De Nova York a Grandas de Salime, pasando pola Coruña, Xixón ou Barcelona, El Batallón Galicia, de Cristóbal Ruitiña (Cangas, Asturias, 1977), recrea a odisea d’aquelos republicanos veteranos da derrota antias da derrota, que nunca tuveron ningún sito al que regresar, pro nuno sabían. A narración reconstruye a peripecia del comandante republicano José Moreno Torres. E tamén a d’un labrador de Grandas de Salime que puido coincidir con él e, se acaso, cambiar el sou destino. Os dous escapan de territorios ocupados. José Moreno chega da Coruña. El labrador chega de Grandas de Salime. Os dous coinciden en Xixón. Combaten baxo el mando del Goberno asturiano. Os dous escapan da derrota y os dous avanzan hacía a derrota.
5. 13
Asunto: El Batallón Galicia
Jaime Souto pa usuario
Responder
Foi no brao del 2007 cuando soupen cómo acaba-
ran morrendo os homes del Batallón Galicia. El
día que cheguéin a Penafonte inda nun era setembre,
pro faltaría ben pouco. Si recordo claramente que facía
calor, qu’era un día de muita gafedá e que debía levar
us días sin chover, de seguro máis d’úa semana. Víase
nel herba dos prados, marela como el maíz. E no xei-
to triste e cansado das canas das patacas. Era pouco
máis da úa del meudía. Seino porque miréin el reló pa
comprobar el que botara dende Xixón. Ben sabes que
sempre me gustóu máis ir pola costa, anque todo el
mundo m’envizcaba pa que fora polo Palo. Aquel día
costóume ver xente hasta ben andada a tarde. Al che-
gar unde el garaxe, deixéin el coche fóra e fun dereto al
piso d’enriba a amañar de comer. A porta da entrada
quedaba pá parte del camín e, como cuando era neno,
costóume abondo abrila. Xa na casa, busquéin ovos na
neveira e pan nun armario. A vecía que cuidaba da casa
6. 14
cumprira col que faláramos por teléfono. Mentres fritía,
admiréin dende a ventá a altura que coyeran as berzas
del horta d’enfrente. Penséin en ir por augua á fonte,
pro como tía fame decidín bebela del grifo. Sentéin no
escano mirando hacía el camín, por unde nun pasóu
naide mentres tuven comendo. Nun vin máis qu’as pitas
qu’escapaban d’un galo unde el cancelón da Penela. Col
primeiro farelo de pan pasóume el mareo que trouxera.
Cuando din acabado véronme ganas de botar úa ses-
ta pro recordéin qu’inda tía que desfacer a maleta. E
fun camín del coche buscala. Mentres baxaba, miréin
de puer nome a os lugares que podía ver dende el pico
da escaleira, lugares que tu nun coneces: A Airela, A
Armilda, Pelóu. Máis á dereta, al pé de Pedrasapañadas,
soupen qu’andaba Penafurada. E, del lado d’abaxo da
carretera que parecía ir morrer á Campeloa, tería que tar
Soane e Silvañá. Todos esos nomes, que noutro tempo
pronunciara tanto, foran precisamente os que me leva-
ran hasta alí, hasta aquela casa medio abandonada que
meus padres levaban anos sin pisar.
Eu tamén levaba anos sin ir a Penafonte, de segu-
ro dende qu’acabara d’estudiar. Úa beca pa investigar a
toponimia dérame a oportunidá de volver. Tía dúas se-
manas pa facelo. Levaba doce meses esperando que me
chamaran pa ocupar a praza de profesor d’Instituto que
sacara nas oposicióis que convocaran el brao anterior
e decidira que nun podía pasar outro ano máis en casa
mirando pá televisión. El trabayo nun era difícil. Había
7. 15
qu’andar as casas e falar cos máis veyos de cada parro-
quia. A base de perguntar, tía qu’averiguar cómo ye cha-
maban a os lugares, a os montes, a os ríos y a os prados,
sin dar máis el que figurara nos letreiros da carretera ou
nas cartas del Conceyo. A administración nova quería
recuperar as denominacióis qu’usaban os propios vecíos
e descartar as consagradas pola documentación y as
máis das veces casteyanizadas. A mía intención era em-
pezar polo que tía máis cerca: a parroquia de Penafonte.
Y antias de todo, quería confirmar que nun morrera el
home col que quería falar al outro día. Por eso en cuan-
to acabéin de colgar a roupa no armario fun camín da
casa unde, según esperaba, inda vivía. Á altura da fonte,
atopéin un pelegrín. E, falando con él, un vecín: Firme
de Casa Firme. Firme era abondo máis pequeno qu’eu,
gordeto e veyo. Debía andar polos sesenta ou setenta
anos, anque quizabes nun tía máis de cincuenta e cinco.
El pelegrín era todo el contrario. Sin dicirye eu miga,
Firme precatóuse de qu’andaba buscando a Faustino.
«Ándanche todos no Garabocho», soltóu mirando pa
min pro sin deixar d’atender pal pelegrín. «Veron buscar
al comandante Moreno».
Tardéin en asociar aquel nome a un cantar que ye
sentira a meu padre un brao d’aquelos de cuando pa-
sábamos os tres meses de vacacióis escolares en Pena-
fonte. Nun recordaba ningún verso e muito menos a
música, pro si qu’aquela cántiga relataba un episodio
de cuando a guerra: a persecución e posterior execu-
8. 16
ción sumaria del comandante Moreno y os sous homes
no lugar del Acevo, a us tres quilómetros de Penafonte
pola carretera da Fonsagrada, cuando fuxían camín da
Coruña al caer el Conseyo Soberano d’Asturias e Lión.
Daquela, nun me fundara muito naquel conto. Pouco
máis ou menos el que me fundara nas historias sobre
tesouros enterrados polos mouros en Valabilleiro. Pro
lo pouco que sabía d’esos acontecementos, cuando as
clases d’Historia del instituto acababan precisamente al
chegar a aquelos anos, valírame pa nun descartar dafei-
to qu’efectivamente puidera ter pasado. E, anque nun
entendín del todo el que quería dicir Fermín con que
daquén vera buscalo —e nun ye perguntéin non por-
que tuvera ocupado col pelegrín, senón pa que nun me
dera algúa d’aquelas contestacióis súas, enigmáticas en
apariencia pro sobre de todo preñadas d’úa ironía que
me resultaba sempre dolorosamente indescifrable—,
acabéin por darye as gracias e din a volta, non camín da
casa, senón da fonte que me quedara á dereta.
Mentres bebía del cano cua mao, puiden sentir de qué
falaba col pelegrín. El rapaz, rubio, fraque y alto, como
eran os pelegríos qu’andaban solos, quería saber cuál
era el camín verdadeiro, se el qu’atravesaba Penafonte
polo medio ou el qu’iba por encima da fonte. E Fermín
contestábaye qu’os dous salían a Galicia. Pro el pelegrín
quería saber cúal era el verdadeiro–verdadeiro camín de
Santiago. E Fermín aporfiábaye en qu’os dous–os dous
iban a Compostela.Tamén ye sentín perguntar se había
9. 17
algún que nun pasara polo Acevo. Cuando acabéin de
beber e marchéin del campo da fonte inda nun se pue-
ran d’acordo. No célo, el sol deixara sito a úas nubres
brancas. Á ezquerda deixéin a igresia, unde nun chegara
a entrar nunca. El camín, que cementaran pola primeira
y última vez había alomenos vintecinco anos, taba chen
de mazás inda verdes ou que, pola raza, nun podían
ser d’outro color. Pola carretera nun pasaban coches. E
quizabes por eso podía sentir comer al cabalo qu’había
xunta a escola. Penséin nos braos qu’a dedicaran a dar
pousada á xente, cuando us poucos días había actividá
a todas as horas. Alí cocinaban, durmían y hasta vían
a tele. Podían ver tres ou cuatro canles máis que nas
outras casas. No pico da escola inda se podían ver as
antenas parabólicas. Nunca soupen por qué deixaran de
chegar aquelos rapaces, mozos e mozas normalmente
de Castiya qu’iban alindar as vacas cuando nosoutros e
qu’axudaban a segar e recoyer el herba. Tampouco sou-
pen nunca por qué empezaran a vir.
Al chegar á casa, cuando inda nun abrira a cancela pe-
quena, descubrín un can botado no pico das escaleiras da
entrada principal. Miraba pa min con indiferencia, como
se me conecera de toda a vida. Ou, miyor, como se nun
esperara gran cousa dos seres humanos en xeneral. De-
cidín entrar abrindo a canceloa, a da entrada del coche.
Baxéin a costa cementada hasta el garaxe sin mirar hacía
unde taba,aspacio,como se nun soupera d’él.Arranquéin
el motor e salín del garaxe marcha atrás. Despóis xa fun