A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica

A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE
BIBLIOTECA PROVINCIAL DA DEPUTACIÓN DA CORUÑA
3
SUMARIO
INTRODUCIÓN .......................................................................................................................................5
A POESÍA GALEGA: PASADO E PRESENTE ...............................................................................................6
1. A LITERATURA MEDIEVAL.........................................................................................................................6
2. OS SÉCULOS ESCUROS DA LITERATURA GALEGA.........................................................................................10
3. O SÉCULO XIX ....................................................................................................................................11
4. DO SÉCULO XX Á ACTUALIDADE..............................................................................................................15
NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA ..............................................................................................27
BERTA DÁVILA.........................................................................................................................................27
LARA DOPAZO RUIBAL ............................................................................................................................27
ORIANA MÉNDEZ....................................................................................................................................27
CELIA PARRA ...........................................................................................................................................28
XABIER XIL XARDÓN................................................................................................................................28
GONZALO HERMO ..................................................................................................................................29
ISMAEL RAMOS.......................................................................................................................................29
ANTÓN BLANCO......................................................................................................................................29
INTRODUCCIÓN ...................................................................................................................................31
LA POESÍA GALLEGA: PASADO Y PRESENTE..........................................................................................32
1. LA LITERATURA MEDIEVAL .....................................................................................................................32
2. LOS SIGLOS OSCUROS DE LA LITERATURA GALLEGA ....................................................................................36
3. EL SIGLO XIX ......................................................................................................................................37
4. DEL SIGLO XX A LA ACTUALIDAD .............................................................................................................41
NUEVAS GENERACIONES EN LA POESÍA GALLEGA................................................................................54
BERTA DÁVILA.........................................................................................................................................54
ORIANA MÉNDEZ....................................................................................................................................54
CELIA PARRA ...........................................................................................................................................55
GONZALO HERMO ..................................................................................................................................56
ISMAEL RAMOS.......................................................................................................................................56
ANTÓN BLANCO......................................................................................................................................56
INTRODUCTION ...................................................................................................................................58

4
THE GALICIAN POETRY: PAST AND PRESENT ........................................................................................59
1. THE MEDIEVAL LITERATURE....................................................................................................................59
2. THE DARK CENTURIES IN GALICIAN LITERATURE..........................................................................................62
3. THE 19TH CENTURY .............................................................................................................................64
4. FROM THE 20TH CENTURY TO THE PRESENT ..............................................................................................68
NEW GENERATIONS IN THE GALICIAN POETRY ....................................................................................80
BERTA DÁVILA.........................................................................................................................................80
ORIANA MÉNDEZ....................................................................................................................................80
CELIA PARRA ...........................................................................................................................................81
GONZALO HERMO ..................................................................................................................................81
ISMAEL RAMOS.......................................................................................................................................82
ANTÓN BLANCO......................................................................................................................................82
GUÍA DE LECTURA................................................................................................................................83
IDADE MEDIA .............................................................................................................................................83
SÉCULO XIX ...............................................................................................................................................85
SÉCULO XX Á ACTUALIDADE...........................................................................................................................88
NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA ............................................................................................................93
MATERIAIS AUDIOVISUAIS NA FONOTECA .........................................................................................................96
BIBLIOTECA CÉSAR ANTONIO MOLINA - MERCEDES MONMANY .........................................................................101
BIBLIOTECA INFANTIL E NA BEBETECA ............................................................................................................103

5
INTRODUCIÓN
A poesía é unha manifestazón da diversidade no diálogo, da libre circulación das
ideas por medio da palabra, da creatividade e da innovación. A poesía contribue á
diversidade creativa ao cuestionar de maneira sempre renovada a forma na que
usamos as palabras e as cousas, e o noso modo de percibir e interpretar a realidade.
Merced as súas asociacións e metáforas e a súa gramática singular, a linguaxe
poética constitúe, pois, outra faceta posible do diálogo entre as culturas.
A decisión de proclamar o 21 de marzo como Día Mundial da Poesía foi aprobada
pola UNESCO durante o seu 30º periodo de sesións, que se celebrou en París en 1999.
Dacordo coa decisión da UNESCO, o principal obxetivo desta acción é apoiar a
diversidade lingüística a través da expresión poética e dar a oportunidade ás lenguas
amenazadas de ser un vehículo de comunicación artística nas súas respectivas
comunidades.
Por outra parte, este día ten como propósito promover a ensiñanza da poesía;
fomentar a tradición oral dos recitais poéticos; apoiar ás pequenas editoriais; crear
unha imaxe atractiva da poesía nos medios de comunicación para que non se
considere unha forma anticuada de arte, senón unha vía de expresión que permite ás
comunidades transmitir os seus valores e foros máis internos e reafirmarse na súa
identidade; e restablecer o diálogo entre a poesía e as demáis manifestacións
artísticas, como o teatro, a danza, a música e a pintura.
Dende a biblioteca da Deputación de A Coruña queremos rendirlle o noso
particular homenaxe realizando esta guía de lectura mostrando o orixe da poesía
dende a Idade Media ata os nosos días xunto cunha selección de documentos que o
usuario pode atopar na nosa biblioteca, algúns deles colocaronse a modo de
exposición na entrada da mesma.

6
1. A literatura medieval
A literatura galega medieval está composta por un corpus de textos, poesía e
prosa, escritos en galego-portugués que datamos entre os séculos XII e XV. Podemos
dicir que esta literatura divídese en lírica profana e lírica relixiosa.
Cando falamos de lírica profana galego-portuguesa estámonos a referir a unha
producción literaria que posúe unhas características particulares e que emerxeu nun
contexto social, político e cultural específico. Nos séculos XII-XIII, Galicia atravesa unha
etapa histórica de grande desenvolvemento: intensifícase a producción agraria;
prodúcese un crecemento da poboación; consolídanse núcleos urbanos, tanto de
interior (Ourense, Lugo, Mondoñedo) como no litoral (Betanzos, Noia, Viveiro,
Baiona…), ligados a diversas actividades artesanais e comerciais, e Compostela
convértese no centro de peregrinación da Europa medieval, logo da consolidación
da ruta xacobea, e en capital dos reinos cristiáns occidentais. Será precisamente o
Camiño de Santiago unha das vías polas que chega a literatura trobadoresca da
Provenza, coa que estronca a poesía trobadoresca galega. O galego-portugués
consolidarase como a lingua específica para o cultivo desta poesía.
A produción trobadoresca chegaba ao público a través dun espectáculo que tiña
lugar nas cortes señoriais e rexias, e no que a música xogaba un papel primordial. Os
autores desta literatura eran os trobadores, poetas de condición nobre, mesmo reis, e
os xograres, poetas profesionais, que non pertencían á nobreza, pero que vivían
tempadas na corte, onde interpretaban as súas propias composicións. Na
interpretación das cantigas interviñan tamén as soldadeiras, mulleres que exercían a
prostitución e que a través do canto, a danza ou o acompañamento instrumental
formaban parte do espectáculo.
Esta experiencia literaria durou aproximadamente 150 anos e no seu
desenvolvemento distínguense varios períodos:

7
a) Un periodo de aclimatación da poesía trobadoresca, baixo o mecenado dos
nobres galegos e portugueses, que abranguería ata 1225. Tradicionalmente
tómase a cantiga de escarnio e maldicir, de Joao Soarez de Parvia, “Oro faz
ost’o senhor Navarra” como o texto mais antigo dos conservados nos
cancioneiros.
b) Un período de implantación, ata 1250, no que se adopta a lírica ocitana tras
un proceso de reelaboración. Neste período quedarían fixadas as
características específicas dos tres grandes xéneros: cantiga de amigo,
cantiga de amor e cantiga de escarnio e maldicir.
c) A etapa de esplendor sitúase entre 1250 e 1300. A mobilidade dos trobadores
e xograres, que viaxaban nos séquitos señoriais, favoreceu a difusión do lirismo
galego-portugués nas cortes rexias peninsulares. Nos reinados de Afonso X O
Sabio (1252-1284) e Sancho IV (1284-1295) en Castela e nos de Afonso III (1248-
1279) e Don Dinís (1279-1325) en Portugal, as súas cortes convertéronse en
centros de produción e dinamización do movemento trobadoresco.
d) Na derradeira etapa, 1300-1350, o lirismo trobadoresco refúxiase na corte
portuguesa. Todos os investigadores coinciden en considerar que a morte do
Conde de Barelos, don Pedro de Portugal, fillo de Don Dinís, supón a morte do
último mecenas da poesía trobadoresca galego-portuguesa.
Os factores que desencadean a decadencia desta experiencia creativa son
diversos, entre eles, a ausencia de mecenas, a crise económica e social pola que
atravesa Portugal, o esgotamento da propia fórmula… Os textos recompilados desta
época son imitacións da literatura anterior, nunha lingua contaminada, nos que se
rexistran ademais elementos italianizantes.
Os textos da lírica trobadoresca son de feitura diversa. Como xa mencionamos
anteriormente, existen tres grandes xéneros poéticos: a cantiga de amigo, a cantiga
de amor e a cantiga de escarnio e maldicir.
Na cantiga de amigo o amor é o argumento esencial. O poeta finxe ser unha muller
que se dirixe ao seu amigo (namorado). A natureza é testemuña do seu estado de
ánimo e serve de marco para crear ese ambiente idílico, mesmo simbólico, no que a
muller entra directa ou indirectamente en contacto co amigo, ou con outras
personaxes (elementos da natureza, a nai, as amigas…). O amor insatisfeito, a ledicia
do amor correspondido, os atrancos a esa relación, pola prohibición ou a separación
non desexada, son os eixes temáticos destes textos.

8
A cantiga de amor é un xénero mais vencellado á lírica cultivada na Provenza nos
séculos XII-XIII. Procede da cansó provenzal, xénero literario que serve de canle de
expresión da doutrina do amor cortés, creada pola cultura trobadoresca ocitana. O
afastamento do centro propulsor provocou un evidente empobrecemento
conceptual e estilístico do xénero na literatura galego-portuguesa. Nesta literatura a
doutrina do amor cortés presenta notables variacións. A dama, unha muller solteira,
será unha fonte de sufrimento (coita), e o trobador nunca acadará a ledicia do amor
(joi). A solteiría da dama dará lugar a unha relación platónica que orixinará unha certa
incorporeidade da dama fronte ao erotismo e sensualidade da protagonista
provenzal. Os temas fundamentais desta cantiga so a louvanza da dama, a descrición
do amor que o poeta sente por ela, a coita orixinada polo desdén, a reserva…
Cando falamos de cantiga de escarnio e maldicir estámonos a referir a un único
tipo de composición, xa que a diferenza entre as de escarnio e as de maldicir reside
exclusivamente na presenza de termos abertamente obscenos na segunda. Nestas
composicións a equivocatio e a ironía son recursos característicos. A temática que
abranguen é vasta. Os poetas dirixen o seu sarcasmo e ridiculización a personaxes da
corte ou de calquera estamento social ou profesional: xerarquía eclesiástica,
aristocracia (exceto o rei), trobadores, xograres, soldadeiras, médicos, cargos militares
ou civís… Os motivos de crítica son diversos: cuestións políticas, actitudes e
comportamentos contrarios ás obrigas da nobreza, as rivalidades entre trobadores, a
conduta sexual…
As cantigas están constituidas normalmente por cobras (estrofas) de seis ou sete
versos ou por cibras de tres versos, sendo o último o refrán. O decasílabo é o verso
predominante. Non existe coincidencia entre un xénero particular e un determinado
tipo de estrofa, aínda que o predominio do refrán sexa case absoluto na cantiga de
amigo. A existencia ou non de refrán é o criterio para distinguir entre cantigas de
refrán e cantigas de mestría, estas últimas sen refrán, seguindo a forma provenzal. A
finida é unha conclusión de dous ou tres versos ao remate do poema. Pero os
trobadores galego-portugueses empregaron tamén numerosos recursos estilísticos:
xogaban coa repetición ou non da rima das cobras, coa relación entre as cobras, co
encabalgamento das estrofas, coa repetición dunha mesma palabra ou dunha
variante morfolóxica na mesma posición… Agora ben, o paralelismo é sen dúbida o
recurso máis emblemático desta poesía trobadoresca galego-portuguesa. Consiste na
reiteración de determinadas estructuras sintáticas (repítese un verso e varía so a parte
final coa introdución dun sinónimo ou coa trasposición dun termo) ou semánticas,

9
para crear un sentido rítmico e incidir en certas ideas. En composicións de dísticos
paralelísticos con refrán empregaron o leixaprén, procedemento retórico consistente
en repetir o segundo verso da primeira cobra como primeiro da terceira, o segundo
da segunda como primeiro da cuarta e así sucesivamente.
Durante moito tempo esta literatura permanece na oralidade. A recollida por
escrito, o que chamamos a tradición manuscrita, seguiría o seguinte proceso: ao
comezo escribíanse os textos en rolos ou follas voantes. Varios destes rolos constituirían
logo antoloxías, ora dun trobador, ora dun xénero. Finalmente estas colectáneas
parciais serían transcritas a volumes colectivos, cancioneiros, dos que proceden os
códices ou cancioneiros hoxe existentes. Desta tradición manuscrita conservamos: O
Cancioneiro de Ajuda, o Pergamiño Vindel, o Pergamiño Sharrer, o Cancioneiro
Colocci Brancuti ou Cancioneiro da Biblioteca Nacional, o Cancioneiro da Biblioteca
Vaticana, o Cancioneiro de Berkeley.
En canto á lírica relixiosa atopamos que As Cantigas de Santa María son a maior
colección de composicións de temática mariana escritas en galego-portugués, lingua
especializada no xénero lírico. Ven a luz na corte de Afonso X, e aínda que existiu a
crenza xeneralizada de que o monarca fora autor exclusivo, hoxe sábese que foi un
traballo colectivo dirixido e supervisado por el. Detrás deste proxecto cultural parece
estar o interese do rei por establecer a supremacía de Toledo sobre Compostela,
centro de poder eclesiástico e cultural que limitaba as súas ansias imperialistas, devezo
para o que debía de mostrar superioridade da súa corte. Por outra banda, as
colectáneas marianas están encadradas dentro dunha tradición europea de culto á
Virxe (da que forman parte os Milagros de Nuestra Señora de Gonzalo de Berceo) con
finalidade ben relixiosa (lectura e predicación), ben propagandística (potenciar a
devoción de determinados santuarios).
As fontes das que bebe este corpus son diversas: as experiencias e lembranzas
persoais, as lendas tradicionais peninsulares e estranxeiras, coleccións latinas e
romances de milagres e lendas, coleccións de enxalzamento dalgún santuario…
Trátase de milagres de clara intención didáctica que presentan sempre a mesma
estrutura: breve introdución, presentación do protagonista e o seu conflito,
intervención da Virxe e louvanza final da súa figura. O verso máis empregado nestas
composicións é o de catorce sílabas e a estrofa o zézel. Consiste na combinación de
dous versos monorrimos que funcionan como refrán aos que se engaden tres versos
monorrimos seguidos doutro máis, chamado verso de volta, que rima co refrán.

10
2. Os séculos Escuros da Literatura Galega
A “normalidade” da literatura galega na Idade Media viuse truncada nun período
de tempo, entre finais do século XV e comezos do XIX, que os estudosos deron en
chamar Séculos Escuros ou de Silencio. A esta situación contribuíu o contexto político e
social. A chegada ao poder dos Reis Católicos supón o comezo da marxinación de
Galicia. A nobreza galega, que apoiara a Xoana a Beltranexa fronte a Isabel, é
substituida por nobreza foránea que ocupará importantes cargos da Administración e
da Igrexa, pero que non se sente identificada coas peculiaridades lingüísticas e
culturais galegas. Iníciase así un proceso de desgaleguización progresivo das clases
dominantes. O castelán será a lingua empregada pola foránea elite de poder, pero
tamén pola nobreza e fidalguía galegas, quen, amodo, se van incorporando aos
grupos dominantes. O galego manterase entre as clases populares, infectado de
elementos alleos, pero conservando as peculiaridades propias que permitirán logo a
súa recuperación.
Os cancioneiros musicais dos séculos XV e XVI recollen cantigas paralelísticas con
algunas semellanzas coa poesía lírica medieval. Existen tamén numerosas mostras de
Vilancico de Nadal en galego. Son composicións que destilan unha galeguización dos
elementos do Nadal (personaxes, lugares…), xogo de homofonías (galileo-galego,
Ourense-Oriente), que algún estudosos explican pola identificación que se establece
co pobo galego (pobres, inxenuos…). Estes villancicos, a mayoría anónimos, atópanse
curiosamente, como ocorrera coa lírica medieval, por toda a Península, dende o
século XVII ao XIX.
Conservamos así mesmo mostras dunha poesía de circunstancias, froito espontáneo
dalgún acontecemento. “O Pranto da Frouseira” (nome que recibía a casa dos Pardo
de Cela no Valadouro, Lugo) relata a execución en Mondoñedo do Mariscal Pedro
Pardo de Cela en 1483, como castigo pola súa rebeldía cos Reis Católicos. O saqueo
que sufriu Cangas do Morrazo polos turcos en 1617 é o asunto dunha composición,
que se transmitiu oralmente ata que foi copiada, no século XVIII, por un frade de
Celanova. Dese mesmo ano son tamén as Décimas ao Apóstolo Santiago de Martín
Torrado, quen participa así na polémica xurdida pola intención de Felipe IV de nomear
copatroa de España a Santa Teresa, xunto ao Apóstolo Santiago.
A Universidade de Santiago celebraba dende 1536 as chamadas Festas Minervais,
en memoria de Alonso de Fonseca, O Grande. As composicións do ano 1697 son as

11
únicas que se conservan. Entre elas hai nove romances galegos, malia ser o castelán
ou o latín as linguas habituais dese certame.
A sensibilidade cultural e intelectual do Século das Luces ten escasa proxección no
cultivo literario da nosa lingua. A producción dos ilustrados é xeralmente en castelán, e
aínda que conservamos algunas composicións en galego de diferentes intelectuais
deterémonos nas figuras do Padre Sarmiento (1695-1772) e José Andrés Cornide y
Saavedra (1734-1803). Sarmiento é a figura máis senlleira do século XVIII. A súa
contribución á literatura galega é o Diálogo de 24 rústicos. Nos seus escritos mostrou
interese pola lingua galega (léxico, etimoloxía, orixe da lingua…), e as súas
reivindicacións seguen vixentes: a escolarización en galego ou a necesidade de
coñecer a lingua para as persoas que viñesen traballar a Galicia. O erudito Cornide,
economista e historiador, alén dos seus traballos lexicográficos é o autor da
composición literaria máis importante do século XVIII, o soneto “A Fíliada”, considerado
por algún críticos unha das xoias da literatura galega.
3. O século XIX
O silencio dos Séculos Escuros prolongouse aínda ao longo dos primeiros anos do
século XIX, século dinámico e convulso no que podemos albiscar distintas etapas.
A producción deste tempo intégrana, sobre todo, textos cunha clara finalidade
pragmática e de escaso valor estético. Son poucas as mostras con intención literaria.
Os textos panfletarios están relacionados directamente coa actualidade (loita contra
a invasión francesa, propaganda política…). De 1808 é o romance anónimo Un
labrador que foi sarxento aos soldados do novo aislamento que anima á loita contra
os franceses. Os enfrontamentos entre absolutistas e liberais xeran tamén textos en
galego. A Constitución de 1812 aparece eloxiada nunha décima publicada no xornal
Gazeta marcial y política de Santiago. A Tertulia da Quintana (1820) conta o asalto á
casa dun libreiro tras a derogación da Constitución. Pedro Boado Sánchez, no Diálogo
entre dos labradores gallegos, afligidos, y un abogado instruído, fala da obriga dos
labregos de pagar á Igrexa, privilexio que anulaba a Constitución liberal. O xénero do
diálogo ou tertulia acadou grande éxito, probablemente porque facilitaba a
comprensión e o espallamento da mensaxe. Son xeralmente anónimas e de temática
variada: Primeira Tertulia de Picaños, Segunda Tertulia de Picaños, Diálogos na
Alameda, parola de Cacheiras…

12
A primeira composición literaria do século XIX é a peza dramática A Casamenteira,
que Antonio Benito Fandiño escribiu estando no cárcere en Compostela, en 1812,
aínda que foi publicada posteriormente. Está escrita en redondillas e é de carácter
costumista. O tema son os casamentos amañados. A Égloga e a Alborada de
Nicomedes Pastor Díaz son as mostras restantes, de intención literaria desta etapa.
Figura destacada do romanticismo español, Nicomedes compuxo estas obras sendo
estudante en Santiago de Compostela. A Égloga de Belmiro e Benigno son os
lamentos de amor de dous pastores. Consta de cinco estanzas de catorce versos. A
Alborada, composta por dezaseis estanzas, glosa ao amado nun locus amoenus
agardando que esperte a amada.
Galicia era considerada unha unidade, o Reino de Galicia, ata que en 1833 Javier
de Burgos establece unha nova reorganización administrativa. Nace así o
Provincialismo como un movemento que defendía a existencia de Galicia como unha
única provincia, concepto que non se corresponde co actual, e que irá evoluíndo ata
converterse no que podemos considerar o primeiro bando do galleguismo. Galicia é
considerada un territorio diferenciado dentro da Península, cunha especificidade
concreta que cómpre recuperar. O levantamento de 1846, motivado polo carácter
centralizador e uniformizador do Estado, intégrase dentro deste espírito provincialista, e
aínda que fracasou supuxo un punto de inflexión na toma de conciencia da situación
e marcará a actividade dos precursores e dos artífices do Rexurdimento.
A figura máis destacada entre os precursores é Xoan Manuel Pintos (1811-1876),
autor de A gaita gallega (1853). A obra mestura prosa e verso, diálogos, poemas
diversos, observacións lingüísticas… Está escrita en latín, galego e castelán e pretende
aprender ao lector a lingua galega. A carón de reivindicacións lingüísticas, Pintos trata
tamén problemas sociais de Galicia. Outros escritores precursores son Francisco Añón
(1812-1861) e Alberto Camino (1820-1861). O primeiro conseguiu co seu himno “A
Galicia” un premio nos Xogos Florais da Coruña en 1861. É autor de poemas intimistas,
costumistas e sociais. Entre as composicións de Alberto Camino sobracean dúas
elexías: “O desconsoló” e “Nai chorosa”.
En 1856 ten lugar un xantar, O Banquete de Conxo, no que participan estudantes,
obreiros e artesáns. Nel denúnciase a precaria situación de Galicia. Conta coa
participación dunha xeración de intelectuais nados na década dos 30-40, que
continuarán o labor dos precursores: Murguía, Pondal, Curros, Aurelio Aguirre, Antonio
de la Iglesia… Outro acontecemento importante para as letras galegas ten lugar en

13
1861: convócanse os primeiros Xogos Florais na Coruña. Este certame bilingüe foi
patrocinado por un emigrante rico; José Pascual López Cartón. As composicións foron
recollidas no Álbum de la Caridad (1862), publicación interesantísima porque vai
acompañada dun “mosaico poético de nuestros vates gallegos contemporáneos”,
primeira antoloxía da literatura galega, elaborada por Antonio de la Iglesia. Contén
poemas en galego e castelán. Algúns dos autores serán figuras destacadas do
Rexurdimento como Pondal e Rosalía de Castro.
Podemos dicir agora que o Rexurdimento iníciase coa publicación, o 17 de maio de
1863, de Cantares Gallegos, libro fundacional deste período. Trátase dunha etapa de
intensa actividade cultural. A pobreza, a emigración e a marxinación que sofre Galicia
propician a aparición do Rexionalismo, movemento no que coexisten tres tendencias
ideolóxicas: federal, tradicionalista e liberal. Esta última, máis ligada ao Provincialismo,
ten como representante a Manuel Murguía. Os rexionalistas participan en actividades
políticas e culturais.
A prensa da época axudou a espallar a ideoloxía rexionalista. O Galiciano
organizou en 1886 o primeiro concurso que esixía as composicións en galego. Martínez
Salazar funda en 1885 na Coruña a editorial Biblioteca Gallega, que publicará obras
fundamentais para a literatura galega: Los precursores de Murguía, El idioma Gallego
de Antonio de la Iglesia, Aires da miña terra de Curros Enríquez ou Queixumes dos pinos
de Pondal. A busca dos sinais de identidade galegos favorece os estudos lingüísticos e
históricos. Son desta época os primeiros dicionarios e gramáticas. Por outra banda, é
de 1865 a Historia de Galicia de Benito Vicetto e de 1866 a Historia de Galicia de
Murguía. Neste contexto a literatura en galego será un eido máis para contribuír a
dignificar e reivindicar as peculiaridades galegas. O xénero máis cultivado no
Rexurdimento foi a poesía.
Rosalía de Castro (Santiago, 1837-Padrón, 1885) é a figura feminina emblemática
da lírica do Rexurdimento, período iniciado, como xa adiantamos, co seu libro
Cantares Gallegos. Pretende dignificar Galicia, denunciar as inxustizas que sofre e
reivindicar a súa lingua. Rosalía era consciente de que escribía dende un país sen
conciencia nacional e aldraxado, asolagado pola asimilación lingüística e os prexuízos
cara ao galego. Cantares consta de poemas costumistas, amorosos, intimistas e
sociais. Formalmente predominan os elementos de inspiración popular: arte menor,
rima asonante, repeticións, anáforas, paralelismos… Follas Novas (1880) é o segundo e
o último libro en galego da autora. Rosalía é consciente da súa situación de muller-

14
escritora e o seu discurso ten un marcado carácter feminista. Nos poemas de Follas
Novas volvemos a atopar poesía social, pero predomina a reflexión existencial, que
evolúe dende a introspección ao colectivo. Retoma neste libro símbolos que xa
empregara puntualmente en Cantares (a sombra, o cravo…) pero que agora acadan
unha dimensión alegórica. As interpretacións foron moitas pero é precisamente esa
polivalencia o que fai máis atractivo o libro. Rosalía contribuíu con Follas Novas a abrir
novos horizontes para a lingua galega, e mostrou a capacidade desta lingua para o
cultivo literario.
Manuel Curros Enríquez (Celanova, 1851-A Habana, 1908) é o poeta cívico do
Rexurdimento. A súa obra é unha denuncia constante das inxustizas. Foi dende moi
novo defensor da ideoloxía progresista, liberal e republicana. A marxinación que sofre
Galicia vencellará a Curros ao Rexionalismo. Iníciase na poesía en 1869 co poema
“Cántiga” que escribe cando estudaba Dereito en Madrid. Pero será en 1877, logo de
participar e gañar o certame literario que convocaba Modesto Fernández y González
cando comece a coñecerse. Curros tivo que cantar un costume, unha tradición e un
tipo galego e compuxo “unha voda en Einibó”, “A Virxe de cristal” e “O gueiteiro de
Penalta”. A publicación de Aires da miña terra (1880), grazas ao apoio do pai de
Otero Pedrayo, supón un duro enfrontamento coa Igrexa e fará agromar o seu
anticlericalismo. No libro, que recolle todas as composicións escritas en galego polo
autor ata aquel momento, distinguimos tres liñas temáticas: poesía costumista,
integrada polos poemas do certame; intimista, presente en composicións ligadas a
acontecementos familiares; e a cívica, composicións de denuncia dos problemas do
pobo.
Na obra O divino sainete (1888) será onde Curros poña de manifesto o seu
exarcebado anticlericalismo. Esta obra presenta elementos semellantes á Divina
Comedia de Dante. Non se preocupa o autor celanovés de xeito especial pola forma.
A poesía é un molde adecuado para a protesta social, e a linguaxe e as formas non
deben entorpecer a mensaxe. En 1894 emigra a Cuba onde continuará, ben dende a
creación literaria, ben dende a faceta xornalística, traballando pola súa terra.
Eduardo Pondal (Ponteceso, 1835-A Coruña, 1917) é, entre as tres grandes figuras
do Rexurdimento, un poeta cun universo particular. A súa posición económica e social
permitiulle adicarse á literatura en exclusiva, logo de licenciarse en medicina.
Comezou a súa andaina poética en castelán. “A campana de Anllóns” é o seu
primeiro poema en galego e apareceu publicado no “Mosaico de nuestro vates

15
gallegos contemporáneos”. O seu primeiro libro foi Rumores de los pinos, obra
bilingüe. Algúns poemas traducidos deste primeiro libro e outros poemas orixinais
constituirían o seu único poemario en galego publicado en vida, Queixumes dos pinos
(1886). A teoría pondaliana está cargada de simboloxía. A oposición
masculino/feminino representa a debilidade fronte a afouteza. Da natureza (vento,
aves, árbores...) recibe as revelacións histórico-proféticas que só o bardo sabe
interpretar. A árbore, símbolo fundamental, conecta o pasado co presente e o
terrestre co aéreo. A esgrevia paisaxe bergantiñá cos seus monumentos e os seus
topónimos serán o referente de Pondal, que ve nela a memoria viva do pasado celta.
Son moitas as fontes das que bebe o culto Pondal para desenvolver a súa teoría: o
ossianismo de James macpherson; a antigüidade grega e latina que o fornece de
heroes, moldes estéticos...
A nómina de poetas que xunto a Rosalía, Curros e Pondal contribuíron a consolidar
o Rexurdimento é ampla pero destacamos especialmente a figura de Valentín Ramas
Carvajal (Ourense, 1849-1906), autor prolífico e destacado xornalista. O seu primeiro
libro foi Espiñas, follas e frores. Ramiño primeiro (1875). Tivo tan boa acollida que no
ano seguinte publica a continuación, Espiñas, follas e frores. Ramiño segundo. Do autor
son tamén os poemarios Dez cartas ós gallegos (1875), Desde la reja. Cantos de un
loco (1878), libro bilingüe, e Musa das aldeas (1890). Foi catalogado como poeta
costumista pero escribiu tamén poemas sociais. A defensa dos labregos, e a denuncia
dos atrancos e miserias que padecen, ou a dignificación do idioma son habituais na
súa obra.
4. Do século XX á actualidade
Algunhas das iniciativas destes primeiros anos denotan un interese en continuar o
labor de defensa e dignificación dos sinais de identidade galegos iniciado co
Rexurdimento. Así, en 1905 fúndase a Real Academia Galega, que tivo como primeiro
presidente a Manuel Murguía e como secretario a Uxío Carré Aldao.
Nas primeiras décadas do século desenvólvese o agrarismo, movemento de loita
pola situación do campesiñado, que contará co apoio de numerosos intelectuais. O
sector agrario organizarase en sociedades como Solidaridad Gallega (1907) ou Acción
Gallega (1910). Ademais o espírito galeguista avanta un novo banzo. A herdanza
rexionalista recóllea o Nacionalismo.

16
En 1916 constitúese na Coruña a primeira Irmandade da Fala a iniciativa dos irmáns
Antón e Ramón Villar Ponte. Logo estenderase por outras vilas e cidades (Compostela,
Ourense, Betanzos...). O xornal A Nosa Terra será voceiro do seu ideario: fomentar o uso
do idioma.
Na asamblea de Lugo de 1918 emerxe o Nacionalismo. Son reivindicacións súas a
autonomía integral de Galicia, para logo constituír un estado federal na Península
Ibérica, as reformas socioeconómicas e a cooficialidade do galego. A escolla entre a
actividade política ou a cultural provocará unha escisión a partir da asemblea de 1922
en Monforte. Triunfará a liña culturalista encabezada por Risco. A actividade cultural
das irmandades abranguerá todos os eidos da cultura galega.
Outro proxecto interesante e enriquecedor desta época constituíuno a revista Nós e
o grupo de intelectuais aos que deu nome, o Grupo Nós: Vicente Risco, Florentino
López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo e Antón Losada Diéguez. A revista a que deron
nome foi fundada en 1920 e dirixida por Vicente Risco, cunha aparición mensual ata
1935. Aglutina ao seu redor unha ampla nómina de intelectuais: Antón e Ramón Villar
Ponte, Cabanillas, Castelao, Ánxel Casal (editor)... A intensa actividade de Nós
complétase coa creación do Seminario de Estudos Galegos (1923), "centro de
investigación" organizado en diferentes seccións (prehistoria, xeografía, etnografía e
folclore, literatura, artes e letras, arqueoloxía...) e que contou co traballo de, entre
outros, Cotarelo Valledor, Fermín Bouza Brey, Lugrís Freire, Lois Tobío, Carballo Calero,
Noriega Varela, Filgueira Valverde, Manuel Magariños Negreira...
Foi o Seminario o que elaborou un Anteproxecto de Estatuto de Galicia en 1931,
ano da fundación do Partido Galeguista, que serviría de base para o Estatuto de 1936.
Este, así como a intensa e frutífera actividade cultural das catro primeiras décadas do
século a prol da normalización da cultura galega, Víronse truncados coa Guerra Civil.
A producción poética en galego ata 1936 é heteroxénea e resulta difícil establecer
lindes cronolóxicos ou xeracionais. Ao lado dos continuadores das liñas poéticas
decimonónicas xorden elementos anovadores de interese. Manuel Leiras Pulpeiro
(Mondoñedo, 1854-1912) publica en 1911 a obra costumista Cantares Gallegos. Será
esta a liña predominante na súa poesía posterior, compilada en Obras Completas,
pero escribe tamén poesía social.
Ramón Cabanillas (Cambados, 1876-1959) foi ao elo de unión entre a poesía
decimonónica e a renovación estética posterior. Participou activamente en todalas

17
iniciativas deste período. Emigrado na Habana, publica os seus primeiros poemarios No
desterro (1913) e Vento mareiro (1915). Neles conviven a vea cívica coa pegada do
costumisto e o modernismo. Da terra asoballada (1917) representa o compromiso
definitivo do poeta cos postulados do agrarismo e das Irmandades da Fala. "A espada
Escalibor", "O cabaleiro do Sant Grial" e "O soño do rei Artur" son as tres sagas,
denominación de Cabanillas, que conforman Na noite estrelecida (1926). Aprópiase
da Materia de Bretaña e engádelle valores como a saudade e o sentimento da
paisaxe, que o galeguizan. O romance O bendito San Amaro (1925) e o poemario
intimista A rosa de cen follas (1927) confirman a variedade de rexistros do poeta
cambadés. Trala guerra, á parte da escolma de poesía popular Antífona da cantiga
(1951) e das traducións de poesía universal Versos de alleas terras e tempos idos (1955),
escribe Cabanillas a poesía reflexiva e amarga de Da miña zanfona (1954) e Samos
(1858), que glosa a historia e vida do mosteiro onde pasou tempadas.
Nos anos vinte xorde unha xeración de escritores que encadramos nas vangardas.
As correntes vangardistas europeas (ismos) que se espallan por toda Europa nas dúas
primeiras décadas do século XX son intentos de renovación estética que apostan pola
procura de novas formas e a superación da tradición. A súa confluencia co proxecto
galeguista orixina un vangardismo galego que rexeita a ruptura radical.
Ligado ao paisaxismo dos autores do século XIX xorde o imaxinismo ou hilozoísmo,
movemento que persegue a captación da alma da paisaxe. O seu principal
cultivador foi Luís Amado Carballo (Pontevedra, 1901-1927) autor dos poemarios Proel
(1927) e O Galo. Elementos anovadores como as sorprendentes imaxes que
personifican a natureza, na que se esvae o eu lírico, conviven cunha métrica sinxela e
popular. Contou a súa poética con seguidores como Xulio Sigüenza, Euxenio Montes,
Correa Calderón, Blanco Torres...
A descuberta nestas datas do lirismo trobadoresco galego-portugués, logo da
edición das cantigas de amigo e amor, contribuíu ao nacemento do
neotrobadorismo. É unha corrente estética que recrea estilos e temas da lírica
medieval e que ten en Fermín Bouza Brey (Ponteareas, 1901-Compostela, 1973) coa
publicación de Nao senlleira (1933), ao seu iniciador. O libro de Álvaro Cunqueiro,
Cantiga nova que se chama riveira (1933) afástase da estética formalista de Bouza
Brey ao conxugar, con afán lúdico, imaxes rupturistas con elementos populares. A
estética medieval desenvólvese aínda na posguerra na producción de autores como
Álvaro Cunqueiro (algúns poemas de Dona de corpo delgado, 1950), Álvarez Blázquez

18
(Cancioneiro de Monfero, 1953) e foi e é cultivada por numerosos escritores da nosa
literatura.
Álvaro Cunqueiro, un dos poetas máis innovadores, experimentou tamén con outros
movementos vangardistas. Da súa autoría son Mar ao norde (1932) e Poemas do si e
do non (1933), que a crítica relaciona co cubismo e surrealismo respectivamente.
Con todo, a figura referente das vangardas galegas é Manuel Antonio (Rianxo,
1900-1930). De catro a catro é o único libro que publicou en vida; o resto da súa
producción estivo inédita ata 1972. Xa tiña publicado en xornais poemas soltos cando
escribe Con anacos do meu interior, poemas escritos entre 1920 e 1922, que mesturan
elementos tradicionais e vangardistas. Tampouco en Foulas (poemas escritos entre
1922 e 1925) e Sempre e máis despois (1923) está plenamente asumida a estética
vangardista.
De 1928 son dúas creacións, formalmente antitéticas, do autor: Viladomar e De
catro en catro. A regresión ás formas tradicionais da primeira contrasta coa asunción,
no segundo, dos postulados vangardistas, en consonancia co seu manifesto. De catro
en catro, subtitulado "Follas sen data dun diario de abordo", son 19 poemas que refiren
a unha viaxe (o primeiro a despedida e o último a volta) asentada sobre un sistema de
símbolos. O barco, símbolo principal, representa o eu lírico; o vento, a forza vital; a
noite, a soidade... A ausencia de rima, a ortografía expresiva, os tecnicismos e
estranxeirismos para renovar a linguaxe, o predominio da imaxe... vencellan o libro co
vangardismo. Agora ben, ao mesmo tempo é unha poesía persoal, na que o eu lírico,
ás veces, non consegue eludir certa implicación emotiva que o afasta da
deshumanización das vangardas.
Atopamos tamén tendencias vangardistas noutras obras anteriores a 1936 como
Romances galegos (1933) ou Poema en catro tempos (1931) de Eduardo blanco
Amor, Fírgoas (1933) de Manuel Luis Acuña...
A partir de 1936, atopamonos con que a sublevación fascista e a posterior ditadura
puxo freo aos logros culturais e políticos acadados ata entón: desaparece o xornal A
Nosa Terra, a revista Nós, prodúcese o espolio do Seminario de Estudos Galegos...
Políticos e intelectuais comprometidos coa causa nacionalista son fusilados ou
abocados ao exilio, ora exterior, ora interior. As dificultades de continuidade que sufiu
a nosa literatura na Península supliunas o labor dos exiliados e emigrados en América.
Eduardo Blanco Amor, Emilio Pita, Rafael Dieste, Xesús Lorenzo Varela, luís Seoane,

19
Castelao, Ramón Suárez Picallo... levarán a cabo unha intensa actividade na diáspora
a prol de Galicia e a súa cultura. A constitución do Consello de Galicia (1944),
presidido por Castelao, e a organización irmandade Galega (1941) forman parte da
actividade política.
No traballo dos exiliados é importante a súa producción literaria, na que ten un
papel destacado a poesía. Luís Seoane (Bos Aires, 1910-A Coruña, 1979) é un
intelectual polifacético. A emigración e o exilio son temas recorrentes nos poemas de
Fardel do eisilado (1952), Na brétema, Sant-Iago(1956), As cicatrices (1959) e A maior
abondamento (1972). A achega de Lorenzo Varela (A Habana, 1916-Madrid, 1978) á
literatura galega son os poemarios cívicos Catro poemas para catro gravados (1944) e
Lonxe (1954).
Os escritores que pertencen á Xeración do 36 naceron entre 1910 e 1920 e teñen en
común non ter participado na contenda civil e ter publicada obra antes de se ter
producido. Aquilino iglesia Alvariño (Sivane, 1909-Santiago, 1961) escribe Cómaros
verdes (1947), Día a día (1960) e Lanza de Soledá (1961). O amor, a natureza, a morte
son temas recorrentes na súa obra pero con innovacións formais que tenderán a
simplificación e esencialidade.
O primeiro poemario de Álvaro Cunqueiro (Mondoñedo, 1911-Vigo, 1981) trala
contenda, foi Dona de corpo delgado (1950), libro no que, aínda que habendo
alguna composición neotrobadoresa, anuncia a poesía culturalista de Herba aquí e
acolá (1980). Trátase dunha obra que reúne a súa producción poética das tres
décadas anteriores. A través de lendas e mitos reflexiona o escritor mindoniense sobre
a esencia do ser humano.
A estética culturalista, xunto á fonda preocupación formal, percorre tamén as obras
Anxo de terra (1950), Poemas pendurados dun cabelo (1952) e Salterio de Fingoi (1961)
de Ricardo Carballo Calero (Ferrol, 1910-Santiago, 1990). A carón destes autores
cómpre destacar o intimismo radical de Palabra no tempo (1963) de María Mariño
(Noia, 1907-Parada do Courel, 1967); Eduardo Moreiras (Quiroga, 1914-Vigo, 1991) e as
achegas case filosóficas de A realidade esencial (1955) ou Paisaxe en rocha viva
(1958); a percepción nostálxica de Pura Vázquez (Ourense, 1918-2006) en Íntimas
(1952) e Maturidade (1955); ou as reflexións existenciais e relixiosas en Nimbos (1961) de
Xosé María Díaz Castro (Guitiriz, 1914-Lugo, 1990).

20
Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912-Vigo, 1979), que tiña publicado Cartafol de
poesía (1936), comeza despois da guerra o seu vieiro co libro O soño sulagado (1954)
aínda que será con Longa noite de pedra (1962) cando se consagre definitivamente
como poeta. A pesar de conter poemas intimistas, os poemas cívicos (falta de
liberdade, pobreza, represión, compromiso coa terra…) converterano nun símbolo de
oposición á ditadura. A través da sinxeleza expresiva e do sarcasmo achéganos a
denuncia da sociedade do seu tempo. A crítica e a ironía presiden os poemarios
Viaxe ao país dos ananos (1968), Cantigas de escarnio e maldecir (1968), Paco Pixiñas
(1970), Antipoemas (1972) e Cemiterio privado e Os autentes, ambos de 1973. Onde o
mundo se chama Celanova (1975) amalgama o intimismo inicial de Celso Emilio coa
serenidade da madurez.
A Promoción de Enlace intégrana escritores nados entre 1920 e 1930 que, como
indica Méndez Ferrín, representan un elo entre a Xeración de 1936 e a Xeración das
Festas Minervais. Moitos destos autores iniciaron a súa producción poética en castelán.
Faustino Rei Romero, Antón Tovar, Luz Pozo Garza, Manuel Cuña Novás, Mª Carmen
Kruckenberg, Xosé Neira Vilas… forman parte desta promoción. Antón Tovar (Ririz de
Veiga, 1921-Ourense, 2004) inicia a súa obra en castelán. Logo de Arredores (1962) e
Non (1967) publica en 1980 Calados esconxuros, libro no que a preocupación pola
existencia colectiva se impón ás reflexións relixiosas e metafísicas dos primeiros
poemarios, e que terá continuidade nos posteriores Berros en voz baixa (1990) e A
nada destemida (1991). Tamén Luz Pozo (Ribadeo, 1922) escribe inicialmente en
castelán. Será en 1952 con O paxaro na boca cando se decante pola expresión en
galego. O discruso intimista navega polos seus poemarios para falar do amor, da
existencia humana, da morte… Títulos como Verbas derradeiras (1976), Concerto de
outono (1981) ou Códice Calixtino (1981) xunto a outros máis recentes como Prometo
a flor de loto (1991), Vida secreta de Rosalía (1996) e Memoria solar (2004), que recolle
parte da súa poética e alguna composición inédita, conságrana como unha voz
relevante e singular no panorama poético galego. O intimismo, xunto ás
preocupacións sociais e existenciais, caracterizan a obra de Mª Carmen Kruckenberg
(Vigo, 1926), autora igualmente de diversos libros en castelán. Cantigas ao vento
(1956) é o seu primeiro poemario, que dará paso, entre outros, a Canaval de ouro
(1962) ou A sombra ergueita (1976). De fasquía medieval, época pola que se interesou
fondamente, son 7 cantigas para as sete cantigas de Martín Codax (1985) ou Cantigas
para un tempo esquencido (1986), onde reúne os seus poema neotrobadorescos.
Manuel Cuña Novás (Pontevedra, 1926-1992) avanza en Fabulario Novo (1952) a liña

21
da posterior Escola da tebra, se ben conta así mesmo con elementos propios do
hilozoísmo e neotrobadorismo de preguerra.
Os escritores que constitúen a chamada Xeración das Festas Minervais naceron
entre 1930 e 1940 e non coñeceron a Guerra Civil. A denominación do grupo porcede
da súa participación nas Festas Minervais restauradas en Compostela entre 1953 e
1964. Porén, hai tamén outras actividades nas que se implican conxuntamente: a
colaboración no xornal santiagués La Noche, a creación da colección Illa Nova e a
fundación da editorial e do grupo Brais Pinto. O grupo Brais Pinto, nado en Madrid ao
redor de 1958, malia a súa breve existencia (desaparece a comezos dos sesenta),
desenvolveu dende presupostos vangardistas e nacionalistas de esquerda unha
intensa labor cultural, non só no eido literario senón tamén na pintura (crearon o
vangardista grupo A Gadaña). Bernardino Graña, Xosé Alexandre Cribeiro, Xosé
Fernández Ferreiro ou Ramón Lourenzo participan desta iniciativa, pero á Xeración das
Festas Minervais pertencen tamén Manuel María, Uxío Novoneyra, Salvador García-
Bodaño, Xohana Torres, Xosé Luis Franco Grande, Avilés de Taramancos… Cultivarán a
estética tenebrista, que xa afora apuntada, como mencionamos anteriormente, por
Cuña Novás.
A poética da angustia e do pesimismo, características da Escola da Tebra, están
presentes nos primeiros poemarios de Manuel María (Outeiro de Rei, 1929-A Coruña,
2004): Muiñeiro de brétemas (1950), Morrendo a cada intre (1952) e Advento (1954). O
realismo coloquial do seu libro Documentos persoaes (1958) destapa unha nova canle
expresiva, que callará definitivamente no socialrealismo coa publicación de Longa
noite de pedra de Celso Emilio. Cultivou unha grande variedade de rexistros;
paisaxismo, socialrealismo, intimismo, son algunas das tendencias poéticas, que afloran
en obras como Terra chá (1954), Poemas ao outono (1977), Versos para un país de
minifundios (1969), Poemas para construir unha patria (1977), A luz resucitada (1984)…
O vitalismo de Profecía do mar (1966) de Bernardino Graña contrasta coa estética
tenebrista de Poema do home que quixo vivir (1959), e terá continuidade en Se o noso
amor e os peixes Sar arriba andasen (1981) ou Sima-cima do voar do tolo (1984). A
poesía social aparece en Non vexo Vigo nin Cangas (1975).
A traxectoria vital de Antón Avilés de Taramancos (Noia 1935-1992) provocou que
sobre a súa figura houbese un certo descoñecemento. Será tras a volta de Colombia
en 1980 cando comece a divulgarse. A natureza galega e colombiana así como a
nostalxia dunha e doutra, percorren parte da súa obra. O tempo no espello (1982)

22
recolle toda a súa producción anterior a esta data. A evocación das terras
colombianas reaparece en Cantos Caucanos (1985). Na asunción do retorno e na
consciencia do fin eríxense, respectivamente, As torres no ar (1989) e o libro póstumo
Última fuxida a Harar (1992), as súa derradeira creación. Noa no 2003 publicouse Obra
poética completa, volumen que reúne toda a súa poesía.
Disenten os críticos sobre a importancia que tiveron, para a nova fase que se abre
a partir de 1975 na poesía, os poemarios publicados en 1976: Con pólvora e magnolias
de Méndez Ferrín e Mesteres de Arcadio López Casanova. En todo caso, hai un
evidente cambio de rumbo que se materializa a partir desta data na aparición de
colectivos poéticos vangardistas; o Grupo de Comunicación Poética Rompente, cuxo
núcleo son Antón Reixa, Alberto Avendaño e Manuel María Romón, publicará os libros
colectivos Silabario de turbina (1978) e A dama que fala (1983). En 1979 verán a luz As
ladillas do travesti de A. Reixa, Facer pulgarcitos tres de Avendaño e Galletas
Kokoschka, non de Romón. É a súa unha estética rupturista, de vangarda, que procura
a integración da música, a imaxe e a palabra. Reivindican a figura de Manuel Antonio
no Manifesto Fóra as vosas sucias mans de Manuel Antonio (1979). Neste camino de
renovación merecen ser destacados dous poemarios de 1980: Herba aquí ou acolá de
Cunqueiro e Direivos eu do Míster das cobras de Manuel Vilanova. O culturalismo do
primeiro e o desbordamento lingüístico do segundo constatan a vontade renovadora
da poesía galega, un proceso que callará ao longo desta década.
A partir de 1980, ademais de publicacións específicamente literarias, algunhas de
vida efémera, como Nordés, Dorna, Coordenadas, Festa da Palabra Silenciada…,
convócanse os premios Esquío (1980), Cidade de Ourense, Celso Emilio Ferreiro do
Concello de Vigo… A poesía dos oitenta caracterízase polo culturalismo, a
preocupación polos valores lingüísticos e formais do poema, o gusto pola
interdisciplinariedade con outras manifestacións artísticas, etc.
Son moitos os poetas coñecidos como Xeración dos oitenta, que desenvolven a súa
produción neste momento. A ruptura formal coa estética socialrealista que xa
evidenciaba Seraogna (1976) de Alfonso Pexegueiro, mantense en obras posteriores
como O pabellón das hortensias azuis (1983) ou A illa das mulleres loucas (1984).
A inquietude pola elaboración técnica do texto é unha constante en Xabier
Rodríguez Baixeras. O soneto é a estructura destacada dos poemarios Fentos no mar e
Lembranzas no areal, de 1981. En A gándara da noite (1987) decántase polos poemas

23
máis longos. Da década dos noventa son Visitantes (1991), Nadador (1995) e Beira
Norte (1997). Ao novo século pertencen O estranxeiro (2002) e O pan da tarde (2004).
Lideiras entre a paisaxe (1979) de Víctor Vaqueiro ten aínda pegada da poesía
social anterior. Nas obras posteriores é importante o elemento mítico, ben a creación
de mitos (Informe de gavilla, 1980) ou ben a actualización de mitos clásicos (Camiño
de Antioquía, 1982 ou A fraga prateada, 1983). Estructurado como unha viaxe mítica
por Galicia está A cámara de névoa (1989). Traxectorias. Obra poética 1977-2001
(2003) recolle parte da súa producción.
A obra de Xosé María Álvarez Cáccamo clasifícase en dous grupos: poemarios
intimistas, centrados nas súas vivencias, e poemarios máis combativos. A familia, a
paisaxe mariña e a reflexión poética do primeiro libro, Praia das furnas (1983), son
elementos reiterados en obras posteriores: Arquitectura das cinzas (1985), Luminoso
lugar de abatimiento (1987) e Lume branco (1991). A liña combativa de Os
documentos de sombra (1986) continuará en Prego de cargos (1991). Da súa autoría
son tamén Cimo das idades tristes (1988) ou Fragmentos de mar (1989). Parte da súa
poesía está recollida en Ancoradoiro. Obra poética 1983-2003.
Atopamos no Livro do Antroido de Manuel Rivas, primeiro poemario do autor,
moitas das constantes da súa obra: o humanismo, a nostalxia da nenez, o cotián, a
ironía… Logo da colaboración con Xavier Seoane en Anisia e outras sombras (1981),
publica Baladas nas praias do Oeste (1985) e Mohicania (1987). A ironía, o humor, a
simbiose entre rural e urbano e o afastamento do culturalismo aparecen en Ningún
Cisne (1989). As antoloxías O pobo da noite (1996) e Do descoñecido ao descoñecido
(Obra poética 1980-2003), de 2003, reúnen toda a súa obra poética.
Seivas de amor e tránsito (1984), Do desexo en corpo e sombra (1984) e Memorial
de brancura (1985) de Miguel Anxo Fernán-Vello teñen como eixe central o amor. A
percepción da paisaxe será a protagonista de O libro das paisaxes vivas (1985) e
mantense en Entre agua e fogo (1987), Poemas da lenta nudez (1994) e As certezas do
clima (1996). O motivo do corpo é o tema central de Capital do corpo (2004) e a casa
o símbolo de Territorio da desaparición, tamén do 2004.
Román Raña é o autor de Retrato de sombra en outono (1981), produción
vangardista, experimental e culturalista. A tendencia ao metro clásico de Extramuros
de noite (1984), mantense nas reflexións sobre o amor, o paso do tempo ou a morte de
Nas areias doutro mar (1985) e mesmo en Da murcha primavera (1988). Os grandes

24
temas da literatura universal están tamén en Ningún camiño (1997), obra na que
abandona as formas métricas tradicionais. A súa última creación é As metamorfoses
do túnel (2006).
A poesía de Xulio López Valcárcel supón unha reflexión constante arredor do paso
do tempo, como xa anunciaba en Víspera do día (1979), poemario dominado pola
angustia existencial. Declinará esta actitude chegando ao vitalismo en O sol entre os
dedos e ao ton xubiloso de Memoria de Agosto, ambos de 1993.
O mar, o paso do tempo e a nostalxia constitúen o universo literario de Ana Romaní
quen, xunto a outras poetisas desta época, achegou a percepción feminina á poesía.
Palabra de mar (1987), Das últimas mareas (1994) e Arden (1998) constitúen a
produción da autora noia. Love me tender. 24 pezas mínimas para unha caixa de
música (2005) é a súa nova aposta poética. Pero a mirada feminina desta xeración
esta tamén en Pilar Pallarés e Xela Arias. Harmonizan no primeiro libro, Entre lusco e
fusco (1980), de Pilar Pallarés a liña intimista e social. A partir de Sétima Soidade (1984)
asume o discurso literario feminino. A obra xira ao redor do amor, a ausencia e a
nostalxia. De 1996 é o poemario intimista, Livro das devoracións. A poesía de Xela Arias
(Lugo, 1962-Vigo, 2003) en Denuncia do equilibrio (1986) é rupturista, mesmo
hermética, e ten como eixe temático o amor. Tigres coma cabalos (1990) combina o
texto con fotografías de Xulio Xil. O universo íntimo feminino agroma en Darío a diario
(1996), froito da experiencia da maternidade. Intempériome (2003) é o seu derradeiro
libro de poemas.
Outro poeta falecido da Xeración dos oitenta é Eusebio Lorenzo Baleirón (Dodro,
1962-1986), quen publicou Os días olvidados (1985), O corpo e as sombras (1985) e A
morte presentida (1988, libro póstumo). É a súa unha poesía culturalista e esteticista
que reflexiona e indaga na natureza humana. As referencias culturais están tamén
presentes na obra de Manuel Forcadela, quen, sen esquecer o aspecto formal,
reflexiona nos seus poemas sobre temas universais. A súa primeira colección de
poemas foi Ferida acústica de río (1981) ao que seguiron O regreso das ninfas (1985) e
O barredor en outono (1987). Tamén a obra de Paulino Vázquez se insire no eido do
culturalismo, manifesto xa no título do primeiro libro, Perdendo o tempo que fuxe como
Xoán Sebastián Bach (1983), e reiterado na súa producción posterior, da década dos
oitenta (Seixo para desfacer entre os dedos, 1985) e noventa (Aquí podían ser os pés
arxila, 1991, Áspero tempo de caliza, 1994, e A experiencia inglesa, 1998).

25
Percíbese na traxectoria de Xavier Seoane un influxo das artes plásticas e un afán
de renovación e experimentación da forma poética. A exaltación da muller no libro A
caluga do paxaro (1979) ten continuidade en Iniciación e regreso (1985) ou Regreso e
advenimento (1990). De 1999 é Don do horizonte, que contén dous poemarios
idénticos: “A néboa invisible” e “Agra de Brea”. No 2004 publica Vagar de amor e
sombra. Anxo Quintela é autor de dous libros de poemas A sombra dos pavillóns (1982)
e O asasino estrábico (1996). Reflexiona sobre a condición humana en poemas de
rigorosa construcción.
Traxectorias particulares teñen tamén Cesáreo Sánchez Iglesias ou Luis Tosar. O
simbolismo e a brevidade caracterizan a obra do primeiro: Antonte de salamántigas
(1980), Ortiga da memoria (1985) ou As árbores de sete palabras (1990). O sentimento
da terra, a orixe e a identidade están presentes na primeira obra de Luis González
Tosar, A caneiro cheo (1986). En Remol das travesías (1989) a simboloxía da viaxe
desemboca na multiplicidade de lecturas. En Variación nube (2004) cada poema está
inspirado por un pintor ou escultor.
Na década dos 90, como xa ocorrera nos 80, configurase un novo panorama
poético. Son varios os factores desencadeantes. Xorden numerosos colectivos
poéticos que divulgan este xénero: Dolmen (Ourense), Batallón Literario da Costa da
Morte, Serán Vencello, Blas Espín, Sete Naos, Santa Compaña… Proliferan así mesmo o
certames poéticos, que logo publican a obra gañadora: Espiral Maior, González
Garcés, Martín Códax, Francisco Añón, Leliadoura, Concello de Ferrol… Os recitais
convértense nunha nova canle de difusión poética; pubs, festas ao aire libre,
concertos, bares… pasaron a ser lugares para achegar a poesía a un público máis
amplio, desmitificando así este xénero e os seus autores. Emerxe neste contexto un
novo grupo de escritores, a chamada Xeración dos 90. Hai posicionamentos distintos
sobre a consideración xeracional ou non deste grupo. Na súa poesía os temas
universais reciben un tratamento novo; a lingua é máis coloquial e directa e está moi
coidada; fronte ao autodidactismo de promocións anteriores, posúen un grande
coñecemento da lingua galega, pois estudaron esta materia en estudos secundarios e
mesmo superiores. Teñen preferencia polo versolibrismo. Afastan a poesía do
culturalismo e achégana ao cotián; convértena na canle de divulgación de temas
sociais da sensibilidade alternativa (insubmisión, antimilitarismo, ecoloxismo,
feminismo…). Finalmente participan en actividades conxuntas (proxectos editoriais
como os xa referidos, volumes colectivos, recitais conxuntos…).

26
Á producción literaria deste grupo pertence a obra de Fran Alonso, na que xoga un
importante papel a estética do cotián (Persianas, pedramol e outros nervios, 1992, ou
Tortilla para os obreiros, 1996). En Miro Villar a poesía afástase do coloquialismo e a
experimentación e adopta moldes máis tradicionais (soneto): Ausencias pretéritas
(1990) ou Abecedario da desolación (1997). Tamén o amor e o erotismo, xunto á
reivindicación política, aparecen na poesía minimalista e case inxenua de Rafa Villar
(A sotavento dunha singradura, 1995, Casa ou sombra, 1995 ou Días de Sherezade,
2000). A mirada feminina atravesa a creación poética de escritoras que exponen unha
nova visión da realidade e manifestan a súa rebeldía contra todo convencionalismo.
Reivindican símbolos femininos cunha linguaxe manifestamente sexualizada. Iolanda
Castaño (Elevar as pápebras, 1995; Vivimos no ciclo das erofanías, 1998 ou O libro da
egoísta, 2003), Olga Novo (Nós nus, 1997 ou A cousa vermella, 2004), Emma Couceiro
(Humidosas, 1997 ou o xogo metalingüístico (Cito), 2003), María do Cebreiro (O estadio
do espello, 1998 ou Non queres que o poema te coñeza, 2004)… son algunhas destas
poetisas.
Non é doado clasificar toda a producción poética deste tempo. Algunha proposta
apunta catro rotas: a construcción dun discurso feminino, a poesía do cotiá, a poesía
experimental e a poesía do coñecemento. En todo caso, só o vieiro da poesía
feminina parece gañar entidade. A carón das novas literatas antes mencionadas,
autoras xa consagradas como Pura Vázquez, Luz Pozo ou Mª Xosé Queizán, contribúen
a configurar un discurso feminino, unha sensibilidade diferente para interpretar unha
realidade tradicionalmente androcéntrica. Os outros camiños poéticos deben
valorarse coa precaución á que obriga o feito de analizar un discurso aínda non
asentado. É evidente, iso si, a enorme pluralidade de discursos poéticos.

27
NOVAS XERACIÓNS NA POESÍA GALEGA
BERTA DÁVILA
(Santiago de Compostela, 1987)
Novelista e poeta, Dávila comeza a escribir na adolescencia e gaña unha serie de
certames xuvenís como o Minerva do colexio Manuel Peleteiro (2006), entre outros,
publicando textos en revistas, plataformas dixitais, e libros colectivos.
Deuse a coñecer en 2007 co libro de poemas Corpo baleiro e, máis tarde, con
Dentro (Premio Avelina Valladares, 2008), é autora da novela Bailarei sobre a túa
tumba (Premio Biblos de Novela, 2008) e do libro de relatos A arte do fracaso (2010)
que foi traducido ao castelán e ao xaponés.
LARA DOPAZO RUIBAL
(Marín, 1985)
É xornalista e especialista en cooperación internacional. A súa obra poética,
recoñecida con galardóns como o Gz Crea ou o Francisco Añón, concéntrase en
dende illa peixe e ovella, dous títulos que mostran o seu interese por reconstruír os
espazos cotiáns a partir das exploracións íntimas, con versos que concentran na súa
capacidade imaxinativa o potencial lírico. Influenciada polo feminismo como
instrumento de prospección creativa e social, Lara Dopazo cultivou tamén a narrativa
en Clementina, que lle supuxo no ano 2015 o Premio Nortear.
ORIANA MÉNDEZ
(Vigo, 1984)
Filóloga de formación e poeta, Oriana converteuse, desde as súas primeiras
aparicións en revistas, recitais e intervencións, nunha voz de referencia da poesía
galega. Pertencente ás colectivo Redes Escarlata, co que publicou no volumen Xuro
que nunca volverei pasar fame (2003), desenvolveu una obra poética de raíz política

28
na que conxuga hábilmente historia, presente e ficción. En Derradeiras conversas co
capitán Kraft (2007), Cero (2011) e O que precede a caída é branco (2015) practica
una sorte de dislocación espacial e temporal que, xunto coa ocultación do eu
mediante estratexias do discurso non lírico, crean una persoal e moi influente poética.
CELIA PARRA
(Ourense, 1990)
É poeta e produtora. Licenciada en Comunicación Audiovisual e Máster en
Produción e Xestión Audiovisual, traballa para varias produtoras e especialízase en
videopoesía como investigadora, docente e creadora. Os seus videopoemas foron
premiados e seleccionados en diversos certames de Europa, Estados Unidos e América
Latina. Alén diso, é impulsora e produtora executiva de Versogramas, considerado o
primeiro documental sobre o panorama internacional da videopoesía. Como poeta,
publicou en 2009 o seu primeiro poemario, Non berce dás mareas, Premio Avelina
Valladares. Froito da experimentación coa poesía híbrida, seguiríanlle no 2012 RE(
C)verso, un CD autoeditado de audiopoesía, no 2013, Poemario Culinario, un
receitario de poemas e fotografías servidas en formato web, e en 2018 Pantallas. A súa
obra poética viu a luz en revistas como Dorna, Luzes, Oculta Lit e periódicos como Ou
Salto Galicia. Forma parte de referéncialas antoloxías da última poesía galega Non seu
despregar (2016) e 13. Antoloxía dá poesía galega próxima (2017, en edición bilingüe
galego-castelán).
XABIER XIL XARDÓN
(Morgade, Xinzo de Limia. 1983)
Licenciado en Filoloxía Galega pola Universidade de Vigo. Publicou en 2009 Cando
menos a derrota, libro gañador do premio Eusebio Lorenzo Baleirón, onde exhibe un
discurso singular, tamén desde o punto de vista léxico, sobre a identidade e a perda
do territorio. Formou parte das colectivo Redes Escarlata, Poetas da Hostia y
Tristecentos Versos. Na actualidade integra, con Miriam Rodríguez e Pablo Kaufman, o
proxecto de creación videopoética Fiinda, e imparte talleres de creación literaria
dirixidos ao público infantil e adolescente.

29
GONZALO HERMO
(Taragoña, Rianxo, 1987)
Licenciado en Filoloxía Galega pola Universidade de Santiago de Compostela,
publica os seus primeiros textos en revistas como “Dorna”, “Andar 21” o “Nova Ólisbos”.
Recoñece haber decidido que se dedicaría á poesía tras ler “Follas Novas” de Rosalía
de Castro sendo practicamente un neno. Os primeiros recoñecementos chegan co
seu libro de poemas “Crac” (2011), que obtén o Premio de Poesía Xuventude Crea. En
2015 obtén o Premio Nacional de Poesía Nova polo libro “Celebración”. É membro do
colectivo de intervención sociocultural Redes Escarlata.
ISMAEL RAMOS
(A Picota, Mazaricos, 1994)
Mostrou a forza do seu discurso poético en 2013, nun iniciático
Habitat/Interferencias. Nese mesmo ano publica A ferida, un diálogo de fusión
intelectual con María do Cebreiro. En Os fillos da fame (2016) reafírmase na súa
condición de poeta dono de sólidos universos propios e tamén dun poderosísimo
imaxinario. A súa presenza vén sendo constante desde hai tempo tanto en recitais
como en revistas. Dunha delas, a histórica Dorna, é membro do consello editorial.
Activo nas redes sociais, mantén o blogue O triste Stephen.
ANTÓN BLANCO
(Carril, Vilagarcía de Arousa, 1996)
É estudante de Grao de Lingua e Literatura Galegas da USC. Descubriu a poesía no
impacto de Lois Pereiro, cando lle dedicaron o Día das Letras Galegas no ano 2011.
Desde entón, non deixou de buscar novas expresións á súa voz e de tratar de
entender os mecanismos da súa sintaxe. Músico de forma colateral (é batería do
grupo Atrás Tigre), Antón Branco desenvolve co pianista e poeta Alfonso Traficante a
proposta Canine, un experimento musical de poesía sen palabras. O seu primeiro libro,
A oseira, inaugurou a colección de referencia de Chan dá Pólvora Editora,
posteriormente publicou Tres estudos para un poema dá cidade. Gañou o veterano
certame literario Minerva no seu XLII edición, entre outros premios para o xénero

30
poético. Publicou textos en revístalas Dorna e Graal así como en diversos fanzines.
Ademais, aparece nas referenciales antoloxías Non seu despregar (2016) e 13.
Antoloxía dá poesía galega próxima (2017). Hoxe forma parte do proxecto Chanzo de
poesía en acción, vinculado á editorial na que debutara o que é un dos nomes máis
destacables da última poesía galega.

31
INTRODUCCIÓN
La poesía es una manifestación de la diversidad en el diálogo, de la libre
circulación de las ideas por medio de la palabra, de la creatividad y de la innovación.
La poesía contribuye a la diversidad creativa al cuestionar de manera siempre
renovada la forma en que usamos las palabras y las cosas, y nuestros modos de
percibir e interpretar la realidad. Merced a sus asociaciones y metáforas y a su
gramática singular, el lenguaje poético constituye, pues, otra faceta posible del
diálogo entre las culturas.
La decisión de proclamar el 21 de marzo como Día Mundial de la Poesía fue
aprobada por la UNESCO durante su 30º periodo de sesiones, que se celebró en París
en 1999.
De acuerdo con la decisión de la UNESCO, el principal objetivo de esta acción es
apoyar la diversidad lingüística a través de la expresión poética y dar la oportunidad a
las lenguas amenazadas de ser un vehículo de comunicación artística en sus
comunidades respectivas.
Por otra parte, este Día tiene como propósito promover la enseñanza de la poesía;
fomentar la tradición oral de los recitales de poéticos; apoyar a las pequeñas
editoriales; crear una imagen atractiva de la poesía en los medios de comunicación
para que no se considere una forma anticuada de arte, sino una vía de expresión que
permite a las comunidades transmitir sus valores y fueros más internos y reafirmarse en
su identidad; y restablecer el diálogo entre la poesía y las demás manifestaciones
artísticas, como el teatro, la danza, la música y la pintura.
Desde la biblioteca de la Diputación de A Coruña queremos rendirle nuestro
particular homenaje realizando esta guía de lectura mostrando los orígenes de la
poesía desde la Edad Media hasta nuestros días junto con una selección de
documentos que el usuario puede encontrar en nuestra biblioteca, algunos de ellos se
colocaron a modo de exposición en la entrada de la misma.

32
LA POESÍA GALLEGA: PASADO Y PRESENTE
1. La literatura medieval
La literatura gallega medieval está compuesta por un corpus de textos, poesía y
prosa, escritos en gallego-portugués que datamos entre los siglos XII e XV. Podemos
decir que esta literatura se divide en lírica profana y lírica religiosa.
Cuando hablamos de lírica profana gallego-portuguesa nos referirmos a una
producción literaria que posee unas características particulares y que emerge en un
contexto social, político y cultural específico. En los sigllos XII-XIII, Galicia atraviesa una
etapa histórica de gran desenvolvimiento: se intensifica la producción agraria; se
produce un crecimiento de la población; se consolidan núcleos urbanos, tanto de
interior (Ourense, Lugo, Mondoñedo) como en el litoral (Betanzos, Noia, Viveiro,
Baiona…), ligados a diversas actividades artesanales y comerciales, y Compostela se
convierte en el centro de peregrinación de la Europa medieval, después de la
consolidación de la ruta jacobea, y en capital de los reinos cristianos occidentales.
Será precisamente el Camino de Santiago una de las vías por las que llega la literatura
trovadoresca de la Provenza, con la que entronca la poesía trovadoresca gallega. El
gallego-portugués se consolidará como la lengua específica para el cultivo de esta
poesía.
La producción trovadoresca llegaba al público a través de un espectáculo que
tenía lugar en las cortes señoriales y regias, y en el que la música jugaba un papel
primordial. Los autores de esta literatura eran los trovadores, poetas de condición
noble, mismo reyes, y los juglares, poetas profesionales, que no pertencían a la
nobleza, pero que vivían temporadas en la corte, donde interpretaban sus propias
composiciones. En la interpretación de las cantigas intervenían también las
soldadeiras, mujeres que ejercían la prostitución y que a través del canto, la danza o el
acompañamiento instrumental formaban parte del espectáculo.
Esta experiencia literaria duro aproximadamente 150 años y en su desenvolvimiento
se distinguen varios períodos:

33
e) Un periodo de aclimatación de la poesía trovadoresca, bajo el mecenazgo
de los nobles gallegos y portugueses, que comprendería hasta 1225.
Tradicionalmente se toma la cantiga de escarnio y maldecir, de Joao Soarez
de Parvia, “Oro faz ost’o senhor Navarra” como el texto más antiguo de los
conservados en los cancioneros.
f) Un período de implantación, hasta 1250, en el que se adopta la lírica occitana
tras un proceso de reelaboración. En este período quedarían fijadas las
características específicas de los tres grandes géneros: cantiga de amigo,
cantiga de amor y cantiga de escarnio e maldecir.
g) La etapa de esplendor se sitúa entre 1250 e 1300. La mobilidad de los
trovadores y juglares, que viajaban en los séquitos señoriales, favoreció la
difusión del lirismo gallego-portugués en las cortes regias peninsulares. En los
reinados de Alfonso X O Sabio (1252-1284) y Sancho IV (1284-1295) en Castilla y
en los de Alfonso III (1248-1279) y Don Dinís (1279-1325) en Portugal, sus cortes
se convirtieron en centros de producción y dinamización del movimiento
trovadoresco.
h) En la última etapa, 1300-1350, el lirismo trovadoresco se refugia en la corte
portuguesa. Todos los investigadores coinciden en considerar que la muerte
del Conde de Barelos, don Pedro de Portugal, hijo de Don Dinís, supone la
muerte del último mecenas de la poesía trovadoresca gallego-portuguesa.
Los factores que desencadenan la decadencia de esta experiencia creativa son
diversos, entre ellos, la ausencia de mecenas, la crisis económica e social por la que
atraviesa Portugal, el agotamiento de la propia fórmula… Los textos recompilados de
esta época son imitaciones de la literatura anterior, en una lengua contaminada, en
los que se registran además elementos italianizantes.
Los textos de la lírica trovadoresca son de diversas formas. Como ya mencionamos
anteriormente, existen tres grandes géneros poéticos: la cantiga de amigo, la cantiga
de amor y la cantiga de escarnio e maldecir.
En la cantiga de amigo el amor es el argumento esencial. El poeta finge ser una
mujer que se dirige a su amigo (enamorado). La naturaleza es testigo de su estado de
ánimo y sirve de marco para crear ese ambiente idílico, mismo simbólico, en el que la
mujer entra directa o indirectamente en contacto con el amigo, o con otros
personajes (elementos de la naturaleza, la madre, las amigas…). El amor insatisfecho,

34
la alegría del amor correspondido, los atrancos a esa relación, por la prohibición o la
separación no deseada, son los ejes temáticos de estos textos.
La cantiga de amor es un género más ligado a la lírica cultivada en la Provenza en
los siglos XII-XIII. Procede de la cansó provenzal, género literario que sirve de canal de
expresión de la doctrina del amor cortés, creada por la cultura trovadoresca occitana.
El alejamiento del centro propulsor provocó un evidente empobrecimiento conceptual
y estilístico del género en la literatura gallego-portuguesa. En esta literatura la doctrina
del amor cortés presenta notables variaciones. La dama, una mujer soltera, será una
fuente de sufrimiento (coita), y el trovador nunca conseguirá la alegría del amor (joi).
La soltería de la dama dará lugar a una relación platónica que originará una cierta
incorporeidad de la dama frente al erotismo y sensualidad de la protagonista
provenzal. Los temas fundamentales de esta cantiga son la alabanza de la dama, la
descripción del amor que el poeta siente por ella, la pena originada por el desdén, la
reserva…
Cuando hablamos de cantiga de escarnio y maldecir estamos refiriéndonos a un
único tipo de composición, ya que la diferencia entre las de escarnio y las de maldecir
reside exclusivamente en la presencia de términos abiertamente obscenos en la
segunda. En estas composiciones las equivocatio y la ironía son recursos
característicos. La temática que comprenden es vasta. Los poetas dirigen su sarcasmo
y ridiculización a personajes de la corte o de cualquier estamento social o profesional:
jerarquía eclesiástica, aristocracia (excepto el rey), trovadores, juglares, soldadeiras,
médicos, cargos militares o civiles… Los motivos de crítica son diversos: cuestiones
políticas, actitudes y comportamientos contrarios a las obligaciones de la nobleza, las
rivalidades entre trovadores, la conducta sexual…
Las cantigas están constituidas normalmente por cobras (estrofas) de seis o siete
versos o por cibras de tres versos, siendo el último el refrán. El decasílabo es el verso
predominante. No existe coincidencia entre un género particular y un determinado
tipo de estrofa, aunque el predominio del refrán sea case absoluto en la cantiga de
amigo. La existencia o no de refrán es el criterio para distinguir entre cantigas de refrán
e cantigas de maestría, estas últimas sin refrán, siguiendo la forma provenzal. La finida
es una conclusión de dos o tres versos al final del poema. Pero los trovadores gallego-
portugueses emplearon también numerosos recursos estilísticos: jugaban con la
repetición o no de la rima de las cobras, con la relación entre las cobras, con el
encabalgamiento de las estrofas, con la repetición de una misma palabra o de una

35
variante morfológica en la misma posición… Ahora bien, el paralelismo es sin duda el
recurso más emblemático de esta poesía trovadoresca gallego-portuguesa. Consiste
en la reiteración de determinadas estructuras sintácticas (se repite un verso y varía solo
la parte final con la introducción de un sinónimo o con la transposición de un término)
o semánticas, para crear un sentido rítmico e incidir en ciertas ideas. En composiciones
de dísticos paralelísticos con refrán emplearon el leixaprén, procedimiento retórico
consistente en repetir el segundo verso de la primera cobra como primero de la
tercera, el segundo de la segunda como primero de la cuarta y así sucesivamente.
Durante mucho tiempo esta literatura permanece en la oralidad. La recogida por
escrito, lo que llamamos la tradición manuscrita, seguiría el siguiente proceso: al
principio se escribían los textos en rollos o en hojas volantes. Varios de estos rollos
constituirían luego antologías, ora de un trobador, ora de un género. Finalmente estas
colectáneas parciales serían transcritas a volúmenes colectivos, cancioneros, de los
que proceden los códices o cancioneros hoy existentes. De esta tradición manuscrita
conservamos: El Cancioneiro de Ajuda, el Pergamiño Vindel, el Pergamiño Sharrer, el
Cancioneiro Colocci Brancuti o Cancioneiro da Biblioteca Nacional, el Cancioneiro da
Biblioteca Vaticana o Cancioneiro de Berkeley.
En cuanto a la lírica religiosa nos encontramos con que As Cantigas de Santa María
son la mayor colección de composiciones de temática mariana escritas en gallego-
portugués, lengua especializada en el género lírico. Ven la luz en la corte de Alfonso X,
y aunque existió la creencia generalizada de que el monarca fuera autor exclusivo,
hoy se sabe que fue un trabajo colectivo dirigido y supervisado por él. Detrás de este
proyecto cultural parece estar el interés del rey por establecer la supremacía de
Toledo sobre Compostela, centro de poder eclesiástico y cultural que limitaba sus
ansias imperialistas, deseo para el que debía de mostrar la superioridad de su corte.
Por otro lado, las colectáneas marianas están encuadradas dentro de una tradición
europea de culto a la Virgen (de la que forman parte los Milagros de Nuestra Señora
de Gonzalo de Berceo) con finalidad bien religiosa (lectura y predicación), bien
propagandística (potenciar la devoción de determinados santuarios).
Las fuentes de las que bebe este corpus son diversas: las experiencias y recuerdos
personales, las leyendas tradicionales peninsulares y extranjeras, colecciones latinas y
romances de milagros y leyendas, colecciones de ensalzamiento de algún santuario…
Se trata de milagros de clara intención didáctica que presentan siempre la misma
estructura: breve introducción, presentación del protagonista y su conflicto,

36
intervención de la Virgen y alabanza final de su figura. El verso más empleado en estas
composiciones es el de catorce sílabas y la estrofa el zézel. Consiste en la
combinación de dos versos monorrimos que funcionan como refrán a los que se le
añaden tres versos monorrimos seguidos de otro más, llamado verso de vuelta, que
rima con el refrán.
2. Los Siglos Oscuros de la Literatura Gallega
La “normalidad” de la literatura gallega en la Edad Media se vió truncada en un
período de tiempo, entre finales del siglo XV y primeros del XIX, que los estudiosos
dieron en llamar Siglos Oscuros o de Silencio. A esta situación contribuyó el contexto
político y social. La llegada al poder de los Reyes Católicos supone el inicio de la
marginación de Galicia. La nobleza gallega, que apoyara a Juana la Beltraneja frente
a Isabel, es substituida por nobleza foránea que ocupará importantes cargos de la
Administración y de la Iglesia, pero que no se siente identificada con las
peculiaridades lingüísticas y culturales gallegas. Se inicia así un proceso de
desgalleguización progresivo de las clases dominantes. El español será la lengua
empleada por la foránea elite de poder, pero también por la nobleza e hidalguía
gallegas, quienes, poco a poco, se van incorporando a los grupos dominantes. El
gallego se mantendrá entre las clases populares, infectado de elementos ajenos, pero
conservando las peculiaridades propias que permitirán luego su recuperación.
Los cancioneros musicales de los siglos XV y XVI recogen cantigas paralelísticas con
algunas semejanzas con la poesía lírica medieval. Existen también numerosas muestras
de Villancicos de Navidad en gallego. Son composiciones que destilan una
galleguización de los elementos de la Navidad (personajes, lugares…), juego de
homofonías (galileo-gallego, Ourense-Oriente), que algunos estudiosos explican por la
identificación que se establece con el pueblo gallego (pobres, ingenuos…). Estos
villancicos, la mayoría anónimos, se encuentran curiosamente, como ocurre con la
lírica medieval, por toda la Península, desde el siglo XVII al XIX.
Conservamos así mismo muestras de una poesía de circunstancias, fruto
espontáneo de algún acontecimiento. “O Pranto da Frouseira” (nombre que recibía la
casa de los Pardo de Cela en Valadouro, Lugo) relata la ejecución en Mondoñedo del
Mariscal Pedro Pardo de Cela en 1483, como castigo por su rebeldía con los Reyes
Católicos. El saqueo que sufrió Cangas do Morrazo por los turcos en 1617 es el tema de
una composición que se transmitió oralmente hasta que fue copiada, en el siglo XVIII,

37
por un fraile de Celanova. De ese mismo año son también las Décimas ao Apóstolo
Santiago de Martín Torrado, quien participa así en la polémica surgida por la intención
de Felipe IV de nombrar copatrona de España a Santa Teresa, junto al Apóstol
Santiago.
La universidad de Santiago celebraba desde 1536 las llamadas Festas Minervais, en
memoria de Alonso de Fonseca, El Grande. Las composiciones del año 1697 son las
únicas que se conservan. Entre ellas hay nueve romances gallegos, pese a ser el
español o el latín las lenguas habituales de ese certamen.
La sensibilidad cultural e intelectual del Siglo de las Luces tiene escasa proyección
en el cultivo literario de nuestra lengua. La producción de los ilustrados es
generalmente en español, y aunque conservamos algunas composiciones en gallego
de diferentes intelectuales nos detendremos en las figuras del Padre Sarmiento (1695-
1772) y José Andrés Cornide y Saavedra (1734-1803). Sarmiento es la figura más singular
del siglo XVIII. Su contribución a la literatura gallega es el Diálogo de 24 rústicos. En sus
escritos mostró interés por la lengua gallega (léxico, etimología, origen de la lengua…),
y sus reivindicaciones siguen vigentes: la escolarización en gallego o la necesidad de
conocer la lengua para las personas que viniesen a trabajar a Galicia. El erudito
Cornide, economista e historiador, además de sus trabajos lexicográficos es el autor de
la composición literaria más importante del siglo XVIII, el soneto “A Fíliada”,
considerado por algunos críticos una de las joyas de la literatura gallega.
3. El siglo XIX
El silencio de los Siglos Oscuros se prolongó aún a lo largo de los primeros años del
siglo XIX, siglo dinámico y convulso en el que podemos vislumbrar distintas etapas.
La producción de este tiempo la integran, sobre todo, textos con una clara
finalidad pragmática y de escaso valor estético. Son pocas las muestras con intención
literaria. Los textos panfletarios están relacionados directamente con la actualidad
(lucha contra la invasión francesa, propaganda política…). De 1808 es el romance
anónimo Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo aislamento que anima a
la lucha contra los franceses. Los enfrentamientos entre absolutistas y liberales generan
también textos en gallego. La Constitución de 1812 aparece elogiada en una décima
publicada en el periódico Gazeta marcial y política de Santiago. A Tertulia da
Quintana (1820) cuenta el asalto a la casa de un librero tras la derogación de la
Constitución. Pedro Boado Sánchez, en el Diálogo entre dos labradores gallegos,

38
afligidos, y un abogado instruído, habla de la obligación de los labradores de pagar a
la Iglesia, privilegio que anulaba la Constitución liberal. El género del diálogo o tertulia
consiguió un gran éxito, probablemente porque facilitaba la comprensión y el
esparcimiento del mensaje. Son generalmente anónimas y de temática variada:
Primeira Tertulia de Picaños, Segunda Tertulia de Picaños, Diálogos na Alameda, parola
de Cacheiras…
La primera composición literaria del siglo XIX es la pieza dramática A Casamenteira,
que Antonio Benito Fandiño escribió estando en la cárcel en Compostela, en 1812,
aunque fue publicada posteriormente. Está escrita en redondillas y es de carácter
costumbrista. El tema son los casamientos amañados. La Égloga y la Alborada de
Nicomedes Pastor Díaz son las muestras restantes de la intención literaria de esta
etapa. Figura destacada del romanticismo español, Nicomedes compuso estas obras
siendo estudiante en Santiago de Compostela. La Égloga de Belmiro e Benigno son los
lamentos de amor de dos pastores. Consta de cinco estancias de catorce versos. La
Alborada, compuesta por dieciséis estancias, glosa al amado en un locus amoenus
esperando que despierte la amada.
Galicia era considerada una unidad, el Reino de Galicia, hasta que en 1833 Javier
de Burgos establece una nueva reorganización administrativa. Nace así el
Provincialismo como un movimiento que defendía la existencia de Galicia como una
única provincia, concepto que no se corresponde con el actual, y que irá
evolucionando hasta convertirse en lo que podemos considerar el primer bando del
galleguismo. Galicia es considerada un territorio diferenciado dentro de la Península,
con una especificidad concreta que se debe de recuperar. El levantamiento de 1846,
motivado por el carácter centralizador y uniformizador del Estado, se integra dentro de
este espíritu provincialista, y aunque fracasó supuso un punto de inflexión en la toma
de conciencia de la situación y marcará la actividad de los precursores y de los
artífices del Rexurdimento.
La figura más destacada entre los precursores es Xoan Manuel Pintos (1811-1876),
autor de A gaita gallega (1853). La obra mezcla prosa y verso, diálogos, poemas
diversos, observaciones lingüísticas… Está escrita en latín, gallego y español y pretende
que el lector aprenda la lengua gallega. A la par de reivindicaciones lingüísticas,
Pintos trata también problemas sociales de Galicia. Otros escritores precursores son
Francisco Añón (1812-1861) y Alberto Camino (1820-1861). El primero consiguió con su
himno “A Galicia” un premio en los Xogos Florais de A Coruña en 1861. Es autor de

39
poemas intimistas, costumbristas y sociales. Entre las composiciones de Alberto Camino
sobresalen dos elegías: “O desconsoló” y “Nai chorosa”.
En 1856 tiene lugar una comida, El Banquete de Conxo, en el que participan
estudiantes, obreros y artesanos. En él se denuncia la precaria situación de Galicia.
Cuenta con la participación de una generación de intelectuales nacidos en la
década de los 30-40, que continuarán la labor de los precursores: Murguía, Pondal,
Curros, Aurelio Aguirre, Antonio de la Iglesia… Otro acontecimiento importante para
las letras gallegas tiene lugar en 1861: se convocan los primeros Xogos Florais en A
Coruña. Este certamen bilingüe fue patrocinado por un emigrante rico; José Pascual
López Cartón. Las composiciones fueron recogidas en el Álbum de la Caridad (1862),
publicación interesantísima porque va acompañada de un “mosaico poético de
nuestros vates gallegos contemporáneos”, primera antología de la literatura gallega,
elaborada por Antonio de la Iglesia. Contiene poemas en gallego y español. Algunos
de los autores serán figuras destacadas del Rexurdimento como Pondal y Rosalía de
Castro.
Podemos decir ahora que el Rexurdimento se inicia con la publicación, el 17 de
mayo de 1863, de Cantares Gallegos, libro fundacional de este período. Se trata de
una etapa de intensa actividad cultural. La pobreza, la emigración y la marginación
que sufre Galicia propician la aparición del Regionalismo, movimiento en el que
coexisten tres tendencias ideológicas: federal, tradicionalista e liberal. Esta última, más
ligada al Provincialismo, tiene como representante a Manuel Murguía. Los regionalistas
participan en actividades políticas e culturales.
La prensa de la época ayudó a esparcir la ideología regionalista. O Galiciano
organizó en 1886 el primer concurso que exigía las composiciones en gallego. Martínez
Salazar funda en 1885 en A Coruña la editorial Biblioteca Gallega, que publicará obras
fundamentales para la literatura gallega: Los precursores de Murguía, El idioma
Gallego de Antonio de la Iglesia, Aires da miña terra de Curros Enríquez ou Queixumes
dos pinos de Pondal. La búsqueda de las señas de identidad gallegas favorece a los
estudios lingüísticos e históricos. Son de esta época los primeros diccionarios y
gramáticas. Por otro lado, es de 1865 la Historia de Galicia de Benito Vicetto y de 1866
la Historia de Galicia de Murguía. En este contexto la literatura en gallego será un eje
más para contribuir a dignificar y reivindicar las peculiaridades galegas. El género más
cultivado en el Rexurdimento fue la poesía.

40
Rosalía de Castro (Santiago, 1837-Padrón, 1885) es la figura femenina emblemática
de la lírica del Rexurdimento, período iniciado, como ya mencionamos, con su libro
Cantares Gallegos. Pretende dignificar Galicia, denunciar las injustizas que sufre y
reivindicar su lengua. Rosalía era consciente de que escribía desde un país sin
conciencia nacional y asolagado por la asimilación lingüística e los prejuicios frente al
gallego. Cantares consta de poemas costumbristas, amorosos, intimistas e sociales.
Formalmente predominan los elementos de inspiración popular: arte menor, rima
asonante, repeticiones, anáforas, paralelismos… Follas Novas (1880) es el segundo y el
último libro en gallego de la autora. Rosalía es consciente de su situación de mujer-
escritora y su discurso tiene un marcado carácter feminista. En los poemas de Follas
Novas volvemos a encontrar poesía social, pero predomina la reflexión existencial, que
evoluciona desde la introspección al colectivo. Retoma en este libro símbolos que ya
empleara puntualmente en Cantares (la sombra, el clavo…) pero que ahora
consiguen una dimensión alegórica. Las interpretaciones fueron muchas pero es
precisamente esa polivalencia la que hace más atractivo el libro. Rosalía contribuyó
con Follas Novas a abrir nuevos horizontes para a lengua gallega, y mostró la
capacidad de esta lengua para el cultivo literario.
Manuel Curros Enríquez (Celanova, 1851-A Habana, 1908) es el poeta cívico del
Rexurdimento. Su obra es una denuncia constante de las injusticias. Fue desde muy
joven defensor de la ideología progresista, liberal y republicana. La marginación que
sufre Galicia vinculará a Curros al Regionalismo. Se inicia en la poesía en 1869 con el
poema “Cántiga” que escribe cuando estudiaba Derecho en Madrid. Pero será en
1877, después de participar y ganar el certamen literario que convocaba Modesto
Fernández y González cuando empiece a conocerse. Curros tuvo que cantar un
costume, una tradición y un tipo gallego y compuso “unha voda en Einibó”, “A Virxe
de cristal” y “O gueiteiro de Penalta”. La publicación de Aires da miña terra (1880),
gracias al apoyo del padre de Otero Pedrayo, supone un duro enfrentamiento con la
Iglesia y hará aflorar su anticlericalismo. En el libro, que recoge todas las
composiciones escritas en gallego por el autor hasta aquel momento, distinguimos tres
líneas temáticas: poesía costumbrista, integrada por los poemas del certamen;
intimista, presente en composiciones ligadas a acontecimientos familiares; y la cívica,
composiciones de denuncia de los problemas del pueblo.
En la obra O divino sainete (1888) será donde Curros ponga de manifiesto su
exacerbado anticlericalismo. Esta obra presenta elementos similares a la Divina
Comedia de Dante. No se preocupa el autor celanovés especialmente por la forma.

A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica

A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

La actualidad más candente (20)

Similar a A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica

Similar a A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica (20)

Más de Bibliotecadicoruna

Más de Bibliotecadicoruna (20)

A poesía galega na Biblioteca Provincial da Deputación da Coruna. Mostra bibliográfica