"Handout" con material documental de apoyo a la intervención del Dr. D. Javier Andreu, Profesor Titular de Historia Antigua y de Arqueología en la Universidad de Navarra en el marco del Congreso Internacional Termas Públicas de Hispania celebrado entre los días 19 y 21 de abril de 2018 entre Murcia y Cartagena (https://eventos.um.es/15810/detail/congreso-internacional-termas-publicas-de-hispania.html).
"In tutelam thermarum": evergetismo sobre termas en la Hispania Romana
1. Congreso Internacional “Termas públicas de Hispania”
Murcia (Museo Arqueológico) y Cartagena (Museo del Teatro Romano), Abril de 2018
1
IN TVTELAM THERMARVM:
EVERGETISMO SOBRE TERMAS EN LA HISPANIA ROMANA
Dr. D. Javier Andreu – Universidad de Navarra
jandreup@unav.es
https://unav.academia.edu/JavierAndreu
1. Balneum dedicauit: la construcción de termas por parte de la elite en Hispania (12
testimonios) [Código de subrayado]
CIL II, 3542 (Murcia)
L(ucius) Turcilius P(ubli) f(ilius) / Rufus / [the]rmas [f]ec(it)
CIL II2/14, 107a (Valentia, Valencia)
Silu[ano] / sacru[m] / ob dedicat[io]/nem therma/rum uouit / P(ublius) Marciu[s] / [
IRAlmeria 48 (Tagili, Armuna de Almanzora, Almería)
Voconia Q(uinti) f(ilia) Auita / thermas rei publicae / suae Tagilitanae s(olo) s(uo) s(ua) p(ecunia)
f(ecit) / easdemque circensibus / editis et epulo dato dedicauit / a<d> quo<d> opus tuendum
usumq(ue) / perpetu(u)m (t)hermarum praebendum / r(ei) p(ublicae) Tagilitanae d(enariorum)
II(milia) D dedit
CIL II, 4509 (Barcino, Barcelona)
L(ucius) Min[icius L(uci) f(ilius) Gal(eria) Na]talis co(n)s(ul) proco(n)s(ul) / prouinc(iae) [Africae
sodalis Augus]talis leg(atus) Aug(usti) pr(o) prae(tore) diui Traia/ni Part[hici et Imp(eratoris)
Traiani Ha]driani Aug(usti) prouinc(iae) Pan/nonia[e superioris curator a]luei Tiberis et riparum
et / cloacar[um urbis leg(atus) diui Trai]ani Parthici leg(ionis) III Aug(ustae) leg(atus) di/ui
Traia[ni Parthici leg(ionis) 3 doni]s donatus expeditione Dacic(a) / prima a[b eodem Imperatore]
corona uallari murali aurea / has[tis puris III vexillis III] leg(atus) pr(o) pr(aetore) prouinc(iae)
Africae pr(aetor) / trib(unus) pl(ebis) q(uaestor) p[rouinc(iae) 3 IIIIu]ir uiarum curandarum et /
L(ucius) Minicius L(uci) f(ilius) [Natalis Quadro]nius Verus f(ilius) augur trib(unus) pl(ebis) /
desig(natus) q(uaestor) Aug(usti) et [eodem tempore leg(atus) p]r(o) pr(aetore) patris prouinc(iae)
Africae tr(ibunus) / mil(itum) leg(ionis) I Adiut(ricis) P(iae) F(idelis) l[eg(ionis) XI Cl(audiae)
P(iae) F(idelis) leg(ionis) XIIII Ma]rt(iae) Vic(tricis) IIIuir monetalis a(uro) a(rgento) a(ere)
f(lando) f(eriundo) / balineum c[um port]icibus solo suo et / du[ctus aquae] fecerunt
2. Congreso Internacional “Termas públicas de Hispania”
Murcia (Museo Arqueológico) y Cartagena (Museo del Teatro Romano), Abril de 2018
2
AE 1937, 166 (Petauonium, Rosinos de Vidriales, Zamora)
L(ucius) Versenus / Aper praef(ectus) / alae opere / balinei sub se / inc<ho>ato et /
consumma/to Fortunae / l(ibens) u(otum) s(oluit)
IRC 1, 215 (Iluro, Mataró, Barcelona)
]a priuata / [balineum pub]licum fecit / [3 Il]uronens(ium) / [
CIL II, 5489 (Murgi, Almería)
L(ucius) Aemilius Daphnus seuir thermas / sua omni impensa municipibus Murg(itanis) / dedit
et quo die eas dedicauit |(denarios) sin/[g]ulos ciuibus et incolis epulum dedit / [et q]uam diu
uixisset eodem die daturum / [esse] |(denarios) singulos eisdem promis{s}it et in / [tute]lam
earundem thermarum quam / diu ipse uixisset annuos |(denarios) CL / pollicitus est
CIL II2/5, 30 (Aurgi, Jaén)
C(aius) Sempronius C(ai) f(ilius) Gal(eria) Sempronianus IIuir bis / pont<i>fex perp(etuus) et
Sempronia Fusca Vibia Anicilla / filia thermas aqua perducta cum siluis agnuar(um) /
trecentarum pecunia impensaque sua omni d(ederunt) d(edicauerunt)
CIL II, 5354 (Villafranca de los Barros, Badajoz)
In hon(orem) dom(us) diuinae / G(aius!) Auf(ustius?) G(ai!) f(ilius) Gal(eria) Veget[us] / IIuir II
curat(or) balineu[m] / aedifi(cauit) et G(aius!) Auf(ustius) G(ai!) f(ilius) Ga[l(eria)] / Auitus f(ilius)
IIuir desig(natus) / d(e) s(ua) p(ecunia) [d(ederunt)] / et editis circiensibus [d(edicauerunt?)]
2. Solum ad balineum aedificandum: la cesión de suelo para la erección de conjuntos
termales (4 testimonios) [Código de subrayado]
IRAlmeria 48 (§ 1) y CIL II, 4509 (§ 1)
CIL II, 3270 (Castulo, Linares, Jaén)
Q(uinto) Torio Q(uinti) f(ilio) Culleoni / proc(uratori) Aug(usti) prouinc(iae) Baet(icae) / quod
muros uetustate / collapsos d(e) s(ua) p(ecunia) refecit solum / ad balineum aedificandum / dedit
uiam quae per Castul(onensem) / saltum Sisaponem ducit / adsiduis imbribus corrup/tam
muniuit signa Vene/ris Genitricis et Cupidi/nis ad theatrum posuit / HS centies quae illi summa
/ publice debebatur addito / etiam epulo populo remisit / municipes Castulonenses / editis per
biduum circens(ibus) / d(ecreto) d(ecurionum)
3. Congreso Internacional “Termas públicas de Hispania”
Murcia (Museo Arqueológico) y Cartagena (Museo del Teatro Romano), Abril de 2018
3
CIL II, 1956 (Cartima, Cártama, Málaga)
Iunia D(ecimi) f(ilia) Rustica sacerdos / perpetua et prima in municipio Cartimitan[o] / porticus
public(as) uetustate corruptas refecit solum / balinei dedit uectigalia publica uindicauit signum /
aureum Martis in foro posuit porticus ad balineum / solo suo cum piscina et signo Cupidinis
epulo dato / et spectaculis editis d(e) p(ecunia) s(ua) d(edit) d(edicauit) statuas sibi et C(aio) Fabio
/ Iuniano f(ilio) suo ab ordine Cartimitanorum decretas / remissa impensa item statuam C(aio)
Fabio Fabiano uiro suo / d(e) p(ecunia) s(ua) f(actas) d(edit)
3. Thermae renouatae: la restauración de conjuntos termales (2 testimonios)[Código de
subrayado]
CIL II2/14, 104 (Tarraco, Tarragona)
M(arco) Aur(elio) Vincentio u(iro) <p>(erfectissimo)] p(raesidi) [p(rouinciae) H(ispaniae)] /
Tarraconensis ac su[per] / omnes reliqu[os] praesides ius/tissimo restitutori / thermarum
Montanarum / Mes[s]ius Marianus / cur(ator) r(ei) p(ublicae) Tarraconensis
CIL II, 191 (Olisipo, Lisboa)
Thermae Cassiorum / renouatae a solo iuxta iussionem / Numeri Albani u(iri) c(larissimi)
p(raesidis) p(rouinciae) L(usitaniae) / curante Aur(elio) Firmo / Nepotiano et Facundo
co(n)s(ulibus)
4. Balineum cum porticibus et ductus aquae: el auxilio al equipamiento y
ornamentación de los conjuntos termales (3 testimonios) [Código de subrayado]
CIL II, 4509 (§ 1); CIL II2/5, 30 (§ 1) y CIL II, 1956 (§ 2)
5. Ad opus tuendum usumque dedit: fundaciones para garantizar el adecuado
funcionamiento ulterior de los recintos termales (4 testimonios) [Código de subrayado]
IRAlmería 48 (§ 1); CIL II, 5489 (§ 1) y CIL II2/5, 30 (§ 1)
CIL II, 4610 (Baetulo, Badalona)
M(arco) Fab(io) Gal(eria) Nepot[i] / Iessonensi aed(ili) IIuir(o) II / fla[m(ini)] Romae et
Augustorum / curatori balinei noui ob / curam et innocentiam / ex d(ecreto) d(ecurionum)
4. Congreso Internacional “Termas públicas de Hispania”
Murcia (Museo Arqueológico) y Cartagena (Museo del Teatro Romano), Abril de 2018
4
6. Oleum et balinea gratuita: estrategias de animación y promoción de los edificios
termales (6 testimonios) [Código de subrayado]
IRAlmería 48 (§ 1); CIL II, 5489 (§ 1) y CIL II, 5354 (§ 1)
CIL II, 4514 (Barcino, Barcelona)
L(ucius) Caecilius L(uci) f(ilius) / Pap(iria) Optatus / |(centurio) leg(ionis) VII G(eminae)
Fel(icis) / et |(centurio) leg(ionis) XV Apollin(aris) / missus honesta / missione ab
Impp(eratoribus) M(arco) / Aur(elio) Antonino et Aur(elio) / Vero Aug(ustis) a<d>lectus a
Barc(inonensibus) / inter immunes consecut(us) / in(!) honores aedilicios / IIuir III flam(en)
Romae / diuorum et Augustorum / qui r(ei) p(ublicae) Barc(inonensium) ita leg(auit) do lego /
darique uolo |(denariorum) VII(milia) D ex / quorum usuris semissibus / edi uolo
quo<t=D>annis spectac(ulum) / pugilum die IIII Iduum Iuni(arum) / usque a<d> |(denarios)
CCL et eadem die / ex |(denariis) CC oleum in thermis public(is) / populo praberi haec ita
praes/tari ea condicione uolo ut / liberti mei item libertorum meorum / libertarumque liberti
quos / honor // seuiratus contige/rit ab omnibus mu/neribus seuiratus ex/cusati sint quo<d>
si quis / eorum a<d> munera / uoc<a>tus fuerit / tum ea |(denariorum) VII(milia) D a<d> /
rem pub(licam) Tarrac(onensem) / transferri iubeo / sub eadem forma / spectaculorum quo<d>
/ s(upra) s(criptum) est edendorum / Tarracone // l(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum)
CIL II2/5, 789 (Singili Barba, El Castillón, Málaga)
M(arco) Valerio M(arci) f(ilio) / M(arci) n(epoti) G(ai!) pron(epoti) Quir(ina) / Proculino IIuir(o)
m(unicipum) m(unicipii) / liberi Singiliensis / ciues et incolae ex aere conlato / hic in IIuiratu
publicos ludos et / totidem dierum priuatos dedit / item populum uniuersum in municipio /
habitantem et incolas oleo et balineo / gratuito dato peruocauit / item quo die ludos iu(u)enum
in theatro / dedit gymnasium et balinea uiris et / mulieribus gratuita praestitit / huic ciues et
incolae pr(idie) K(alendas) Ianuarias / abeunti e IIuiratu ob rem publicam / bene
a<d=T>ministratam consensu omnium / in foro publice gratias egerunt et / hostias quas
i<m=N>molaret item / statuam ex aere conlato dederunt / ordo decreto locum eligere /
permisit / IIuir A(ulo) Cornelio Palma Front(on)iano II / P(ublio) Caluisio Tullio co(n)s(ulibus)
CILA 2-4, 1209 (Lucurgentum, Morón de la Frontera, Cádiz)
M(arcus) Heluius Anthus Lucurg(entinus) / IIIIIIuir Aug(ustalis) edito spec/taculo per
quadridu/um ludorum scae/nicorum et dato gym/nasio per eosdem / dies item mulie/ribus
balineum gra/tis huic o[rd]o splen/didissimus Lucurgentin/orum petente populo orna/menta
decur[i]onatus decreuit / Heluius Anthus ob honorem / statuam Iani Patris cum / basi s(ua)
p(ecunia) d(onum) d(edit) / p(oni)q(ue) f(ecit)