yachayñana Metodología: Yachayñan Metro/paso: Tatki Metro cuadrado: Tawatatki Metro cúbico: Umiñatatki Mezcla: Champu, chakru Mezclado: Chakrushka Mezclar: Chakruna Mezquinar: Mitsana Mezquino: Mitsa Micro: Mayuchilla Microscopio: Uchikawalli Miedo: Manchanayay Miel de abeja: Putanmishki Miércoles: Chillay Migaja: Palik Migración: Llaktamanta llushirini Mil: Waranka Milenio: Warankawataychi Milésimo: Warankari Milita, soldado: Awka Millón: Hunu Mina: Kuya Minera, minería: Chukikamay Mineral: Chuki Minerales: Titichaska Minifundio: Piti-allpa Mínimo común múltiplo: paktarakirikyupay Ministerio de finanzas: Kullki kamak Minuendo: Anchuchirik Minúscula: Uchillakillka Minuto: Chiniku Minutos angulares: Patayku Mío, mía, mí: Ñukapak Mira: Rikuy, riki Mirar: Rikuna Mirlo: Waktsuk Misericordia: Wakchakuyay Misericordioso: Wakchakuyak Mitad: Chawpi Mitas (f. de explotación): Chukillankay Mito, cuento: Ñawparimay Mixto: Chakru
  • 52. 52“Shetaji” Mochila: Islampu, kikira Moco: Kuña Mocoso: Kuñasapa Moda: Yallichawpiyak Modalidad: Shinakay Modelo: Katinalla Moderno: Mushuk Modificar: Yankina Modo: Imashina Mohecido: Pulayashka Moho: Pula Mojado: Huku, hukushka Mojarse: Hukuna Moléculas: Iñuwa Moler: Kutana Molestar: Killachina Molido: Kutashka Molinero: Kutak Monarquía: Ayllullanikipushak Monedas Antakullki Monigote: Llachapa runa Mono: Kushillu Monógamo: Shukllawan sawariy Montaña: Urku Montar, subir: Sikana Monte: Sacha Monto: Yapakullki Montón: Suntu Montura: Ankara Mora: Mura Morado, violeta: Maywa Moraleja: Kunawa Morar: Kawsana Morder: Kanina Morfema: Shimiku Morfología: Shimikukancha yachay Morfosintaxis: Shimiku yuyay awariy Morir: Wañuna Morirse: Wañurina Mosco/a: Chuspi Mosqueado: Chuspishka Mosquear: Chuspina Mostrar: Rikuchina Motor: Kuyu Mover: Kuyuchina, kuyuna Movido: Kuyushka Movimiento de nutación: Allpakutik Movimiento de rotación: Allpapiruruy Movimiento de traslación: Allpamuyuy Movimiento: Kuyuy Muchacha: Kuytsa Muchacho: Malta, wamra
  • 53. 53“Shetaji” Mucho mejor: Astawan alli Mucho: Tawka, achka Mudar: Chikanyana Mudo: Upa Muela: Mamakiru Muela cordal: Wakumamakiru Muelle: Tikmu Muerte: Wañuy Muestra estadística: Akllashka chani Mugre: Tiklla, hiwi Mugriento: Hiwisapa Mujer: Warmi Multa: Wanachiy Multiplicación: Kutinchiy Multiplicar: Mirana Múltiplo del gramo: Akukutinchik Múltiplo del metro: Tatkikutinchik Mundo: Pacha, pachamama Muñeca: Urpu Muñeco: Siti Mural: Pirka shuyu Muralla: Harata Murciélago: Chimpilaku Murmuración, crítica: Washarimay Murmurar: Washarimana Músculo: Ñutu-aycha Musgos: Rimiyuyu Música: Taki Músico: Takik Muslo: Wallpinchi Mutilado: Kullu Muy poco: Pishilla -N- Nabo: Yuyu Nacer: Wiñana Nacionalidad: Kawsaymarka Nacionalista: Mamallaktapa kapak Nación: Mamallakta Nada: Nima Nadar: Waytana, wampuna Nadie: Manapipash Nalga: Siki Naranja: Chilina Nariz: Sinka Narrar: Katiknina Natación: Wampuy Naturaleza/naturaleza: Pacha, pachamama Navaja: Llitaku Navegación: Wampuy Necesidad: Mutsuriy Necesitar: Mutsuna Necio: Llumi
  • 54. 54“Shetaji” Negar: Mitsana Negociar: Chimpana Negociar: Rasuna Negro: Yana Neolítico: Mushukpacha Neologismo: Wiñachishka shimi Nervio: Anku, kaytu Nevado: Rasushka Nevar: Rasuna Nido: Kisha, kusha Nieta: Warmi chuhama Nieto: Kari chuhama Nigua: Chichaku Nieve: Rasu Niñez: Wawakay Niño: Wawa No (Negación): Mana No (prohibición): Ama No me acuerdo: Imashatin No obstante: Mana kaspapash No se me viene: Imashatin Noche, de noche: Tuta Nogal: Tukti Nómadas: Kaychaypi kawsak Nombre: Shuti Nombre Común: Tukuy shuti Nombre Propio: Kikin shuti Nombre, sustantivo: Shuti Nomenclatura: Shutikuna Nominalización: Shutiyay Norte: Chinchaysuyu Nosotros/as: Ñukanchik Notación: Unanchay Notación porcentual: Patsakri shutichi Noticia: Willay Novato: Mushuk Novecientos: Iskun pachak Novela: Kawsayrikchay Noveno: Iskunniki Noventa: Iskun chunka Novia: Warmikana Noviembre: Sasi Novio: Ayna Nube: Puyu Nuca: Kuntakullu Núcleo, corazón: Shunku Nudo/a: Muku, tsutu Nuera: Kachun Nuestro/a: Ñukanchikpak Nuevamente: Kutin Nueve: Iskun Nuevo: Mushuk
  • 55. 55“Shetaji” Nuez del Cuello: Tunur Numeración: Yupay Numerar: Yupana Número: Yupay Número entero: Tukuyyashka yupay Número impar: Chullayashka yupay Número irracional: Manapakiyak yupay Número natural: Tiyak yupay Número racional: Pakiyupay Número divisores: rakikyupaykuna Número múltiplos: Kutinchishka yupaykuna Número ordinales: Nikiyupay Número reales: Tukuy yupaykuna Nunca jamás: Wiñaymanapak Nutrición: Allimikuy -O- Obedecer: Uyachina Obediente: Yupaychak Objetivo: Paktana Objetivo general: Hatun paktay Objeto: Ima Obra literaria: Killkayrimay Obraje: Awayllamkay, wayllamkay Obras Públicas: Llanta allichik Obscurecer: Amsayana Obscuro: Amsa Obsequiar: Kamarina Obsequio: Kamari Observar: Rikuna Obstáculo: Harka Obstetra: Wachachik Oca: Uka Occidente: Kuntisuyu Océano: Mamakucha Ochenta: Pusak chunka Ocho: Pusak Ochocientos: Pusak pachak Ocioso: Killa Octavo: Pusakniki Octubre: Wayru Ocultamente: Pakalla Ocultar/esconder: Pakana Ocupación: Ruray Odiar: Tsikina, chiknina Oeste: Kuntisuyu Ofender: Kamina Oficina: Uku Ofrecer: Kushanina Ofrenda: Kamari, challay Ofrendas: Apunchikman karay Oído: Rinri Oír: Uyana
  • 56. 56“Shetaji” Ojo: Ñawi Oler: Mutkina Olfatear: Mutkina Olímpico: Kapakchunkay Olla: Manka Olvidable: Kunkaypaklla Olvidadizo: Kuknkaysiki Olvidado: Kunkarishka Olvidar: Kunkana Olvidarse: Kunkarina Olvido: Kunkay Ombligo: Pupu Omóplato: Karmin Once: Chunka shuk Ondular: Kinkuna Onza: Pukchiku Operación numérica o aritmética: Yupayrurari Opinar: Yuyaynina Oprimir: Llapina Oración: Yuyay Oración Bimembre: Ishkaynipa yuyay Oración Compuesta: Sasa yuyay Oración Coordinada: Tinkirik yuyay Oración Dubitativa: Ichanik yuyaya Oración Enunciativa: Willak yuyay Oración Imperativa: Kachachik yuyay Oración Interrogativa: Tapuk yuyau Oración Subordinada: Kimirishka yuyay Oración Unimembre: Shuknipa yuyay Orar: Wilkana Orden: Niki Orden del día: Tantariypa niki Ordenador gráfico: Shuyu nikichik Ordenar, organizar: Nikichina Ordeñar: Kapina Ordeño: Kapiy Oreja: Rinri Organismo regional: Suyu tantanakuy Organización: Tantanakuy Organización económica: kullkimantawankuri Organización política: Kapakchi tantanakuy Organización socio cultural: Waki kawsaymantawankuri Organizaciones nacionales: Hatun wankurikuna Órgano: Ukkuyawri Órganos del cuerpo: Ukunkuna Oriente: Antisuyu Orificio: Hutku Origen: Kallari Orilla: Manña, manya Orina: Ishpa Orinar: Ishpana Ornamento: Warawa
  • 57. 57“Shetaji” Oro: Kuri Ortiga: Chini Ortografía: Allikillkay Orzuelo: Itsipu Osamenta: Tullu Ósculo: Mucha Oscuro: Amsa Oso: Ukumari Oso hormiguero: Yurini Otra vez: Kutin Otro/a: Shuktak Oveja: Llama Oveja: Wiwika Ovillo: Kururu Óvulo: Naru Oxido: Muksi Oxígeno: Samipusku Ozono: Achiksamaytu -P- Pacífico: Kasi Pacto: Ninakuy Padecer: Llakirina, wanana Padrastro: Ila tayta Padre: Tayta, yaya Padrino: Achikyaya, markakyaya Página: Panka Paico: Payku Paila: Waruk País: Mamallakta Paisaje: Rikuypacha Paisano: Llaktamashi Paja: Uksha Pájaro: Pishku Pájaro amazónico: Chawamanku Pala: Lampa Palabra: Shimi Palabra Grave: Ancha shimi Palabra de Gobierno: Mamallaktapa apukwasi shimipa Palacio: Kapakwasi Paladar: Sanka Paladín: Pushak Palanca: Wanka Paleolítico: Ñawpapacha Pálido: Ayayashka Palma de la mano: Maki pampa Palmera: Chunta, tiksan Palo: Kaspi Paloma: Urpi Palpar: Llanwana, milchina Paludismo: Chukchuy unkuy Pan: Tanta Pan de trigo: Waña tanta
  • 58. 58“Shetaji” Panadería: Tantakamay Páncreas: Hantsa Pantalla: Waracha Panela: Mishki Pantalón: Waraka Pantalón de lana: Wara Pantalón de tela: Waltaku Pantano: Hushu Pantorrilla: Chakichichu Panza: Puzun, Wiksa Pañuelo femenino: Piskita Papel: Panka Paquetado: Apyayashka Paquete: Apya Par Ordenado: Ishkaynikichishka iñu Para Siempre: Wiñaypak Paradero: Shayarina Paraíso: Kushikuypacha Paralelogramo: Chaklaamanyachi Paralítico: Suchu Parar: Shayana Pararse: Shayarina Parásito: Atam Pardo: Uku Parear: Ishkanchina Parecer: Rikchana Parecido a: Rickchaklla Pared: Pirka Pareja: Ishkatin Paréntesis: Wichkachik Parir: Wachana Parlamento andino: Antitantakuy Párrafo, cuadro: Milka Parroquia: Kitilli Parte Central: Chawpi Parte, sitio, lugar, dirección:: Kuska Partera: Wachachik Partes: Rakirikuska Partición de conjuntos: Antachishkakunata rakiy Participar: Aynina Participativa: Ayninakuy Participio: Kunan yallishka Partícula, morfema: Shimiku Partido, resquebrajado: Chikta, shara, chillpi Partir: Ikina, chiktana, Rakina Parto: Wachay Pasado, antes: Sarun Pasado Mañana: Kaya mincha Pasador: Wallik Pasaje: Antawakullki Pasajero: Purik Pasaporte: Kayakuy
  • 59. 59“Shetaji” Pasar: Yallina Pasear: Purina Pasmado: Utishka Pasmo: Uti Paso: Tatki Pasos de bailes: Chakitushuy Pastor: Michik Pata: Chaki Patada: Haytay Patalear: Kushpana Patear: Haytana Patearse: Haytarina Patio: Kanchapampa Pato: Kulta Patón: Chakisapa Patria: Mamallakta Patrón: Amu Pava/o: Pawshi Pecado carnal: Aychahucha Pecador: Huchayuk Pecar: Hucha rurana Pecho: Kasku Pedazo: Piti Pedir: Mañana Pedo: Supi Pegamento, goma: Llutana Pegar: Makanakuna, makana Peinar: Ñakchana Peine: Ñakcha Peinilla: Ñakchalli Pelado: Lluchu Pelar: Llushtina Pelea: Makanakuy Pelear: Makanakuna Peligro: Maklluy Pellejo: Kara Pellizco: Tillu Pelo de choclo: Humas, chukllu akcha Pelo: Akcha Pelota: Rumpa Peluquería: Rutuy kamay Peluquero/a: Akchuk Pena: Llaki Penco: Tsawar, Shikita Pendiente: Wichay Pene: Ullu Pensador: Yuyakuk Pensamiento lógico matemático: Yupaykamyachi yuyay Pensamiento: Yuyay Pensar: Yuyana Peña: Kaka Peorado: Anchayashka
  • 60. 60“Shetaji” Pepa: Muru Pequeño: Uchilla Pera: Apimanku Perder: Chinkana Perder: Kullurina Pérdida: Chinkay Perdiz: Yutu. Perdón: Kishpichi Perdonar: Kishpichina Peregil: Pirihil Pereza: Killa Perforar: Suluyachina Perfumar: Mutkichina Perfume: Mutki, pukuta Pericote: Hatun ukucha Periferia: Muyuy Periódico: Willaypanka Periódico mural: Willak pirka Período de integración: Apukkuna tantatripacha Período formativo: Turuwan makiruray pacha Período precerámico: Manarak turuwan makiruray pacha Perjuicio: Llakichik Pero: Shinapah Peroné: Wicha Perrera: Allkuwasi Perro: Allku Perseguir: Katina Perseverar: Kawsaymashkay Persona: Runa Personalidad: Kikinyay Personalizar: Kikinyana Pertenencia: Paypachik Pesado: Llashaku, llashashka Pesar: Llashana Pesca, pesquera, ictiología: Challwakamay Pescado: Challwashka Pescar: Challwana Pescuezo: Kunka Pestaña: Chikipru, kimlla Pestañear: Pimpirana Pestilencia: Ashnay Petróleo: Allpawira, wisisi Pez: Challwa Pezón: Chuchu Pezuña: Sillu Picaflor: Kinti Picante: Hayak Picar: Shikshina Pícaro: Challi, umak Pichón: Irpa Pico: Tapsa Pictograma o icono: Rikuchishuyu
  • 61. 61“Shetaji” Pie: Chaki Piedra: Rumi Piedra de moler: Kutanarumi Piel, cuello, pellejo: Kara Pierna: Chanka Piernudo/a: Chankasapa Pila: Hawri Píldora: Ziñu Piloto: Antankillpi Pinchar: Tuksina Pintado: Tiklla Pintar: Tullpuna Pintor: Tullpuk Piña: Chiwilla Piojo: Usa, pilis Piola: Pita Pirata, corsario: Wampuypi shukwakkuna Pisar: Saruna Piso: Saruy Pisotear: Taktana Pisoteo: Taktay Pizarrón: Killkana pirka Placenta: Wawamama Placer: Kushina Plaga: Unkuchimuy Planchar: Patarina Planeta Tierra: Allpamama chaska Planicie: Pampa Planificación: Llamkayñan Plano: Pampalla Planta: Yura; llachak Planta ornamental: Sumakyachik yura Plástico: Kalaktikrak Plata: Kullki Plátano/Guineo: Palanta Platillo: Mika Platillos (instrumento): Chilinchilin Plato: Mulu Plato de madera: Mika, mati Playa: Kuchamanya Plaza: Katunapampa Plomizo, café oscuro: Paku Plomo: Antaki Pluma: Patpa Plural: Tawkashka Pluricultural: Tawka kawsay Población: Ayllullakta Poblar: Llakta killpana Pobre: Wakcha Poco: Asha, piti Podar: Rawmana Poder: Ushana, Ushaykamay
  • 62. 62“Shetaji” Poder ejecutivo: Pushay ushay Poder Judicial: Wanay ushay Poder Legislativo: Kamachik atiy Poderoso: Atipak Podrido: Isma, ismushka Podrir: Usmana Poema, poesía, recitación: Arawi Poeta: Arawik Policía: Chapak Poliedro hexagonal: Suktachishka tiksi umiña Polilla: Susu Polillar: Usuna Política: Kapakkamay Político: Llaktak Politiquero: Yankakapak Póliza: Kullkikikinchik Pollo: Chuchi Pollo frito: Chuchukusashka Polvareda: Kankan Polvo: Kuta, kaku, ñutu Pólvora: Ratata allpa Poncho: Ruwana Poner: Churana Poquito: Iñilla, ashalla Por ahí, por allí, por allá: Chayta Por aquí, por acá: Kayta Por lo Tanto: Shinaka Porcentaje: Patsakyachi Porción: Apti Poroso: Tsantsa Porotillo: Chukumuyu Porque no ha querido: Mana munashkamanta Potero: Punkukamak Portillo: Punkuku Posada: Tampuy Poseer: Charina Poseído: Charishka Posición: Tiyay Potabilización: Chuyakllachiy Potabilizar: Chuyakllachina Potenciación: Kutinkutinchiy Potencias dominantes: Shukta charik tantanakuykuna Pozo: Hutku Práctica: Yachayruray Precaución: Kamanayay Pradera: Waylla Precio: Chani (y) Predicación: Apunchikwillay Predicado: Imanik Prefecto: Marka kamachik Pregunta (s): Tapuy (kuna) Preguntar: Tapuna
  • 63. 63“Shetaji” Prehistoria: Wiñaykawsay kallariy Premiar: Chaninchana Premio: Chanincha Prenda de gala de mujer: Tukapu Prensa: Llapi Prensar: Llapina Preposición: Yuyachi Presentación: Kallariyuyay Presente (dádiva): Kamari Presente (tiempo): Kunan Preservar: Wakichina Presión: Llapiriy Presionar: Ñitina Prestación de mano para el trabajo: Makimañachiy Préstamo: Mañay Prestar: Mañachina Presunción: Apushkay Presupuesto: Kullkimashnayachik Prevalecer: Yallikuna Prevención: Musyaya Prever: Musyana, kipakrikuna Prima: Kachpa Primer nivel de educación básica: Kallari yachay Primer nivel: Shukniki kallariyachay Primer tramo: Shukniki patayay Primero (antes): Ñawpa Primero (ordinal): Shukniki Primeros pobladores: Kallarillaktayku Princesa: Ñusta, Kuya Principal: Kapak, Ñawapak Príncipe: Awki Principiar: Kallarina Principio: Kallariy Prioste: Killi Prisma: Kullka Prisma cuadrangular: Tawayashka kullka Prisma rectangular: Suytuyashka kullka Prisma triangular: Kimsachishka kullka Privado: Shukllapak Probar, saborear: Mallina Producto: Muru Procesión: Ayma Proceso metodológico: Yachay ñan Producción: Pukuy Producción industrial: Atukayashka pukuy Producto: Kapuk, pukushka Producto notable: Maykutinchikuna Profecía: Yuyay willa Profesional: Rurayniyuk Profesión: Yachashka Profesor/a: Yachachik Progenitor: Tayta, yaya
  • 64. 64“Shetaji” Programa (agenda): Ruraykatichik (y) Proliferar: Mirana Promover: Ñawpanchina Pronombre: Shutiranti Pronombre interrogativo: tapuk shutiranti Pronto, cuanto antes: Utka Propiedad: Chariyan Propiedades: Paktachikuna Propietario: Chariyuk Proporción (alidad): Lutsay Proporcionalidad directa: Yapalutsay Proporcionalidad inversa: Lutsaykuyak Propio: Kikin Prosa: Katichay Próstata: Ishpaharaka Prostituta: Paytu Proteger: Kamana Protestar: Hatarina Provincia: Marka Próximo año: Shamuk wata Proyecto: Kipapakchirurya Proyecto de aula: Kipapakchirurya yachay Prudencia: Amawtakay Prueba: Malli Púber, adolescente: Wamra Público: Achkarunakuba Pudrimiento: Ismuy Pueblo (s): Llakta (kay) Puente: Chaka Puerta: Punku Puerto Marítimo: Wampuk rikutirikancha Pues: Yari Puesto: Kuska Pujar: Hipana Pujo: Hipay Pulga: Piki Pulir: Llampuna Pulmón: Paruk, yurak shunku Pulmonía: Paruk unkuy Pulsación: Tultul Pulso: Tik, tul Pulverización: Ñutuy Punto: Iñu Punto aparte: Chikanchik iñu Punto seguido: Katik iñu Puntos cardinales: Suyu rikuchik iñu Puntos colaterales: Katisuyu rikuchik iñu Punzar: Tuksina Puñado: Tsutsut Puñal: Sawlilli Puñetazo: Chukm Pupila: Pishiw
  • 65. 65“Shetaji” Purificar: Shuyayana Pus: Kiya -Q- Que ganas de reírme: Asinayan Que haremos: Imashashunchi Qué lástima: Llakinayta Que será de nosotros: Imashashunchi Que: Ima Quebrada (o): Wayku (pakishka) Quebrar: Pakina Quedarse: Sakirina Quemadura: Ruparishka Quemar: Rupana Quemarse: Ruparina Querer: Kuyana, munana Quererse: Munarina Queso: Makinchu Quien: Pi Quiénes: Pikuna Quienquiera: Pipash Quieto: Kasi Quijada: Intu Quinceañera: Chunka pichka wata warmipa Química: Chakllisinchi Quince: Chunka pichka Quinientos: Pichka pachak Quintal: Pukcha Quinto: Pichkaniki Quinua: Kinwa Quitar: Kichuna / anchuchina Quizás: Kari -R- Rabadilla: Sikipata Rábano: Rawnu Rabo: Chupa Racimo: Luntsa Racional: Yuyayyuk Racismo: Sapan kawsaykuna Radianes: Lliwitupu Radicación: Kutinkutinmuchiy Radio: Uyachik, anki / antayari Radio de la circunferencia: Ankitupuy Radio emisor: Ankichik Radio receptor: Ankiyachik Raíz: Sapi Raíz verbal: Imachik sapi Rallar: Shikitana Rama: Malki Ramillete: Wayta Rana: Kayra Rápido: Ukta/kutsi Rapidógrafo: Killkay
  • 66. 66“Shetaji” Raposa: Wanchaka Raquítico: Charki/akma/shillinku/ Tsala Rasgado: Chillpi Raspar: Shikitana Rastrillo: Pakpara Rata: Ukucha Ratero: Shuwa Ratón: Ukucha Rayado: Aspishka Raya: Aspi Rayar: Aspina Rayo: Illapantay, illapa Razón: Yupaypurachi Razonado: Sinchiyuyarishka Realidad: Sayllu Realizar: Rurana Rebaño: Kanlla wiwakuna Recelo: Pinkay Receptor: Uyari chaskik Recibir: Chaskina Recibo: Chaskichik Recio: Sinchi Recipiente de Barro: Tiesto Recíprocamente: Kutin tikra Reciprocidad: Rantinpak Recoger: Pallana Recolector: Tantachik Reconocer: Kutinriksina Recordación: Yuyari Recordar: Yuyarina Recta numérica: Yupaykuska Rectificar: Kuskachina Recto: Tsiklla, ukuti Recurrir: Amachana Recurso natural: Pachamamapi tiyak Recurso didáctico: Yachaypak hillay Recursos forestales: Allpapachapi tiyak yurakuna Recursos hidrográficos: Allpapachapi tiyak yakukuna Recursos ictiológicos: Allpapachapi tiyak chalwakuna Recurso mineros: Allpapachapi tiyak chukikuna Recursos naturales: Allpapachapi tiyakuna Red – sistema: Llika Redacción: Kamu Redactar: Killkawana, killkana Redes educativas: Llika yachay wasikuna Redondel: Muyuy Reducido: Kutu Refinado: Ñutu Reflexionar: Yuyarina Reflexivo: Yuyak, sayti Reforestación: Tikratarpuy
  • 67. 67“Shetaji” Refrán: Kukakyuyayku Refrigeradora: Chiriyachik Regalar: Kamarina Regalo: Kamari Regar: Hichana, yayuna Región: Suyu; anti Región: Amazónica u oriental: Antisuyu Región Central: Chawpisuyu Región Insular o Galápagos: Yawatisuyu Región Sierra: Punasuyu Región Sur: Kullasuyu Registro Civil: Kawsay killkamachiy Registro de la propiedad: Charishkata killkakamachiy Regla: Shimikamachi Regla de tres: Kimsakamachik Regla de tres compuesta/inversa: Kimsakamachimuk Regla de tres simple: Kimsakamachiyak Regresar: Kutimuna/tikrana/tikramuna Regreso: Kutimuy/tikramuy Reina: Ñusta Reinar: Inkana Reino, imperio: Kapakllakta Reír: Asina Reja: Yapuna hillay Relación: Kimiri Relaciones trigonométricas: Kimsamanyapurachi Relámpago: Illapa Relatado, hablado: Rimashka Relatar, hablar: Rimana Relieve: Waykuhaskancha Religion, dogma: Apunchikamay Reloj: Pachachik Reloj mecánico: Antapachachik Remar: Kawina Remate: Alapay Remedar: Yachapayana Remedio: Hampi Rememorar: Yuyarina Remitente: Kachak Remo: Kawina Remojar: Nuyuna Remoler/desmenuzar: Ñutuna Remolino: Tiki Renacimiento: Pachakutik pacha Renacuajo: Chuslin, chulshi Rendija: Saran Renovable: Mushukyachinalla Reparar: Allichina Reparto proporcional: Lutsaychishpa raki Repetir: Kutimuna, kutinchina, yawtina Repite: Kutin Reposo: Samay
  • 68. 68“Shetaji” Reprender: Wanana Reproducir: Mirana, mirachina Reptil: Llukakwiwa República: Mamallakta Resbalar: Llushpina Resbalo: Llushpi Resbaloso: Lluchka Rescatar: Kutincharina Reservar: Puchuchina Residuo: Ñuku Resina: Ñuñu Resistencia: Sinchikay Respetar: Hayñina Respeto, respetuoso: Hayñi Respiración: Samay Respirar: Samaysana Resplandecer: Llimpiyana Resplandeciente: Llimpik, hakan Responder: Kutichina Responsabilidad: Paktachiy Responsabilizar: Paktachichina Responsable: Paktachik Respuesta: Kutichi Restablecer: Alliyachina Restar: Anchuchina Restituir: Tikrachina Resto: Puchu Restregar: Kakuna Resucitar: Kawsarimuna Resumen: Uchillayachishka yuyay Retirar: Anchuna Retirase: Anchurina Retírate: Anchuri, anchi Retoñar: Makullana Retoño: Mallki, llulluk Retornar: Kutimuna Retrasarse: Kipayana Retroceder: Washayana Retrocederse: Kutrina Reuma: Muku tullu nanay Reumatismo: Chiriunkuy Reunión: Tantanakuy Reunirse/organizarse: Tantarina Revendón: Waynakapak Reventar: Tukyana Revivir: Kawsarimuna Revolcar: Sinkuna Rey: Kapak Rey Joven: Waynakapak Ribera: Manña Rico (adj): Mishki, ati Rico (dinero): Charik
  • 69. 69“Shetaji” Riego: Hichay Rincón: Kuchu Riña: Makanakuy Riñón: Wisku, rurun Río: Mayu Risa: Asiy Risueño: Asishka Ritmo: Paktakuyuy, wakariklla Rito: Chllay, willpay, hawkay Ritual: Wallpay, challay Robar: Shuwana Robo: Shuway Rosear: Shullana Rocío: Shulla Rodapié: Chakisaruna Rodear: Muyuna Rodar: Sikuna Rodilla: Kunkuri Rogar: Mañana Rojo: Puka Rol (función): Ruray paktachi Rombo: Kawi Romboide: Kawikuk Romería: Aywa Rompecabezas: Yuyaychipukllay Romper: Pakina, llikina Roncar: Harnina Rondador: Palla Ropa: Churana. Ropa interior: Ukuchurana Rosa: Llanka Rosa de los vientos: Shuyuchik chakata Rosado: Warminsi Rostro: Uya Roto: Lliki Rótulo/a: Piruru Rotura: Lliki Rudo, terco: Shumi Ruido: Uyarikuk Rumbo: Kulliyari Ruptura: Llikiyari -S- Sábado: Wacha Sábana: Pacha Saber: Yachana Sabiduría: Yachay/kuna Sabio: Amawta, Yachak Sabor: Malli Saborear: Mallina Sacapunta: Kinyasu Sabroso: Mishki Sacar: Surkuna, llukshichina
  • 70. 70“Shetaji” Sacerdote católico: Kushipata Saco: Tulu Sacrificar: Wanana Sagrado: Waka Sacudir: Chaspina Sahumerio: Kushnik Sal: Kachi Salado: Kachishka Salchipapa: Chunpapa Salido: Llukshishka Salinero: Kachiyuk Salir: Lluksina Saliva: Tiyuka, chuka Salsa: Hilli Saltamonte: Chillik, pichachu Saltar Kushpana, pawana Salud: Allikay Saludar: Napana Saludo: Napay Salvar: Kishpichina Salvarse: Kishpirina Sanar: Hampina, alliyana Sanarse: Alliyarina Sanción: Wanachiy Sancionar: Wanachina Sancochar: Hawtsana Sancocho: Hawtsa Sancudo: Salanchuspi Sandalia: Tamanku Sangre: Yawar Sangre de Drago: Ilaniki Sapo: Hampatu Saqueo: Surkuy Saquillo: Tulu Sarampión: Muru unkuy Sarna: Izi Sarta: Sinri Sartén: Wichi Savia: Yurayaku Sazonar: Mishkichina Secar: Chakina, chakichina Seco: Chakishka Secretamente: Pakallapi Secretaria: Killkamayakuk Sed: Yakunayay Seducir: Kuyachina Segmento: Piti-aspi Seguir: Katina Segundo (ordinal): Ishkayniki Segundo (tiempo): Chinilla Segundo nivel: Ishkay pata yachay Seis: Sukta
  • 71. 71“Shetaji” Seiscientos: Sukta pachak Seleccionar: Akllana Selva: Sacha Semáforo: Katyachik, Unancha Semana: Hunkay Semblante: Uya Sembrador/a: Tarpuk Sembrar: Tarpuna Semejante, congruente: Rikchak, Shina Semejanza: Rikcha Sementera: Chakra Semen: Runa muyu Semicocido: Kalun Semilla: Muyu Seminario: Rimayachakuy Semiplano: Chawpipampa Semirrecta: Chawpikuska Sendero: Chakiñan Seno: Chuchu Seño (trigonometría): Chimpamanyapuranchi Sensopercepción: Umayarina Sentado: Tiyarishka Sentar: Tiyana Sentarse: Tiyarina Sentido: Yari Sentimiento: Yariyay Sentir: Yariyana Señal: Unancha Señalar: Rikuchina Señoríos: Hatun apuktukushka Señorita: Kuytsa, ñusta Separadamente: Chikanta Separar /se: Chikanyana Septiembre: Kuski Séptimo: Kanchisniki Sepulcro: Ayawasi Ser Humana: Runa Ser o Estar: Kana Ser Vivo: Kawsak Seres: Kawsakkuna Serie: Katinti Series numéricas: Katinti yupaykuna Serpiente: Amaru, Machakuy Serrucho: Kuchuk anta Servicios Básicos: Tiksiyay mutsuykuna Servir: Yanapana Sesenta: Sukta chunka Sesgar: Wishtuna Setecientos: Kanchis pachak Setenta: kanchis chunka Sexto: Suktaniki Sexualidad: Kariwarmikanakamay
  • 72. 72“Shetaji” Shamán: Yachak Shampoo natural (planta): Iwila Sí: Ari Siembra: Tarpuy Siempre: Wiñay Sierra: Punasuyu Sierra: Sallka Siete: Kanchis Siglo: Pachakwata Signifucado: Unanchashka Signo: Unancha Signo de Agrupación: Tantachiy unancha Signo de Exclamación: Sinchiyachik unancha Signo de Puntuación: Killkapa unancha Sílaba: Shimiki Sílaba inversa: Tikrak shimiki Silbar: Siwina Silbo: Siwi Silencio: Upallay/chulun Silla: Tiyarina Silvestre: Purun, sachapiwiñak Simbolizar: Unanchana Símbolo, signo, significado: Unancha Simpático/a: Kuyanalla Sin embargo: Shina kaspapash Sino: Mana Kashpa Sinónimo: Paktalla, Chayllatak Sintaxis: Yuyay awariy Sinverguenza: Mana pinkak Sirvienta: China Sirviente: Wasikamak Sistema: Llika Sistema Contable: Kullkikamaychik Sistema de Medicina: Tupukamaychi Sistema Decimal: Chunkaylluchik Sistema Geométrico: Shuyutupukamachi Sistema Numérico: Yupaykamachi Sistema Solar: Inti llika Sistematizar: Llikana Soberbia: Punkishunku Sobra, resto: Puchu Sobrante: Yalli Sobrar: Puchuna Sobre: Hawa Sobrepasar: Yallina Sobresaliente: Yaoayallik Sobresalir: Atina Sobrina: Paniushushi, ñañaushushi Sobrino: Panichuri; wawkichuri Sobrio: Maylla Sociable: Maylla, tantariklla Socialización del conocimiento: Yachayta willana
  • 73. 73“Shetaji” Sociedad: Runakuna, Waki Sociología: Wakikamay Software: Yuyaynikik Soga: Waska Sol: Inti Solamente así: Chashnalla Soldado: Awka Solicitud: Mañay Solidaridad: Yanapayaymanta Solidarizar: Yanapayana Solidifiación (agua): Rasuyay Solido (fuerte): Sinchi rumi Sólido (agua): Rasu Solo/a: Sapalla, paylla Solsticios: Intikinrayllipyay Soltar: Kacharina Sombra: Llantu Sombreado: Llantushka Sombrear: Llantina Sombrero: Muchiku Sombrilla: Llantuk Sonido: Uyarik Sonreido: Asiklla Sonreírse: Asirina Soñar: Muskuna Soñoliento: Puñusapa Sopa: Amita Soplar: Pukuna Sordo: Mana uyak Sortija: Shiwi Soso: Chamuk Sospechar: Yuyana Sostén: Chuchulli Sostener: Charirina Suave, blando: Llampu, ñutu, amuk Suavecito: Apilla Suavemente: Llampulla Suavizar: Apiyana Suavizarse: Llampurina Subconjunto: Tantariku Subida, cuesta: Wichay Subir: Sikana Submúltiplo del metro: Tatkirakinchi Subsuelo: Ukupacha suyu, Allpa uku Subterràneo: Allpawku Succionar: Tsunkana Suceder: Tukuna Sucesivamente: Katin, katin Suciedad: Tiklla Sucio: Mapa Sudor: Humpi Sudoroso: Humpisapa
  • 74. 74“Shetaji” Suegro de la nuera: Kiwach Suelo: Pampa Sueño: Muskuy Sufrimiento: Llaki Sufrir: Llakirina, Ushuna Suicida: Wañuchirik Sujeto: Imak Suma: Yapa Sumandos: Yaparikkuna Sumar: Yapana Superficial: Allpanpa Superficialmente: Hawahawalla Superficie de la tierra: Allpapachapampa Superlativo: Hatunyachik Supermercado: Katunawasi Suplicar: Mañana Suponer: Yuyana Suprimir: Anchuchina Sur: Kulla suyu, Uralaw Surcar: Wachuna Surco, fila: Wachu, Rawa Surgir, emerger, germinar: Chimiyana Sustantivo colectivo: Kancha shuti Sustantivo individual: Sapalla shuti Suyas, suyas: Paykunapak -T- Tabaco: Shayri Tabaquismo: Shariyay Tabla: Maru, Llapsa Tacaño: Mitsa Tacto: Llami Taladro: Hutkuk Talismán: Walachu Taller: Pakchirurayachay Tallo: Yanta, Kullu Talón: Takillpa Tamaño: Pakta Tamal: Chiwil Tambalear: Witikwitik También, y: Pash Tambor: Wankar Tampoco: Manapish Tangente: Manyakupurachi Tapa: Killpa Tapar: Killpana Tardanza: Uniyay Tardar: Uniyana Tarde, De tarde: Chishi Tardío: Uniyak Tarea en Casa: Wasipi Llamkay Tarima: Kawitu Tarjeta de Crédito: Rantinpankaku
  • 75. 75“Shetaji” Tarros: Antaykuna Tartamudear: Aklluna Tartamudo: Aklluk Tascar: Kashtuna Taxo: Kullan Techo: Wasikata Técnica: Pakchi Tecnología: Pakchiruray Teja: Sañu Tejado: Wasihawa Tejedor: Awak Tejer: Awana Tejido: Awashka Tejidos: Aychawari Tejimiento: Haway Tela: Pintu Telar: Awanakaspi Telefonía: Uyari-apamuk Teléfono: Karuyari Telegrama: Karuwillay Telescopio: Chaska rikuchik Tema: Yachaywa Temblor: Allpachukchuy Temer: Manchana Temor: Manchay Temperatura: Kunukchiri Templo: Apunchikwasi, Ruwaka, Wilka Temprano: Utka Tenaza: Chipa Tener: Charina Teniente Político: Kitilli Apuk Teñido: Tullpushka Teñir: Tullpuna Teoría: Shimirimay Teoría creacionista: Wallpachi yuyay Teóricamente: Shimirimaylla Tercero (ordinal): Kimsaniki Terminar: Puchukana Ternero: Chimputi Ternura: Kuyay Terrateniente: Allpayuk Terrible: Manchaypak Territorio: Llaktari allpa Terror: Manchay Tesoro: Kuri Testículo: Lulun Teta, seno: Chuchu Textilería: Awaykamay Texto: Kamu Tía: Ipa Tibio: Kunuklla Tiempo/espacio: Pacha
  • 76. 76“Shetaji” Tiempo presente: Kunan Pacha Tienda: Katunawasi Tierno: Llullu Tierra, Terreno: Allpa Tiesto: Kallana Tigre: Uturunku Tigrillo: Inchipilla Tijeras: Rutuna hillay Tímido: Llaklla Tina: Malta Tinieblas: Amsa, amsa Tío: Hachi Típico: Challay Tiritar, Temblar: Chukchuna Título: Yachayshuti Tiza: Isku Tizón: Lancha Toalla: Chakiklla Tobillo: Chakimuku Todavía no: Manarak Todo: Tukuy Tolerancia: Harkarina Tomar: Upyana Tomate: Wika Tomate de árbol: Chitu Tontear: Muspayana Tonto: Muspa Topógrafo: Allpatupuk Torcer: Kawpuna Torcido: Kurku, Kawpushka, Winku Torniquete: Jipi Toro: Kari Wakra Torpe: Muspa Tortilla de Papa: Llapinkachu Tórtola: Urpi Tortuga acuática: Yawati Tortuga Terrestre: Charapa Tos: Uhu Tosco: Sakra Toser: Uhuna Tostado: Kamcha Tostado: Sara Kamcha Tostar: Kamchana Trabajador: Llamkak Trabajar: Llamkana Trabajo: Llamkay Trabalengua: Kallu watari Tractor: Hillay - Antawa
  • 77. 77“Shetaji” Tradición: Kawsay yachayTraer: Apamuna Tragaluz: Tutku Trago: Machana yaku Trampa: Tuklla Transformar: Tukuna Transistor: Uyachik Transportar: Ashtana Trapo: Llachapa Trasero, nalga, base: Siki Trasladar: Apana Trastornar: Tallina Tres: Kimsa Triste: Puti Tristemente: Llakilla Tristeza: Llaki Triturado: Tsanka Triunfar: Mishana Trompo: Kushpi Tronco: Kullu Tropezar: Nitkana Trotar: Kallpana Trozo: Piti Tu, tuyo, su, suyo: Kanpak, kikinpak Tú: Kan Tullido: Suchu
  • 78. 78“Shetaji” Tupido: Kichki Tuyas, Tuyos: Kankunapak -U- Ubicación: Kuska Ubre: Chuchu Único: Chulla Unir: Tinkina Universidad: Sunak Yachana Uno: Shuk Untar: Hawina Uña: Sillu Usted: Kikin Ustedes: Kankuna Útero: Wawa tiyana -V- Vaca: Warmi Wakra Vasenilla: Ishwallu Vacío, Vano: Chushak Vagina: Raka Vago: Killa Vaina: Karan Valer: Chanina Valle: Pukru Varios: Tawka Varón: Kari Veinte: Ishkay Chunka: Vejiga: Ishpa puru Vello: Millma Velo: Pacha Veloz: Pankalla Vena: Sirka Venado: Taruka Vencer: Atina Vendedor: Katukruna Vender: Katuna Veneno: Miyu Veneración: Muchay Venir: Shamuna Ventana: Tutku Ver: Rikuna Verano: Usiyay Verbena: Hayakyuyu Verbo: Imachik Verdad: Shuti Verdadero: Kikin Verde: Waylla Vergüenza: Pinkay Verídico: Shuti Verruga: Mitsa Vertical: Shayak Vestido: Churana. Vía: Ñan
  • 79. 79“Shetaji” Vida: Kawsay Vieja: Paya Viejo: Ruku Viento: Wayra Vientre: Wiksa Viernes: Chaska Vigilante: Chapak Vigilar: Chapana Violeta: Maywa Violín: Llikilliki Viruela: Muru Vista: Ñawi Viudo: Sapalla Vivaracho: Sayti Vivienda: Wasi Vivir: Kawsana Vocabulario: Shimikuna Vocal: Uyaywa Voladores: Kuytikuna Volar: Pawana Volcán: Urku Voluntad: Munay Volver: Kutimuna Vomitar: Kuynana Vosotros: Kikinkuna Vulva: Raka -Y- Y así sucesivamente, etc.: Katin, katin Ya: Ña Yema: Ñawi Yerno: Masha Yo: Ñuka Yuca: Lumu -Z- Zafar: Kancharina Zamarro: Karapacha Zampoña: Antara Zanahoria: Rakacha Zancudo: Salanchuspi Zanja: Kincha, yata Zapallo: Sapallu Zapato: Ushuta Zarcillo: Rinriwarkuna Zigzag: Kinku kinku Zócalo: Tiksi Zona, lugar turístico: Sumak kuska Zootecnia: Wiway Zorrillo: Yalluk Zorro: Añas Zozobra: Chinkarina Zumo: Hilli Zurdo: Lluki