1. El hijo del oso, cuento quechua
QUECHUA YARU-HÚANUCO
Lorenzo Albino Mendoza
Matihuanca, departamento de Huánuco
OOSUPA CHURIN
Unayshi karan huk warmi. Aywaran montaañapa. Muntipa aywaranqanshi urqrakaran.
Pantakash kasha muntićhu. Chay muntićhuuqa karunaq oosu, lion, tigri.
Chawraqa “Mikaramanqaćhi” nir, lakisha kaykasha muntićhu warmiqa. Chaynuy warmi
lakisha kaykaptinnaqa karuta rikaarinanpaqqa, aywaykaamusha huk oosu. Chawraqa
mas piur warmiqa mancharikurkusha. Pasaypa siksiksiksikyayta “Kanaqa mikaramanqa”
nir.
Chawraqa oosuqa warmikaqmanshi ćhayarun; ćhayarurqa qunqurpakurunshi warmipa
ñawpaqninman. Chay oosupaqa wiqilanshi ñawinpita liwaykasha. Waqaykasha oosuqa.
Rikaarinanpaqqa oosupa qunqurninćhuushi hawiraykasha hatun karay wallanka kasha.
Chay wallankatash kooriykur chutapan warmiqa. Chay chutapanqanshi chay warmiwan
tiyasha oosu.
Tiyapaakusha huk chaqaćhuushi. Chay chaqaćhu maćhay kasha. Chay maćhayman
hiqachisha warmita. Chayćhu tiyapaakusha pichqa wata. Chayćhu tiyaykarshi oosupa
churinta warmiqa waćhamusha.
Chaypita oosu waakaman uushaman ashiq aywanqankama warminqa huk hunaqćhu
aywakamusha kasha huk markaman, wawantaqa taksha wamralata pushakurkur. Chay
markaman ćhayaykaarisha, chay markaćhu yaćhakaarisha.
Chawraqa chayćhu tiempo yaćhaykarna huk kuuratashi, rogakush wamranta
ushachipaananpaq. Huk kuura paadrinon kasha. Y chay kuura ushachikusha chay
wamrata.
Chawraqa hatunyaptinnaqa wamrataqa eskuelaman ćhurasha yaćhakunanpaq wamrapa
mamanqa. Chaypitaqa wamraqa eskuelaćhuuqa estudiaykash. Chaynuy kaykaalar,
wamraqa wiñasha. Chay wamraqa wiñanqan tupu fuersan atipasha wiñasha. Oosupa
fuersantanuy charasha. Eskuelaćhu wamrakuna fastidiaptinqa, maqanqanćhuuqa
wamrakunataqa wañurikachiqshi.
Chawraq runakunaqa mamantaqa nisha: “Wañuchishun kay wamraykitaqa. Kay wamraqa
manami alichu. Más moosuyarqa lapanchitami wañuchimaashun.”
Chawraqa oosupa mamanqa kontestan: “Bueno, wañuchishun. Kay wamraaqa manami
alichu.”
Chaypitaqa oosu mallwanaqa mamanta nisha: “Mama, rantipaamay huk barretata
2. tonelaada pesaqta. Chay fieerruta alsarqa, lapan runakunatam alsashaq. Y hinarkur
lapantami wañuchishaq.”
Chawraqa rasunpa mamanqa fieerruta rantipasha wawanta. Wamranqa kikilan chay
barretata alsaq. Chaynuy chay wamra kaqta rikarnaqa runakuna kehakaarisha kuura
paadrinonman.
Chawraqa chayqa nisha: “Kananqa aywashun muntipa. Chaypitami charimushun huk
lionta u oosuta mayqantasi. Huk oosuta charimurqa, chaywan peleachishun chay
wañurkachir wiksananpaq” nisha runakunata.
Niptinqa plaasaćhuushi lapan kumun runa qutukapaakush. Chawraqa oosutashi
apamusha runakuna chay wamratawan peleachipaakunanpaq. Chay wichannaqa
moosuykashana wamraqa. Chawraqa wamra kuchillunwanshi peleananpaq kaykan
oosuwan. Hinarkur plaasamanshi yarqaramun wamraqa. Chaymanshi hiqaykurun oosu.
Hiqaykurqa shinpirkurshi abrasapakurun wamrataqa. Pero ihaadon oosu mallwa oosuta
wañuchirun. Papaanin chay oosuqa karunaq. Mana musqayninpa runakuna
charikaarimunaq mana riqir chay oosuta.
Chawranaqa kuuraqa nisha runakunata: “Manami imanuypasi puydishwanchu kay
wamrataqa wañuchiyta. Imanuypami rurashun?”
Kuuraq paadrinonqa pas wañuchiyta munaykan chay wamrataqa runakunata pasaypa
wañuchikuptin ihaadon oosu mallwa.
Chawraqa kuuraqa nin runakunataqa: “Imanuypasi wañuchishunmi kay wamraataqa.
Manami alichu kanqa mas hatunyarqa.”
Nir, huk kutićhuuqa nisha: “Iiho, aywanki wak hana puntaman. Waqtanćhuumi kanqa
huk qućha. Chay qućhaćhuumi huk yuraq kawallu mikunqa. Chay yuraq kawallutami
charimunki. Chay kawalluqa kawalluumi. Charirkurqa luqakurkur apamunki kay
nuqakaqman.”
Chaynuy nisha kuura paadrinonqa ihaadon oosu mallwata. Paadrinonqa kaćhash kasha
kawallu wañuchinanpaq. Mana kawallunchu kasha paadrinonpashi. Chaaqa huk qućhaćhu
chukaru kawalluman kaćharunaq, “Chaaqa wañuchinqami” nir.
Chawraqa laasurunshi wamraqa kawalluta chay qućhaman ćhayaykurqa. Chaypita
kawalluqa pasaypa karuypanash ushaykasha. Chaynuy ruraykaptinshi oosu mallwaqa
vensisha kawallutaqa. Vensirkurshi waskawan charirkur luqakusha. Paadrinonman
ćhayachisha. Chawraqa chay oosu mallwaqa vensisha chukaru kawallutasi.
Chawraqa ćhayaykachir paadrinonta nisha: “Kaa kawallu munanqayki paadrino.”
Ćhayarachiptinqa, nisha paadrinonqa: “Ali iiho, grasias.”
Paadrinonqa kawallutaqa mansashatana chukaru kawalluta ćhaskisha. Chaypitanaqa
paadrinonqa runakunata nisha: “Manami imanuypasi wañuchishwanchu. Kananqa
pushashaq huk muntipa chayćhu wañukunanpaq.”
3. Chay ninqannuy chay moosutaqa oosu mallwata apasha huk muntipa. Y chaynuyparaq
wañusha chay oosupa churin runa.
EL HIJO DEL OSO
Hace tiempo había una mujer. Ella estaba andando por la montaña. Andando por el
bosque, se perdió. Ella estaba perdida en el bosque, donde había osos, leones y tigres.
Diciendo: “A lo mejor ellos me comerán”, ella se entristeció en el bosque. Mientras la
mujer andaba triste, vio de lejos a un oso que estaba acercándose a ella. Al ver al oso, la
mujer se puso más asustada. Ella tembló mucho más pensando: “Ahorita él me comerá”.
Entonces el oso se acercó a la mujer. Él llegó arrodillándose frente a la mujer. El oso
estaba llorando, y sus lágrimas resbalaron de sus ojos. En la rodilla del oso estaba
prendida una espina grande de cacto. Inmediatamente la mujer sacó la espina. Porque la
mujer sacó la espina, el oso vivió con la mujer.
Ellos vivían en una quebrada, donde había una cueva. El oso hizo subir a la mujer a la
cueva, y allí ellos vivieron cinco años. Mientras que ella vivía con el oso, ella dio la luz al
hijo del oso.
Un día, cuando el oso había ido para buscar vacas y ovejas, la mujer se fue a un pueblo,
guiando a su hijo que era todavía chico. Llegando al pueblo, ellos se quedaron y allí
vivieron.
En ese tiempo, siendo que vivía allí un cura, ella le pidió que bautizara a su hijo. Este
cura se hizo padrino del hijo y lo bautizó.
Cuando el niño se volvió más grande, su madre lo puso en la escuela. Entonces, el niño
estudió en la escuela. Así creció el niño. El niño se volvió bien formado y tenía la fuerza
de un oso. Cuando los chicos de la escuela lo fastidiaban, a golpes él mató a sus
compañeros.
Entonces la gente se acercaba a la madre: “Vamos a matar a tu hijo. Él no es bueno.
Cuando crezcas más, él matará a todos nosotros”.
La madre del oso contestó: “Bueno, lo mataremos. Este niño no es bueno”.
Luego el oso tierno dijo a su madre: “Mamá, cómprame una barreta que pese una
tonelada. Alzando ese fierro, alzaré a todos los hombres. Y luego mataré a todos ellos”.
Entonces la mujer compró el fierro para su hijo. Por si solo, el nino alzó la barreta. Al ver
al niño, la gente se quejó a su padrino, el cura.
Entonces, la gente dijo eso: “Hoy iremos al bosque. Allí agarraremos un león o un oso,
4. cualquiera. Cuando hayamos agarrado un oso, los haremos pelear hasta que el oso lo
mate y lo devore.
Al escuchar esto, todos los comuneros se reunieron en la plaza. Ellos llevaron un oso
para pelear con el niño. En ese tiempo el niño ya estaba volviéndose joven. El joven tenía
solamente un cuchillo para pelear con el oso. El joven salió a la plaza. Llegó también el
oso. El oso subió y colgando al joven por su cuello, le abrazó. Por fin, el joven mató al
oso. Ese oso había sido el padre del niño. Sin saber, los hombres habían agarrado a ese
oso.
Entonces el cura dijo a la gente: “De ningún modo podremos matar a este joven. ¿Qué
haremos?”
El cura deseaba mucho matar a ese niño, porque el hijo del oso había matado a tanta
gente.
Entonces el cura dijo a la gente: “Como sea, materemos a este joven. No es bueno que
crezca más”.
Diciendo eso, habló asi al joven: “Hijo, anda a ese cerro que está arriba. Detrás hay una
laguna. Por la laguna hay un caballo blanco comiendo. Agarra ese caballo. Es mi caballo.
Cuando hayas agarrado y montado el caballo blanco, lo traes acá”.
Así dijo el cura a la cría del oso. El padrino lo mandó para que el caballo lo matara. No
era el caballo del cura. Por eso mandó al caballo salvaje de la laguna. El pensó: “Él lo
matará”.
Al llegar a la laguna, el joven lazó al caballo. El caballo saltó mucho mientras que el
joven lo amansaba. Así, la cría del oso venció al caballo. Cuando él venció al caballo y lo
agarró con una soga, él lo montó. Llego donde el cura. Entonces la cría del oso venció
también al caballo salvaje.
Llegando donde el cura, el joven le dijo: “Aquí está el caballo que deseaba, padrino”. Y el
cura le respondió: “Bueno, hijo. Gracias”.
El padrino recibió el caballo manso que había sido salvaje. Luego el padrino dijo a la
gente: “De ninguna manera mataremos al joven. Hoy día llevaré al joven a un bosque, y
allí morirá”.
Diciendo eso, él llevó a la cría del oso a un bosque. Y así murió el hombre que era hijo
del oso.