SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 124
Descargar para leer sin conexión
´

´

PAYA ARUTA LURAWINAKA AYMARA
WAWANAKATAKI CARTILLAS

SARNAQAWISATA, LUWISATA YATIQAÑAXA:
SARTIXA, JACH’APTIXA, T’UQIXA
(AYMARA)
Educación Inicial
BL
PÚ

ICA DEL

PE

RÚ

RE

"Año de la Consolidación Democrática"

MINISTERIO DE EDUCACIÓN
Ministro de Educación
José Antonio Chang Escobedo
Vice-Ministro de Gestión Pedagógica
Idel Vexler Talledo
Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural
Heriberto Bustos Aparicio
Director de Educación Intercultural Bilingüe
Modesto Gálvez Ríos
Autores:
Teresa Sebastiani Suárez
María Julia Pimentel Mamani
Porfirio Quispe Quispe
Aparicia Maquera Jimenes
Rita Choquecahua Gómez
Lucía Nina Medina
Norma Chata Apaza
Lidia Andía Pezúa
Coordinación Técnica del Proyecto MATEBITE:
Eleodoro Aranda Guzmán
Asesoría Técnica:
Maritza Muñonca Lupo
Ilustrador:
Julio Yachachin Flores

Hecho el depósito legal:
BNP: 1501512005-0276
Impreso en:
Gráfica Técnica SRL
Calle Los Talladores 184. Urb. El Artesano - Ate
Telf.: 436-3140
e-mail: contacto@graficatecnica.com
Diciembre 2006

Diagramación:
Daniel Carpio Ruiz
Karín Urdanivia Ramírez
Revisión de la escritura aymara:
Brigida Peraza Cornejo
Idelsa Mestas Delgado

© Ministerio de Educación
Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - DINEIBIR
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe - DEIB
Programa de Educación en Áreas Rurales - PEAR
Proyecto Elaboración de Materiales de Educación Bilingüe Intercultural Temprana para niños y niñas de contextos
bilingües de zonas rurales - MATEBITE (Convenio MED-OEA)
SUMA YATIÑANAKA JANIWA ARMAÑASATI
Yatiqawi: Uñt'iwa yaqiwa kumuniraranakana
yatiñanakapa.

1

Suma yatiñanka
janiwa armañasati

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jach'a qillqaña laphinaka
Thuru kunaymana samini
Qillqanakawa.
¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakampi aruskipañani kuna wakiskiri yatiñanakasa
utasana, kumuniraranakasana taypina yaqapxtanxa.
Mä jach'a qillqaña laphiru wakiskiri yatiñananka qillqata apañani
(ayni, mink'a, yaqhanakampi)
Aruskipt'añani yakha wakiskiri yatiñanaka.

Yatitanakasata
Yatitanakasa, irnaqawinakasawa.
Chiqapa sañatanwa, jani k'arisisa.
Yanapt'asiriñasawa maynitsa maynikama.
Yatiñasawa chaninchaña, yaqaña mayninakaru.
Pantjasitanakasaxa juchawa sañawa.
Phanpachañasawa, juchanakapata jiwasarusa pampacharakistphana.
Yuspärasiriñawa pay sasisna jakawinakasana.
Lurawinakasa phuqhiriñasawa, tukuyiriñasawa.

Aymara
1
Kumunirarasana utjasirinakaxa phamillasa lantiwa, ukhamaru
yaqatañapawa.
Phistanakasaxa yaqatañapawa.
Suma jakasiñasatakixa mayisiñasawa apunakasaru ukhamarusa
pachamamana sumankañapataki.
Janiwa kunasa lunthatasiñasakiti.
Jani jayrañasakiti, irnaqirañasawa.
Kumunirarasana suma wakisiri, yatiñanaka yaqañasawa.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa ullart'apxtanxa?
¿Kunsa yatiqapxtanxa?
¿Kunjansa lurapxtanxa?
¿Mayanpi ullart'apxsnati?

Yatiyaniwa awkipasaru, taykaparusa
kullakajilaparu kunti yatiqaniwayki
ukanaka.

Aymara
2

JARIQASISNXA WALI K'UCHITWA
Yatiqawi: Sapapawa jarisixa, q'uma
utjañapataqi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
uma, jawuna,
tuwalla, lamana.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jist'añani: ¿jumanakaxa utana kunjamsa
jariqasiptaxa? ¿kunanakampisa jariqasiptaxa? ¿kunatakisa?.
Ukataxa, amparanakapa uñxatasipxi, ¿q'umati?
Wawa uta anqaru mistupxi, sapa mayniwa ampara jariqasi umampi
jawunampi, ukataraki tuwallampi, wañt'ayasipxi.
Wasitata amparnakapa uñart'asipxi, q'uma sarnaqañataki.

Aymara
2
Wawanakampi killpirtasisna aruskipt'asipxi.
Sapa uru, amparanaka jariqasipxañani: manq'añataki, ukatsti
yaq'arasiña utata mistusina jariqasiñarakiwa.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa Lurapxtaxa?
¿Kunatakisa?

Sapa uru, jariqasipxi
Ajanupa, amparapa
Khumara sarnaqañataki.

Aymara
3

YATIYAWINAKA YATIYAÑANI

Yatiqawi: Sapuru sarnaqawinakana
yatiyawinakapa yatiyapxi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqaña lapisa, qillqaña
laphi, Kunaymana
Saminaka

Siwa...
Siwa uthaniwa mä
mathapiwiwa
taykanakataki.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wakiskiri yatiyawi yatt'ayañani wawanakaru lunisa uru ukhamaraki
kunawrasati wakiskaspa jukha .
Akhama jiskt'anakampi:
¿Kawkinkaskayatansa? ¿Khitinakampiskayatansa?
¿Kunanaksa lurayatanxa?...
Wawanakaxa munataparjama siwsawinaka yatiyistphana
Sapa wawanakaru qillqana laphinaka churañani jirujirunaka,
qillqanaka munataparjama lurapxañapataki.

Aymara
3

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanakaksa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kuna siwsawinaksa sawapxtanxa?
¿Walti lurasipktanxa?

Yatiyiwa kunti wawa utapana
yatiqawi ukanaka.

Aymara
4

JIRUJIRUNAKA MUNATASARJAMA AJLLIÑANI
Yatiqawi: Kunaymana chimpunaka
ajllisipxi.

L

M

M

J

V

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Tijiranaka, lapisanaka,
lip'iyaña allpi, jirujirunaka,
kunaymana saminaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa utaru apañani thuru laphi qillqañataki, kunaymana
jirujirunaka khuchuñataki (uyanaka, panqaranaka),
Sapa wawarujiskt'añani ¿jirujirunaka munaptati? ¿munapxasmati
sapa mayni jirujirunaka? ¿munapxasmati ajllit'asiña?
Wawakunampi jirujirunaka khuchupxañani.
Jiskt'añani: kuna jirujirunaksa alliptaxa? ¿kunatakisa ajlliptaxa?
Ajllita jirujirunaka amuyumpi uñakipt'apxi, uñt'asiñataki munata
jirujirunaka.
Apañasawa maya suma qillqsuta laphi, ukaruxa imillanaka yuqallanaka
chimpunakapa lip'katayapxani.

Aymara
4

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa lurtanxa?
¿Kunanakampisa lurtanxa?
¿Kunanakasa armt'apxtanxa?
¿Kunjamsa waliptaysmaxa?

Jirujirunakama, utanakasana
thaqañani.

Aymara
5

KURPUSA UÑT'AÑANI
Yatiqawi: kurpupa uñt’asipxiwa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jach’a, qillqaña laphi,
kunaymana saminaka:
tisanaka, laq'anaka,
saminchañanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa uta anqana, wawanakampi arus kipt'añani.
Jiskt'añani: kunjamasa kurpusaxa? ¿kunasa?: kayunakasa,
jikhaninakasa, p'iqisa.
Anatapxañani: rijusna.
¿kunjamasa anatapsna? ¿amparanakasampi, kayunakasampi,
ikhanampi, p'iqimpi?

Aymara
5

Ispijuta uñasipxi.
Paninkama saythapisna uñakipasipxi; kunasa mayjaxa. Kunasa
ukhampura.
Jach'a qillqaña liphiru kurpu jirujiru uñakipapxi.
Yatichirinaxa wawanakampi aruskipt'asisna chiqa sutipa
qillqhatapxi.
Wasitataraki maya qillqaña laphiru sapa mayniwi kurpupa
samichapxi.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa luratanxa?
¿Kunjamasa luratanxa?
¿K'uchiti irnaqatanxa?
¿Kunanaksa pantjataxa?
¿Kunjamasa waliptaysnaxa?

Jilanakapampi kurpupa sutiyapxi
anatasis.

Aymara
6

SUTISA QILLQAÑANI
Yatiqawi: Sutipa, marapa, siwa

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Tijiranaka, lip'iyañaka
qillqaña laphinaka, lapisanaka
yaqhanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jiskt'añani.
Yatipxtati jumanakaxa sutima qillqana, ullaña munapxtati?
Kunaymana samini kuchutalaphinaka churañani.
Sutinakapa ullart'asinxa saminchapxañapawa.
Jach'aqillqaña laphiru sutinakapa lip'ikatayapxi.
Mä yaqalaphiru sutipa qillqaqapxi.
Kawkiri wawanakati jani sutipa qillqani, ukharusti yanapt'asispawa
nayra qillqatampi.

Aymara
6

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa ullartanxa?
¿Kunkajamsa lurtanxa?
¿Kunanaksa panjataxa?
¿Kunjamsa waliptaysnaxa?

Awkinakapru uñacht'ayani
Suti qillqatapa.

Aymara
7

JIWASANA LURAÑANAKASA
Yatiqawi: Iwxawinaka,lurañanakapa
phuqiwa ukhamarusa luriwa.

lurawinaka

uñañcha

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jach'a qillqaña laphi, lip'iyana allpi
kunaymana samini qillqañanaka,
kunaymana jirujiru laphi
kuchuta laphinaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa uta manqhana wawanakampi aruskipt'asna.
Wakichañani lurawinakasa yatiña utana taypina, (pichaña, achunakaru
uma waraña, uywata alinakaru uma waraña, yaqhanakampi)
Sapa mayni wawanakaru uñacht'ayañani jirujirunaka uka taypita
wawanakaxa mayachasina ajllipxi, munataparxama wakichata
lurawinakasaru lip'ikatayapxi.
Ukatsti sapuru mayanchisasaxa, jupanakama yanapasisa lurapxi
iwxata lurawnikapa.
Sapa pisqa yatichaña urutxa, maya uruwa chaninchaña iwxata
lurawinakapa ¿lurasipkiti, janicha?

Aymara
7

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa lurtanxa?
¿kunjamasa lurawtana?
¿Kuna lurawinaksa ajllitaysnaxa?
jiwasanaxa lurañasawa uka
amtata, iwxata lurawinakasa.

Taykaparu, awkiparu, saniwa, taqi
lurawipa wawa utana.

Aymara
8

IMILLA WAWA, YUQALLA WAWA URUYAÑANI
Yatiqawi: Arsutansa sarñaqañansa yaqiwa
masinakaparu munasiñampi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Mä wäyaqa, wawanakana
sutinakapa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Jichuruxa chijllañaniwa imilla wawa, yuqalla wawa jachanchañataki,
ukatakixa apañaniwa mä wayaqa ukankaniwa wawanakama sutinakapa.
Ukatakixa jawsañaniwa mä wawa, jupawa maya suti apsuni uka
wawaruwa uruyañani.
Uka wawaruxa suma munasiñampi yaqañani manq'añanaka taqini
apthapt'asipxañani ukhamaraki manqt'asipxañani.
Uruyata wawaxa munanixa, warurt'aspa, janukaxa urusnaqt'aspawa.

Aymara
8

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Khiti wawarusa uruytanxa?
¿Kunjamsa yaqtanxa ukawawaruxa?
¿Kamschistusa uka wawaxa?

Yatiyaniwa kunatixa wawa utanxa
lurawapki ukanaka.

Aymara
9

MARKAJANA QHATUPA
Yatiqawi: Unt'iwa yatxatiwa marka pana
qatupa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Ch'uqinaka, qañiwanaka
jiwranaka, siwaranaka,
t'ant’anaka, jak'unaka
yaqhanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Nayra urunakata wawanakaru mayipxañani achunaka: ch'uqinaka,
qañiwanaka, jiwranaka, siwaranaka, yaqhanakampi.
Wawanakaru jiskt'añani: ¿qhatu unt'apxaptati? ¿kawkinsa
qhatuxa utji? ¿jumanakaxa qhaturuxa sarapxiritati? ¿kunanaksa
awki taykasaxa qhatuna lurapxi?.
Wawa utana qhatuta anatapxi jupanakama aljasipxi, alasipxi
achunaka.

Aymara
9

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunjamasa anatapxtanxa?
¿Kunanaksa aljtanxa?
¿Kunanaksa alastanx'a?

Awki taykapampiwa markapa
qhatu tuqita aruskipapxi.

Aymara
10

MARKASANA PHISTAPA
Yatiqawi: Yatxati, uñt'i, phistapa ukhamaraki yaqha
kumuniraranakana phistapa
(thuquwipa, warurawipa, tukawinakapa).

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jach’a qillqana laphinaka,
lapisanaka, saminaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru kumunirarana phistapata jiskt'añani. ¿kunjamsa
phistachapxtanxa? ¿kunakaksa luraxtanxa phistachañatakixa?
¿Thuqtancha, warurtancha? ¿kunanakampsa lurapaxtanxa?
Mä jacha qillqana laphiru qillqañani kunti wawanakaxa sapki ukanaka.
Wawanakampi chijllt'añani kunatuqitsa yatiña muntanxa uka
(thuquñaspa, warurt'awispa, manq'añanakaspa yaqhanakampi).
Wawanakaxa utanakapana yatxatanipxani.
Munatparjama tuqhupxani.
Tukuyxasinsti yatxatatanaka jirujirunakampi uñacht'ayani.

Aymara
10

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kunakanasa yatxatanxa?

Amuykipt'apxiwa jilanakapampi,
awkipampi kunti yatiqawki ukanaka.

Aymara
APUNAKARU MAYT’ASIÑANI

11

Yatiqawi: Apunakaru mayt'asañani.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Aruskipt'añani wawanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Sapuru qalltañatakixa maytasiñani (apunakata) yanapt'apa
(wawa uta manqhana, anqana).
Jiwasawa nayraqata maytañani wawanakasti ist'apxistaniwa.
Apuknakaru uñtasa ampara luqtasa mayt'asiñani.
Jani walinakata arxatistphana
Suma jakawi utjphana
Yaputa, uywata jark'akphana kuna chhijinaksa
Taqpacha jaqinakaru jisk'a jachanakaru
Thakhinakasana mä suma jaqinakañasataki qhantansitphana.

Aymara
Wawanakasaxa jiwasampi mayacht'asisa arst'apxani aka mayisiwi.

11

Kawkiri wawa munapxchi mayt'apxañi.
Lurapxaspawa sapuru janukaxa ajllita urunakasa.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Khitirusa mayt'asipxtanxa?
¿Kunanakasa maytanxa?
¿Kunatakisa mayiwinakasxa maytanxa?

Awkinakaparu, jilanakaparu
yatiyiwa kunti mayisipki
ukanaka.

Aymara
12

JESUSANA PHAMILLAPA UÑT’AÑANI
Yatiqawi: Unt'iwa Jisusana phamillapa ukhamarusa
yatiqiwa phamillayaqaña tuqita.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jach'a qillqaña laphiru,
Jisusana phamillapaña jirujiru utjanapa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Jach'a qillqaña laphiru kunamana samini kuchutanakampi, Jisusana
phamillapa lip'ikipayatampi yanapt'asiñani wawanakaru yatiyañataki.
Jiskt'anaktaypita aruskipt'asiñani ¿khitis Jisusanxa? ¿khitinakasa?
¿Jisusana phamillapaxa? ukhamaraki ¿junaxa phamillanitayati?
Phamillapa jixst'apxani mä qillqaña papilaru sapamayniru sutiñakapa
qillxatt'arapiñani.

Aymara
12

Wawanakaru jiskt'añani
¿Kunsa yatiqtanxa?
¿Kunjamansa Jisusana phamillapaxa?
¿Phamillasaruxa jumanakaxa munasipxtati?

Awki taykaparu yatiyani kunti
yatiqawayki ukanaka.

Aymara
ANATAPXAÑANI UYWANAKARU YATXAYASNA

13

Yatiqawi: Uywanakaru yatxayasna
taqpacha kurpupampiwa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
qillqaña laphi, lapisa,
kunaymana saminaka,
uywanaka uñakipt'añani.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Arsuñani kuna uywanakasa unt'aptaxa.
Anqana uñakipt'añani taqi uywanakaru (sarnataqapa manqasitaqa)
ukatxa uywanakjama anatañani yatxayasna.
Yatichiri uñakiptt'ani walinakaru, suma yatxayiti uywanakaru.
Yatiña utana, jirsusna samichañani kawki uywarusa yatxayatayna,
utkaxa qillqapxani taqi luratapa.

Aymara
13

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa luraptanxa?
¿Kuna uywakunaka uñjatanxa?
¿Kawki uywarusa yatxaysna?
¿Wasitata ukhampacha anatsnali?

Yatxayma, yaqha jani uñjata
uywanakaru.

Aymara
TAYKASATAKI JISK'A WAYAQANAKA
LURAPXAÑANI

14

Yatiqawi: Jisk'a yänaka, lurapxiwa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Kunaymana ch’ankanaka, p'itaña,
lawitanaka, jisk’a ch’akurunaka
yaqanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jiskt'añani ¿kunanaksa lursna tayka nakasatakixa?
Ukatxa sapa wawaruxa, chusi ch'anka, p'itaña lawitanaka churapxañani.
Yatichiristi yanapaniwa, sapa wawaru jisk'a wayaqanaka p'ithaña, sawaña.
Ukatxa ch’ukupxi lankhu ch’ankampi.
Tukusina uñachayapxi lurawinakapa.
Ukhamarakiwa utaparu appxi taykaparu churañataki.

Aymara
14

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurawataysna?
¿Kunsa jani wali lurataxa?
¿Kunjamsa askichañanixa?

Aukinakaparu, jilatanakaparu
uñast'ayani jisk'a wayaqa, taqi
chuymapampi, taykaparu churani.

Aymara
15

MATTHAPIWINAKA
Yatiqawi: Akatjamata arsu jupana
amayunakapa uñtataparjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqaña laphinaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakampi mayacht'asisa chijllt'añani kuna urusa matthapipxañani.
Kunjamti kumunirarranakasanxa matthapipxixa, ukhamaraki lurañani
wawanakampi.
Uka matthapiwinsxa aruskipt'añaniwa kunjamsa phuqasktanxa jiwasana
lurawinakasanxa; yatiña utasaxa q'umati janicha, amtaraksnawa
yaqhachiqanakaru mistuña (saraña).
Ukatakixa utjañapawa mä p’iqinchiri sumaru irptañataki.
Mä qillqiri, amtunaka qillqañapataki.
Sapa wawanakaxa parlañatakixa ampara luqtañapa.
Tukuyarusti kunti qillqapki ullart'atañapawa taqi thiyana.

Aymara
15

Wawanakaru jiskt'añani:
¿Kunatakisa tantachastanxa?
¿Kunanakatsa aruskiptanxa?
¿Kuna sawinaksa amuytanxa?

Awki, taykaparu jilanakaparu
yatiyiwa tantachasiwina,
amtawinaka.

Aymara
16

NIQ'I ÑATUÑANI
Yatiqawi: Niq'ita ñatupxi uywanaka, jaqinaka,
yanaka jupanakana munataparjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Ñiq'i, uma, yuru.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jistt'añani, ñiq'impi anaturitati? ¿kawkinsa?
¿Kunjamsa anatapxtaxa?, ¿kunanaksa ñatupxiritaxa ñiq’impixa.
Wawanakampi ñatjañani suma ñatjatañapkama.
Sapa mayniwa jupapacha ñatusini ukanksti uñacht'ayaniwa
uñakipt'apxañapataki.
Sapxaniwa kunjamsa ñatupxatayna.

Aymara
16

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa lurtanxa?
¿Kunannakampisa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kunanaksa ñiq'itxa luraskaksnaxa?

Jilanakapampi anatapxiwa
ñiq'iñatuñampi.

Aymara
KUNAYMANA K'UCHIRT'AWINAKA

17

Yatiqawi: Kunaymana k'uchirt'awinaka
uñt'añani, ist'añani.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Pinkillu, tarqa, siku, tinya,
pututu, antara.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jiskt'añani: jumakaxa ist'apxiritati, uka k'uchirt'awinaka,
kunjamsa ist'asixa.
Wawanakaru ist'ayañani sapa mayampi: pinkillu, tarqa, siku,tinya,
pututu, antara.
Wawanakaru jiskt'añani: kawkinakansa aka k'uchirt'awinaka
ist'apxataxa?.
Wawanakaxa yatichirijama kikipa lurapxani.
Ukatxa sapa mayni lurapxani: maya tinya yatichirinimpi.

Aymara
17

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa ist'aptaxa?
¿Kuna suma k’uchirt’aqwinaksa
jumanakaxa uñtaptaxa?
¿Kunjamasa lursnaxa?

Tayka awkimaru jiskt'apxani
kuna k'uchirt'awinaksa uñt'apxi.

Aymara
18

WARURT'ANAKA QILLQAÑANI
Yatiqawi: Sanipxiwa mä warurt'a
qillqañataki.

Wa

wa

uta

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqaña laphi, lapisa saminaka,
qillqaña k'uchu yaqhanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Aruskipt'añani wawanakumpi warurt'anakxata
¿Warurt'aña yatipxtati?
Khitisa warurt'aspa?
Mä warurt'a ajllt'añani jacha qillqaña laphiru qillqsuñataki.
Wawanakaxa yatiqañapawa warurt'anakana satapa.
Qillqaña tukusinxa juk'ata juk'ata ullart'apxañani warurt'asisa
taqpachani.
Tukusinxa wawanakaxa qillqapxaniwa sapamayni qillqaparjana.

Aymara
18

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kuna warurt’sa qillqañani?
¿Kunjamsa qillqañani?
¿K'unchiti lurapxtanxa?
¿Kunanaksa jani walxa lurktanxa?
¿ Kunjamatsa walt'aysnaxa?

Yatiyiwa jilanakapuru
warurt'anaka qillqatapata.

Aymara
K'UCHIRT'AYIRI YANAKA LURAPXAÑANI (phusanaka,
liq'iñanaka suxusuxunaka, sikunaka, kitaranaka)
THUQHUÑATAKI WARURT'AÑATAKI

19

Yatiqawi: K'uchirt'ayiri yanaka lurapxañani
sapaymanina munataparjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Lip'ichi, lawa, qala, ch'ankha
uywa najranaka, sillunaka lip'iyana
allpi, kuchuñanaka
chilinkanaka, wutillanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru mayt'añani apanipxañapataki akiri yänaka
(lip'ichinaka, lawanaka, qalitanaka yaqhanakampi).
Uka yänakxa apthapiñani wawa utasaru, kunaymana k'uchirtayiri yanaka.
Irnaqapxaniwa tamtama (qutu qutu).
Lurapxaniwa, phusanaka, tampuranaka, suxu suxunaka yaqanakampi.
Tukxasinsti warurt'añani, thuqhunani uka lurata yanakampi.

Aymara
19

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kuna yänakampisa lurtanxa?
¿Kunanaksa lurtanxajan walxa?
¿Kunjamatsa walt'aysnaxa?

Utapanxa uñacht'ayaniwa
k'uchisiña yänaka luratapa.

Aymara
20

SIWSAWI INUQAÑANI
Yatiqawi: Siwsawi inuqapxi, rixsutanakampi,
jirujirunakampi k'achacht’ayata.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqata pankanaka, piryurikunaka,
thantha pankanaka, qillqaña
laphinaka, saminaka, lipiyañanaka,
yaqhanakampi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru churañani kunaymana qillqata pampanaka jirujirunaka
uñañapataki.
Riwistanaka uñakipt'apxi, khuchhurapxi, lipirayapxi mä jach'a thuru
laphiru, kunti uñjawapki khuchhurawapki ukanaka.
Jichhaxa wawanakaxa qillt'ayasipxi yatichiru ukhamata jupanakaxa
qillxapxañapataki mä siwsawinaka.
Siwsawi inuqatxarusti taqpachaniwa ullat'apxañani ukatsti apxarakiñaniwa
imawiru.
Luraraksnawa (yatichaña pankanaka) yatiqawinaka phuqhachañataki.

Aymara
20

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunanaksa inuqtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kunancha pantjasiwtanxa?
¿Kunjamatsa waliptaysna?

Awkiparu jilanakapar yatiyaniwa
siwsawi inuqatanakapata
k'uchisiña chuymampi.

Aymara
21

ARSUWINAKA INUQAÑANI ULLAÑATAKI

tm

a

umantma
uñ

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Paya kartunkajuna, khhuchutanaka, jaqi
lipirt'ayatanaka, qillqanaka: jirujiruni
qillqanakani, lip'iyañataka.

manq’a

ma

Yatiqawi: Khuchutanaka taypita (yanapt'asisa)
inuqiwa arsuwinaka ullart'añataki.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Kajuna apañani khuchhu tampi jaqi lip'yatanakani, (chacha, warmi wayna,
wawa).
Jaqi jirujirunakani kajuna, qillqanakani; akirinakaspawa (manq’i, umi, alasi,
uñayma jumaxa k'atampi yanapt'ma).
Wawanakaru yatiyañani kunjamsa arst'naka anat'asispaya inuqsna
ullart'ayañataki.
Ukhamasti kajunata apst'asina uñacht'ayañani wawanakaru uñarayañani
uñt'añapataki uka jirujirunaka ukhamarusa ullat'apxaspa, maya kajunaku
ukxa ukhama uñtasiriraki.
Waljaru khuchjataxipansti kitjañani mä kajunaruki; wawanakana
anatasipxñapataki ukhamata anatasispaya arunaka inuqapxañapataki.

Aymara
21

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa lurtanxa?
¿Kunanaksa ullartanxa?
¿Kuna yanakampisa irnaqtanxa?
¿Mayampi anatasisa irnaqasknati?

Awkipampi jilanakapampi
aruskipt'apxiwa ullañatuqita.

Ullañamawa: Wawanaka yatichantuquita qillqawi.

Aymara
22

ARSUWINAKA JAJLLIÑANI, JAKHUÑANI
Yatiqawi: Uñt'iwa qhawqha isk'a arunakasa utji
sapa arsuwina.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jathanaka, qalitanaka,
lapisa qillqaña laphinaka.

jutañaniwa

arumathixa

¿Kunjamsa lurapxañani?
Yatiña uta anqawjana wawanaka muyuki qunurt'ayañani kunti lurañaxa
wasiki uka yatiyañani.
Sapa wawaru churañani jathanaka, qalitanaka, lawitanaka yaqhanakampi.
Mayiñaniwa wawanakaru ¡ ist'ita ! ¡ ist'apxita ! mä anatawa anatañani:
Jakhuñaniwa arunaka “arumanthixa arumata jutañani”
Wawanakaxa jakhupxaniwa ¿qawqha isk'a arunisa mä uka arsuwixa?
Ukhamaxa sapamaya isk'a arsutaki mä jatha uchañani akhama:
“jutañaniwa arumathixa”

“ jutañaniwa arumanthixa taqpachani”

Janukakaxa
Taqpachaniwa arumanthixa jutanani.

Aymara
22
Ukhamaxa juk'ata juk'ata anatayasipaya yatichañasawa. Yaqhipaxa
arsuni mayninakasti jatha uchani (yaqhanaka).

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunanaksa jakthaptanxa?
¿Kuna yänakampisa irnaqtanxa?

Awkiparu jilanakaparu
wawa utana yatiqawinakapata
yatiyani.

Ullañamawa: Wawanaka yatichantuquita qillqawi.

Aymara
JAMUSIÑANAKA (CHIQT'A ARUNAKA)
Yatiqawi: Yatiwa,Siwa jamusiñanaka
chiqt'a arunaka, kikpamarkapata
¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqaña jach'a laphi, kunaymana samini
thuru lapisa, laphi khuchutanaka.

23
¿Kunapachasa
kunapachasa?
...........
...........
............

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wa wa utaru apañaniwa mä jacha laphi jamusiña qillqata.
Uka qillqata ullart'añani wawanakataki
Wawanakaru amuyt'ayañani juk'ata, juk'ata jamusiña uñacht'ayañkama.
Wawanakaxa ullata aru arsuyapxani.
¿Kunapachasa kunapachasa?
Chiyara chuymani
qulli lawata isini
sutinaka qillqiri
¿kunapachasa?
(lapisa)
Wawnakaruxa jiskt'añaniawa ¿kunsa ullartanxa? ¿kunaspasa?
Warurt'ati, siwsawicha janukasinxa jamusiñacha
(chit'a arucha).

Aymara
Wawanakaxa jaysapxaniwa uka jamusiñaru, mayampi jiskt'añani.
Tukxasinxa jupanakaxa yakha siwsawinaka inuqapxani,
yaqha siwsawi:
¿Kunasa Kunasa?
thuqkasa thuqkasawa
Lunqhuntxi lik'intxi
¿kunapachasa?
(Qapu)

23

¿Kunasa Kunasa?
Maya, Paya
anqatxa axsarkaña
manqhasti munkaña
¿kunapachasa?
(tunasa)

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa yatiqtanxa?
¿yaqha jamusiñanaka yatiqaskaksnati?

Awktaykaparu, jilanakaparu
jamusiñanaka yatiqatanaka
yatiyani ukhamarusa yaqanaka yatiqani.

Aymara
24

QILLQAÑA YATIQAÑANI
Yatiqawi: Munapxiwa qillqana jupanakama
qillqaparjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Lawaqallunaka, lapisa
Qillqaña, laphinaka, pisara,
ch'allanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa uta anqana wawanakaxa ch'allaru (laq’aru) luk'anapampi
qillqapxani.
Wawakunakaxa lawaqallunakampi kunaymana rixupxani, munataparjana
sapamayni ukhamaraki yatiqasisa yaqha qillqatata.
Wawa utaru mantxasinxa qillqaña k'uchuru makatasina rixupxani
munataparjana.
Wakisiwa aka lurawinakaxa luraña payurkipata, jani ukasti
amuyarakismawa.

Aymara
24

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kuchiti irnaqapxtanxa?
¿Kunsa pantjawtanxa?
¿Kunjamatsa walt'aytanxa?

Jilanakapampiwa qillqana yatiqapxani
luk'anampi, lawaqallumpi, uraqiru
qillqañata anatapxani.

Aymara
MUXSA ALLPI PHAYAÑANI

25

Yatiqawi: Taqpachaniwa arsunipxi,
kuna phasasiña naksa uñt'apxi.

MUXSA ALLPI

Kunasa utjañapaxa:
Allpi phuku
Wislla
Chuwa
Uma
Kanila
Salwiya

Phayaña:
Mä phukuru uma wallaqiñani, ukaru uchañani, kanila, jani ukaxa salwiya.
Mä llataqallu jiwra jak’u isk'a umampi challxtapiñani wisllampi jirusisa.
Wallaqiskiri umaru asukara warantañani muqsachañapataki.
Jak'umpi uma wakichata phururu warantañani jisk'ata, jisk'ata.
Wisllampi jirusnkana wali wallaqhani ukhaxa.
Sumañata phurunaka qhirita apaqxanani thayarañapataki.
Ukata jisk'a chuwanakaru liwasiñani maqasiñataki.

Aymara
25

¿Kunjamsa lurañani?
Nayruru uruta wawanakaru mayiñani jak'u, kanila, salwiya,
asukara, phuku, llata wislla.
Wawanakaru jist'añani: ¿jumanakaxa muqsa allpi utanakamanxa
manqapxtati? ¿yatipxtati kunjamsa phayana? ¿jiwasasti phaysnati?.
Jach'a laphiru qillqañani wawanakana arsuwinakapa
muqsa allpi phayañatuqita.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Sumanati muqsa allpixa?
¿Khusati allpi phayanaxa?
¿Yaqha uruxa phaysnati?

Awkinakarapu, jilanakaparu
yatiyapxiwa muxsa allpi
phayawita.

Aymara
26

SIWSAWI ARSURI, MANTILATA THAQAÑANI
Yatiqawi: Unt'apxi kunaymana yänakana
sutinakapa, arsusisa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Mantila kunaymana
yänaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Mantila uskt'asiñani kunaymana yänakani wulsillu.
Wawanakaru jiskt'anani ¿kuna yänakasa utjpacha mantila wulsillupanxa?
¿yatiña munapxtati? ¿yatxatañani?.
Ukatxa mayata mayata uñachat'ayañani yänaka wawanakaru uñt'añapataki
ukata sutinchañapataki, sapa yäna sutipa arsuñapataki, jiskt'apxañani,
¿kunasutinisa akxa? ¿kunjamasa? ¿kunatakisa waliqa? ¿qhawch'asa?.
Ukatxa wawanakaru mayt'apxañani mantila kikpa lurañapataki
anatasispaya.
Qhiparuxa mä qillqana laphiru sixsuyañani kuna yänaksa unjpaxataynaxa
ukanaka.
* Yacha urunakaya yatichasmaxa kunaymanaka (quqanaka uywanaka).

Aymara
26

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa anattanxa?
¿kunanaksa uñt'awtanxa?
¿Yacha urunakasa pachpa lursnati?

Jilanakampi kikipa
anatapxani.

Aymara
CHIMPUNAKA LURAPXAÑANI

27

Yatiqawi: Wawanakaxa kunaynana chimpumpi lurani, yatiyani
amuyuwipa yatichiri qillqañapataki.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Chuq'i, chimpu,qaljata,
qillqana laphi, sulphi, lapisa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Sapa mayni wawaxa, ch'uqi apaniñapawa chimpu lurañataki.
Ukata, kunaymana chimpu lurani.
Wawanakaxa qillqaña laphiru chimpunakampi anatasisa apanaqaña
yatiqapxani
Jupanakama suma uñakiptasisa, amuyt'apxaphana ukata arustkipt'añani.
Ukatsti qillqanaru puripxañapawa kunjamti ukhakamaxa yatiqapxi ukhama.
Ukharusti yatichiriru amuyanakapa yatisitani ukata qillqaña laphiru
qillsuñataki.

Aymara
27

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanakampisa chimpunaka lurtanxa?
¿Kunjamsa lursnaxa?
¿Kuna amayusnaksa qillqayapxistaxa?

Awki, taykaru, yatiyani
amayawinaka qillqayatakapa.

Aymara
28

K'USILLU AJANUNAKA LURAÑANI
Yatiqawi: Yänakata khusillusiñpachatakiwa
lurapxi, ukhamarusa munataparu.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Wulsanaka, laphinaka, jacha
thuru laphinaka, lawanaka,
lip'iyañanaka, sulphurinanaka,
kunaymana, ch'ankhanaka,
thantha isinaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru jiskt'añani ¿aka jisk'a k'usillunaka uñt'apxtati?
¿kamsatasa? Anataña munapxtati.
Wawa utaru walja kusillu ajanunaka apañan ukhamarusa uywa ajanunaksa
(iwija, qamaqi, mayku, anu, jaqi).
Mä k'usillu k'usillusiyasna wawanakampi parlapxañani
Wasitata wawanakampi mä k'usillusiñampi parlapxañani ¿jumunakasti
k'usillu parlayaña yatiptati? ¿jupampi parlaña munapxtati?.
Wawanakaru kusillu parlayana churañani.

Aymara
Wawanakampi chika lakipxañani kawkiri k'usillusa lurañani sasa.

28

(iwija mayku kunaymana lurapxañani).
Wawanakampi yanapayasisa k'usillunaka lurañani samichaña,
ch'ukuña, khuchuna, lip'iyaña yanapipxisitphana.
Tukusinxa sapa wawaxa arsuyapxañi kúsillunakaru.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurapxtanxa?
¿Kunanakampisa lurtanxa?
¿Kunatakisa lurtanxa?

Kullakanakapampi, jilatanakapampi,
k'usillusiñata anatapxani.

Aymara
29

JIRUJIRU KHUCHUTANAKATA ULLAÑAPANKA
LURAÑANI
Yatiqawi: Kunaymana uñjawinaka yatiwinaka
kumuniraranakana arsuyapxi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jirujirunaka, jach'a laphi,
taqpacha, samichañanaka
lip'iyaña lankhu laphi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Jach'a qillqaña laphiruxa sixsuñaniwa qullu mayaki.
Taqpacha wawanakampi sixsuñani kunaymana uywanaka, jaqinaka yänaka.
Uka yänaka sixsutanakampi
Phuqt'ayañani taqpacha wawanakampi uñakipt'añani kunanaksa
sixst'ataysha uka yatxatayañapsituwa.
Mä kajunitaru uchapxañani.
Ukxaruxa wawanakaruwa sapxañani apsma mä jirujiru jach'a laphiru
lip'iktayma kawkharuxalla wakischi ukaru.

Aymara
29
Yaqha jach'a laphiruxa qillqañaniwa kunanaksa wawa nakaxa arsuxa
ukanaka.
Tukuyasinxa taqpacha wawanakampi ullawxanani jirujiru khuchutanaka
lip'iyatat ukxaruxa lip'iyañani.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kunjarapiptamsa kuchutanakampi lip'iyataxa?
¿Kawki khuchutanaksa wali munaptaxa?
¿Wasitata luraña munapxasmati?

Awkitaykanakaparu yat'ayapxiwa
kuna khuchutanakta ullaña lurawita.

Aymara
30

WAKISKIRI MANQ'ANAKWA MANQ'APXI
Yatiqawi: Wakiskiri manqanaka uñt'apxani.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Taqpacha maq'anaka, kumunirara
manq'a ukhamasa yaqhatupqi
manq'a.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Kunaymana manq'anaka apañan, jist'añani wawanakaru ¿kuna manqanaksa
uñt'apxataxa? (kisu, jiwra, lichi, qañiwa, chuqi, siwara, kawna, ch'uñu).
Ukata yapunaka uñakiptaniñani kuna achunakasa utxpacha.
Wawanakama arukipt'apxaphana (kuna, achunakasa, utjixa phayastanxa).
Ukatxa; taqpachani quqanakapa manq'asipxani.
Wawa utana manqhanxa qillqaña laphi taqi achunaka, suma rixsupxani
ukataxa samichani.

Aymara
30

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kuna achunksa uñatanxa?
¿Kunatakisa uka achunakaxa
manq'añanixa?

Taqpacha arumankisa, rurunaka
apasniñani: kawna qhatita, ch'uqi,
qisu, juwra taxti, pitu qañiwa lichimpi.

Aymara
31

KUMUNIRARAJANA QULLU, PAMPANAKAPA
Yatiqawi: Uñt'iwa, aruskipiwa ukhamarusa yaqiwa
kumunirarapana qullu pampanaka.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Qillqaña laphi, lapisa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa utata anqaru mistusna uñatatañani kumunirara yapunaka, utanaka,
qullunaka irnaqiyinaka, quqanaka, achunaka uywanakaru, yaqhanakampi.
Ukxaruxa qullunaka untañani ukhamarusa pachpraki pampanaksa.
Wawa utaru kutxasaxa aruskpt'apxaniwa qullanaka pampanakatuqita ukatxa
jirujirunaka taypita kunti uñatataniwapi taqi ukanaka.
Wawanakaru jiskt'añani jirujirunakapata, qillqañani jupanakana
sataparjama.
Sapmayniwa jirurjirunakapa qhanaru uchapxani taqina uñjatañapataki.

Aymara
31

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa uñakipt'antanxa?
¿Kunanakatsa aruskipt'anxa?
¿Kunjamsa lurawtanxa?
¿Kujamsa jirujirunaka lurt'awtanxa?

Awkitakaparu jilanakaparu
yatiyaniwa kunti
uñakipapkatayna ukanaka.

Aymara
32

KUNJAMSA CHHIWCHIXA YURI
Yatiqawi: Uñt'apxi kujamsa uywanaka mirapxi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Lapisa,samichañanaka,
laphi,sixsutanamuyupa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Jikt'añani wawanakaru: ¿khitinakasa wallpa uñt'apxta? ¿khitinakansa
wallpanaka uwapxta? ¿uñt'apxtati chhiwchinaka? ¿yatipxtati kunjamasa
chhiwchinaka yuripxi? ¿khitinsa chhiwchinakaxa utjapxtama? ¿uñjapxiritati
kunjamsa chhiwchinaxa yuri?
Nayraqataru mä taykampi amtañani utaparu wawanakampi sarañataki,
ukatxa uñjañani kunjamasa chhiwchinaka yuripxiritayna.
Uñtata awkitaykana utaparu purisinxa, uxamayt'asiñani qutu wallpapa
uñant'anataki.
Ukatxa utankiriru jiskt'añani: kunjamsa qutu wallpapaxa? ¿qhawqha
urusa qutuskixa? ¿ukatsti kunjamsa chhiwchixa yuri?

Aymara
32
Wawa utaru kutisna, wawanakampi uruskipañani kunaymana ist'atanakapa,
uñjatanakapa amtasisa.
Wawanakaru churañanixa sumasixsutanaka khuchuñapataki mä chhiwchi,
mä qutu wallpa, mä k'awna, k'awnata chhiwchi mistuskiri ukatsti
sapamayniwa lip'iyapxi kunjamsa chhiwchixa yuri uka.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa uñjtanxa?
¿Kunsa yatxataniwtanxa?
¿Kunjamsa yuritayna chhiwchixa?
¿Yatxatsnati kunjamsa yaqha
uywanakaxa yuri?

Jist'aniwa tayka
awkinakaparu kunjamsa
uywanakaxa yuri.

Aymara
33

JILAWISA UÑT’AÑANI

Yatiqawi: Alinkanaka jilawipa uñt’apxiwa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
ch'usa wutillanaka khuchuta,
jawasa jatanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Jiskt'añani taqpacha wawanakaru kunjamasa jili jawasanakaxa
¿uñjapxiritati jawasa satiri?
Jukpacha wanakampi, laq'a wakichata, khuchuta wutillaru uchjapxañani.
Ukatxa, jawasa jatha uchapxañani, ukxaruwa umampi uchapxañani.
Suytpxañani, kimsa pusi, urunaka, jawasa jathana jilañapataki.
Kimsa, pusi urunaka purinitatxa uñjapxañani kamachpachasa sapa
jawasa jathaxa.
Wawanakaru sañani, ukhamawa jawasanakaxa yapuna jilixa.
Wawanakaru qillqaña laphinaka churañani jirujiruñataki ukaruwa
samichañataki taqpacha uñjawipa.

Aymara
33

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kuna jathsa uñjtanxa?
¿Kamachataynasa uka jathaxa?

Jisktapxani awki,
taykaru Kunjamsa yaqa
jathanakaxa Jili.

* Yaqa jathanakampi lurawasnawa

Aymara
34

CHHULLUNKIYA UNT'APXAÑANI
Yatiqawi: Arsuniwa Kunjamsa yanakaxa
kutikipapxi mayata mayaru.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Chhullunkiyanaka,
Qillqana laphi, lapisa, samichirinaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakaru chhullunkiyata jist'añani: ¿chhullunkiya uñt'apxitati?.
¿Kawkinsa chhullunkiya jakipxsnaxa? ¿yatippxtati kunjamatsa
chhullunkiyapti? ¿kamchaspasa umaru uchantataxa? ¿lupiru uñachayatasti?.
Sapa wawaru churapxañani mä isk'a chhullunkiya ukata umani wasuru
irantapxañani.
Anqaxana utt'asiñani uñjañani kamachisa chhullunkiyaxa lupiru
asanuqataxa kunatixa kamachi uka tuqita.
Wawa uta manqharu mantxasna wawanakaru jiskt'añani ¿kunjamanäsa
chhullunkiyaxa? ¿jichhasti kunjamasa? ¿kunatsa chullurixa? ¿kunarusa
takuwjixa?
Mä qillqaña laphiru wawanakaxa sixsupxani, samichapxani kunanaksa
lurawapxtana uka.

Aymara
34

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Kunsa unjtanxa?
¿Kunanaksa yatiqtanxa?
¿Yaqha uruxa chhullunkiya tuqita
yatxataskaksnati?

Awkinakaparu, jilanakparu
yatxatayapxani. Kunjamsa chhullunkiyaxa
umaru, jiwq'iru tuku.

Aymara
SAMINAKA CH'ALLXTHAPIÑANI

35

Yatiqawi: Arsuniwa Kunjamsa ch'allxthapisinxa
saminakaxa urtjasi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Sulphirina, laqanaka, kunaymana,
samiri lapisanaka, qillqaña laphi.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawa utaru apañani, sulphirina (qillu, chupika, larana).
Wawanakaru uñacht'ayañani jani ukaxa sulphirina jiskt'añani
¿kuna samirisanaksa unjapxi? ¿kamachaspasa chupikampi qillumpi
challxthapsna ukhaxa? ¿kuna samirirusa kutaspaxa? ¿challxthapsnati
yaqha samirinakampixa?
Sapa mayniwa challxthapinikuna samirinakxalla munichi, ukata wawanakxa
unjapxani kuna samirirusa kutt'i.
Ukata wawanakaru churapxañani mä qillqaña laphi ukanxa wawanakaxa
anatapxaniwa saminaka challxthapiñata.
Tukuyañatakixa jach'a qillqaña laphiruwa samichapxaspawa akhama:
ch'aqlthapispaxa qillumpi chupikampi mistuxa naranja, yachichirixa
qillqhati mäsaru kikpa samirimpi wawanakana amuyt'awinakapataki.

Aymara
35

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kuna samirinaksa challxthaptanxa?
¿Kunjamsa lurtanxa?
¿Yaqha uranakaxa wasitata
ch'aqlsanati?

Awkinakaparu, jilanakaparu
yatiyani yaqha machaqa
samirinaka katjata.

Aymara
36

THAYATA JARK’AQASIÑA YATIQAÑANI
Yatiqawi: Yatipxiwa, thayata jark'asiña jini
usuntañataki

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Kunaymana qullanaka, laphi,
ullaña jach'a panka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Nayraqata, kullaña utaruwa sarañani aruskipañataki qullirinakampi, ukatxa
jupanakaxa wawanakampi, aruskipapxani kunaymana usunaka tuqita
(pisti, ch'usu).
Wawanakampi aruskipañani ¿usuntapxiritati ch'uxu usumpi? ¿k'aja usumpi?
¿junjamsa qullapxtanxa?
Ukatxa taxpacha amtapxañani, qullaña utaru sarañataki, ist'añataki
qullirinakaru ch'uxu usuta, k'aja usuta kunatsa usuntanxa? ¿Kunjamsa
jak'aqasiriksnaxa jani usuntañataki?
Wawa utasaru kutinisaxa, taqpacha, aruskipasa qhananchañani ¿kawkiru
sartanxa? ¿khitimpisa aruskiptanxa? ¿kunsa qullrixa sapxchituwa?
¿kunata asuntanxa? ¿kunasa lursnaxa jani usuntañataki? ¿kunampisa
qullasiriksnasa?

Aymara
36
Apthapiñani qulla alinaka, uñakipapxañataki kunjamasa.
Aruskipxariniwa kunana alinakaxa walixa jaqaña qumarataki.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunasa lurtanxa?
¿Kawkirusa sartanxa?
¿Khitimpisa aruskipaña utanxa?
¿Kunasa yatiqtanxa?

Qullaña uta sarawita utanakamana
yatiyapxata.

Aymara
CH'USA WUTILLANAKAMPI IRNAQAÑANI

37

Yatiqawi: Yänaka lurapxi munataparujama
nayraqata aruskipawiparjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Ch'usa wutillanaka, qillqaña laph,
lip'iyaña allpi, khuchjirinaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Naya uruxa wawanakaru mayiñani ch'usa wutillanaka apaniñanakapataki.
Taqi wawanakana ch'usa wutillanaka mathapiyaxañani ukata jiskt'añani
¿kuna yänaksa lurapxsnaxa aka ch'usa wutillanakampixa?
Wawanakana arsutayparjana khuchupxañani ch'usa wutillanaka chikatata.
Ukata sapamayniwa ajllisipxani mayjamayja samirilaphinaka.
Tukuyatatxa Wawanakampi ajlliñani kunanaksa aka luratanakaruxa
kunaymana: jatranaka, lapisaraka, khuchjirinaka, alinak satañataki.
Yatichirixa jacha sati qilqhatani ukaruwa wawanakaxa lipxatayapxani,
luratankaparu.

Aymara
37
Ukatxa wawanakampiwa aruskipt'apxañani jiltiri wutillanaka,
jiltiranaka jani willisiñapataki, suma aptapiñani janipachasana
usuntapañataki.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunatakisa lurtanxa?
¿Sumti irnaqtanxa?

Awkinakaparu, jilanakapru
yatxatayapxani kunanaksa
lurapxi yatiqaña utanaka.

Aymara
38

JAKHUÑA YATIQAÑANI
Yatiqawi: Arsuwa jakhuwinaka.
¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Jathanaka, qalitanaka,
Lawitanaka, chapillanaka.

maya

paya

kimsa

pusi

pichqa

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakampi anqana anatañani: sapanakapa thuqtani, t'ijuni,
ukata paninkama, kimsankama pisqaru puriñankama.
Wawanakaru lakirañani isk'akama jathanaka, qalitanaka, llawitanaka
chapillanaka, ukata wawanakxa jakhupxani qhawqha jatha, qalita,
lawita, chapillanisa sapa maynixa.
Ukatawanakaru mayiñani mä qalita katxarphana uwijawa sasa.
Jichhaxa mayiñani, yaqha qalitampi irxatma, ukata jiskt'añani
qhawqha iwijaniwxtansa?
Yatichirixa pisqaru purinkama wawanakaru lurapxma sani.
Tukusna taqpachaniwa jakhunani qhawqha uwijanipxtasa sapa mayni.

Aymara
38

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿Kunjamsa jakhuwaptanxa?
¿Waliti jakhuwaptanxa?
Qhawqha uwijatanakasa utjataynasa
¿Wasitata mayampi unatsnati?

Utanxa jilanakamampi
unatapyata jakhuña uwanaka .

Aymara
39

WALJA JUK'A YATIQAÑANI
Yatiqawi: Tupapxi waljanaka juk'anakampi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
lawitanaka, qalitanaka,
lapisanaka, samichirinaka,
papilanaka.
juk’a

walja

¿Kunjamsa lurapxañani?
Anqana wawankampi anatañani, imillanaka mä saru yuqallanakaxa
yaqhäsaru.
Jiskt'añani ¿kawkinsa waljanixa utjixa? ¿imillanakanti? ¿jani ukaxa
yuqallanakncha? ¿kawkinsa juk'anikixa?
Wasitata anatañani: ¿qhawqha imllanaka paya k'ananipjixa?
¿qhawqha imillanakasa mä k'ananikixa? Ukhamarusa yuqallanakampi,
imillanakampi atupantasna waljanka juk'anakampi.
Yatiña utaru matasnxa yänakampianatapxañani: lawanakampi,
qalitanakampi, chapillanakampi, jathanakampi, yaqhanakampi.

Aymara
Yänaka ajilliñani ukhampuranaka, ukata uñjapxañani kawkimsa

39

walja utji, kawkinsa juk'aki utjixa.
Wawanakru churañani mä papila ukanxa walja yänaka samichapxani
ukata muyuntayapxi mä muyumpi juk'a yänaka.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunatsa anattanxa?
¿Kuna yänakampisa?
¿Kuna naksa yatiqtanxa?

Jilanakampi qalinatakampi, chapillankampi,
yaqhanakampi antapxani.

Aymara
40

JUKCH'A PURA KIKIPANAKA UNT'AÑANI
Yatiqawi: Yatxañani Kunjamsa yänanakasa
Jach'ati isk'aru.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Lawanaka, k'ullunaka,
allpi lip'iyaña, laphi qillqaña,
saminaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Nayraqata wawanakru kurpusunakampi anatañani uñkatasipna
jukch'a puranaka.
Anqana tantatipxañani kunaymana lawanaka, k'ullunaka q'alanaka.
Ukatxa tajpacha tantanakampi anatapxani. Yatichirixa.
Tantanaka chiqacht'apxi jisk'ata jacharu (jisk'a tantiyu, jach'a).
Wawanakxa arsupxani kunjamasa ch'iqata kupiru.
Jirujirupxani luratapata.

Aymara
40

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunasa lurtanxa?
¿Kunjama lurtanxa?
¿Wali k'uchi irnaqaptaxa?
¿Kunanakasa jani wati lurtanxa?
¿Kunjamasa askichapsnaxa?

Jilanakapampixa kikipa
anatapxataxa.

Aymara
ANATAÑANI

41

Yatiqawi: Yänaka t'aqi tuqiru apnaqañani nayraru qhiparu,
alayaru, manqharu, anqaru, aynacharu.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
antasiwinaka

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakampi wawa uta anqaru mistuñani.
Juparakampi aruskipasisna antapxi, suma anatañataki.
Ukata wawanakaru sapxañani:
* juwnsuxa siwa:
wawanaka amparanakama alajaru aptapxama.
* juwnsuxa siwa:
wawanaka amparanakama aynacharu apaqapxama.
* juwnsuxa siwa:
wawanaka p'iq'inakama qhiparu, nayraru unxtayma.

Aymara
41
* juwnsuxa siwa:
tixtpxama, wawa uta qhiparu.
* juwnsuxa siwa:
jisqhunakama apsusipxma, ukatxa kaxuna manqharu
uchantapxma.
Wasitatxa maya.
Ukatsri maya anatayanixa juwsu kikipa.

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunjamsa anatapsna?
¿amtasiwinaka qatuqasipxtati?
¿yaqha anatañanaka amtasiñani?

Jilanakampi anataniwa.

Aymara
42

YATIÑA UTA ASKICHAPXAÑANI
Yatiqawi: Aptapiwa yänaka kikipanaka.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
qalanaka jach'a jisk'a,
jathas, lawitanaka, ch'akanaka,
laphinaka, chiwilla, jichhu, latanaka,
ch'usa wutillanaka, mirq'i liwrunaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Pasiri urunakaxa wawanakaruwa maitanxa apaniñapataki: jathanaka,
qalanaka, jach'a jisk'a, lawitanaka, latanaka, ch'usa wutillanka
mirq'i liwrunaka.
Jichhuru lurañataki, wawanakawa taqmaini uñachayani kuna yanaksa
apanipxataina ukanaka (awisañapawa kunjma sutinisa uka yanakxa).
Ukxarusa tantañaniwa kunti apanipta ukanaka, jajlliñaniwa kikipanaka.
Q'alpacha yanka jajlliptaxa ukxa kajunaruwa uskupxanani,
thaqananiwa mä k'uchu yanaka uskuñataki.

Aymara
42

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunsa lurtanxa?
¿kuna yanakampisa irnaqtanxa?
¿askichañani wali wawa utasa?
¿kunanaksa jani wali lurktanxa?
¿Kunjamsa askichapxiriksnaxa?

Jilanakapampi kullakanakapampi,
anatt'apxatawa lawitanaka jajlliñata,
kalitanakata ukatxa uchapxananiwa
mä uta kúchuru.

Aymara
QHAWQHANAKASA UTXI

43

Yatiqawi: Yänaka ukhampura tantachapxi.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
qillqaña liphi, lapisa.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Mä cuadro, jach'a laphi papilaru sijsuta apañani wawa utaru.
Jach'a laphi sijsuta lip'iyañani, ukatsti wawanakaru qhananchañi
kunti lurapxañani.
Ukhama wawanaka chika, jakhuñani, qhawqha imilla wawanakasa
utjatayna, uka, jach'a laphiru qilqantañani.
Kipkarakiwa yuqalla wawanaka jakhuñani ukatxa jach'a laphiru
qilqantañani.
Tukuyasinxa unch'ukiñani ukatsti jakhuñani qawqa imilla yuqalla
wawanakasa wawautasana utxatayna.

Aymara
43

Wawanakaru jiskt’añani:
¿kunarusa lurtanxa?
¿kunsa jakhutanxa?
¿wasitata lursnati?

Kullakunakapampi jilatanakapampi
uywanakapa jakhupxani (qhawqha
uwija qhawqa wakankasa utji).

Aymara
44

MAYNIPA THAQAÑANI
Yatiqawi: Jakiwa yänaka taypita thaqasisa
maynipana maynipa.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Pulliritanaka, ch'ullunaka
kunaymana samita
khuchutanaka, qillqaña
laphi lapisanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Yatichirixa apañiwa, pullirqallunaka ch'ullunaka, ukatsi sapa wawawa
jallini wakisitarjama.
Churapxañaniwa kunaymana samini khuchutanaka (waka qallu waka,
chuwa-jisk'a wislla) wawankana uñjañapataki, ukatxa
ajlliniwa maynipa.
Churapxañaniwa mä qillqaña laphi, ukatxa lip’katayaniwa kamisati
maynina maynipaxa.

Aymara
44

Wawanakaru jist'añani:
¿Kuna isinaksa uchastanxa?
¿Kunatsa uchastanxa?
¿Yaqha yänakansti thaqsnati
chullanchañataki?

Utapanxa, taykapampi awkipampi
yanapayasiwa jakipxani kunaymana
yänakana maynipa.

Aymara
45

QUTUST'AÑA YATXATAPXAÑANI
Yatiqawi: Uñtiwa, luriwa, yänaka kunaymanatuqita
ajlliña, qutuchaña uñtasiripatjama.

¿Kunanakasa utjañapaxa?:
Kunaymana qalanaka,
kunaymana jathanaka,
lawitanaka, chilliwanaka.

¿Kunjamsa lurapxañani?
Wawanakampi utart’asiñani qutust’asita
Imillakama, yuqallakama qutcht'asipxani.
Wawanakaxa killpirt’asipxaniwa, isk'axa, isk'akama jach'axa
jach'akama, ukhampura.
Wawanakaxa: thaqasipxanixa kikipa isinkama.
ukatxa wawanakaxa inuqapxnixa kunaymana amuyt'awinaka,
qutusiñataki.
Anqaru mistusiña Wawanakampi, kunaymana yanaka aptapinipxani,
qalanaka, laphi alinak, lawanaka, chillwanaka jathanaka.
Wawa utuna mantasinxa: uñakiptapxani yänaka ukatsti ajllisina,
lip'iyapxani jacha laphi papilaru kunaymana samita khucuratampi
ajllita qurust'asina.
Tukusinxa, aruskipxaniwa kunaymana luratapa.

Aymara
45

Wawanakaru jiskt’añani:
¿Kunanaksa lurtanxa?
¿Kunanaksa apthapinipsnaxa?
¿kunsa lurtanxa, uka aptatanakampi?

Yänaka uñakipasna
quruchapxañani.

Aymara
46

CONVERSANDO CON EL TÍTERE
Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua, que promuevan
diálogos simples como: ¿Cómo te llamas? Yo me llamo

¿Qué necesitamos?
Un títere y parlamentos.

¿Cómo lo haremos?
Llevamos un títere al aula y creando expectativa en los niños
y niñas realizamos un diálogo con ellos.
Primero saludamos: ¡Hola niños y niñas! ¡Buenos días! ¿Cómo están?
¿Ustedes saben cómo me llamo?
Los niños y niñas tienen que responder de acuerdo al nivel de
expresión en segunda lengua.
El títere se presenta diciendo su nombre, “me llamo Rosita” y
vuelve a preguntar a los niños ¿cómo me llamo?
Los niños y niñas responderán ¡Rosita!
Luego de esta presentación, el títere comenzará a preguntar a cada
uno de los niños, por ejemplo; pregunta: ¿cómo te llamas?
El niño o niña responderá ¡me llamo Juan!, ó solo ¡Juan!
Así sucesivamente preguntará a los demás niños y niñas.

2da. Lengua
46

Variantes:
Para dialogar con los niños y niñas en segunda lengua, tenemos
que pronunciar claramente, con una buena entonación, para que
ellos escuchen, comprendan y lo reproduzcan.
Puedes tener un biombo ubicado en el sector de segunda
lengua y de acuerdo al interés de los niños realizar diálogos,
enseñar canciones, presentar etiquetas y otros que sean cortos.
Esta actividad la puedes realizar todos los días al inicio de la
clase de segunda lengua, hasta que los niños se acostumbren y
luego puedes intercalar con otras actividades.

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos: ¿les gustó dialogar con el títere?
¿podemos volver a hacerlo otro día?

En su

de acuerdo al nivel de expresión,

comunican a sus padres y hermanos,
que dialogaron con un títere. En un inicio
pueden hacerlo en L1 y posteriormente en L2

2da. Lengua
JUGAMOS AL VEO VEO

47

Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua, que promuevan
diálogos sencillos como:
¿Qué es?, ¿de qué color es?, ¿dónde está?

¿Qué necesitamos?
Se puede jugar dentro o fuera del
aula haciendo referencia a los objetos
que se encuentran alrededor.

¿Cómo lo haremos?
Explicamos a los niños y las niñas que van a jugar al “veo veo”, que
tienen que estar muy atentos porque vamos a decir el nombre de un
objeto y ellos tendrán que adivinar dónde está.
Por ejemplo les diremos: veo... veo una pelota. Ellos ubicarán la pelota
y dirán: “ya lo encontré”.
Entonces les preguntamos ¿dónde está?, ¿cómo es?, los niños
responderán (dentro de la caja, debajo de la mesa, etc.)
Repiten el juego varias veces cambiando de objetos.

2da. Lengua
47

Variantes:
Los niños y niñas responderán de preferencia en castellano, de lo
contrario se le dará alternativas mencionando varios nombres
entre ellos aquel que queremos que el niño nombre hasta recibir
la respuesta esperada.

Conversando con los niños y niñas:
¿A qué jugamos? ¿Dónde estaba la pelota?
¿Cómo era la pelota? ¿Les gustó el juego?
¿Podemos volver a jugar otro día?

En su
juega con sus hermanos, papá o mamá
al veo, veo.

2da. Lengua
¿QUÉ ESTÁN HACIENDO?

48

Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que promuevan
diálogos simples como: ¿quién es? ¿qué está haciendo?

¿Qué necesitamos?
Siluetas de personas realizando diferentes
acciones como: cantando, corriendo, saltando,
durmiendo, jugando, hilando, y otras

¿Cómo lo haremos?
Entregamos una silueta a cada niño y niña, pedimos que la observen e
identifiquen de quién se trata y qué está haciendo.
Luego pedimos a un niño o niña que muestre su silueta y le preguntas:
¿quién es? y ¿qué está haciendo?
El niño responde de preferencia en castellano pero al inicio puede
hacerlo también en su lengua materna. En ese caso tú das la respuesta
en castellano y pides a los niños y niñas que repitan. Luego el niño o
niña ubica la silueta en un franelógrafo, manta o mesa.
De la misma manera cada niño o niña presenta su silueta.
Finalmente hacen una “lectura” de todas las siluetas y los
niños y niñas realizan las acciones de los personajes.

2da. Lengua
48

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos: ¿les gustó jugar con las siluetas?
¿podemos volver a hacerlo otro día?

En su
de acuerdo al nivel de expresión,
comunican a sus padres y hermanos,
que jugaron con siluetas. A un comienzo
pueden hacerlo en L1 y posteriormente en L2

2da. Lengua
¿DE QUIÉN ES ESTE JUGUETE?

49

Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que
promueven diálogos simples: ¿qué es?, ¿de quién es?,
¿cómo se usa?.

¿Qué necesitamos?
Varios juguetes.

¿Cómo lo haremos?
Un día antes de la actividad pedimos a los niños y niñas que traigan
su juguete preferido.
Organizados en círculo cada niño muestra su juguete respondiendo
a la pregunta ¿qué es? y lo coloca al centro del círculo.
Para ello puedes usar una manta o mesa.
Cuando todos los niños hayan colocado su juguete en la manta
cogemos uno y preguntamos ¿de quién es este juguete?. A un inicio los
niños pueden responder en L1 ¡es de Juan!
Luego entregamos el juguete al niño que es dueño, quien a su vez
responderá a la pregunta ¿cómo se usa?
Así sucesivamente jugaremos con el resto de juguetes.

2da. Lengua
49

Variantes:
Otros días pueden trabajar con herramientas, utensilios,
prendas de vestir, etc.

Conversando con los niños y niñas:
Comentan ¿qué niños tienen juguetes parecidos?
¿Cuáles son los juguetes preferidos por las niñas?
¿Cuáles son los juguetes preferidos por los niños?
¿Qué otras cosas podemos traer de la casa para
mostrar y jugar?

En su
con sus hermanos y amiguitos
juegan con sus juguetes

2da. Lengua
DIBUJAMOS LA FAMILIA

50

Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que promueven
diálogos simples como:
¿quién es?, ¿cómo se llama?, ¿qué hace?

¿Qué necesitamos?
Dibujos de la familia (fotos, figuras
hojas de papel, lápices)

¿Cómo lo haremos?
Primero, como docente presentamos nuestra familia, (fotos, dibujos)
señalando a los miembros que la constituyen.
Luego se les pedirá a los niños y niñas para que dibujen su familia.
Luego cada niño muestra su trabajo y señalando las personas que
han dibujado, les preguntamos: ¿quién es?
El niño puede responder en castellano o lengua materna, pero
recuerda que nosotros sí debemos expresarnos en castellano durante
toda la actividad.
Podemos enriquecer la actividad preguntándoles:
¿cómo se llama?, ¿qué hace?, etc.

2da. Lengua
50
Al día siguiente:
Podemos jugar con otros objetos.
Los niños y niñas pueden traer algunos objetos de su casa como:
taza, cuchara, etc.

Olla

Taza

Plato

Cuchara

Cucharón

tenedor

Protocolos:
¿De quién es esto?
Los niños pueden responder en castellano o en lengua materna.
Puedes enriquecer la actividad preguntando ¿cómo se usa?

En su
sigue jugando con los protocolos; combinando
con los objetos de su hogar.

2da. Lengua
PREPARAMOS UNA ENSALADA DE FRUTAS

51

Capacidad: Comprende indicaciones dadas en segunda lengua para
realizar actividades o tareas sencillas.

¿Qué necesitamos?
Frutas: papaya, plátano, naranja,
miel, azúcar. Accesorios: pocillo, cuchillo,
agua, cucharas, platos, vasos.

¿Cómo lo haremos?
Anticipadamente le pediremos a los niños y niñas que traigan algunas
de las frutas que vamos a necesitar, nosotros traeremos algunos de
los ingredientes.
Para empezar vamos a lavar las frutas, los utensilios y nuestras
manos.
Organizamos a los niños para la preparación. Nos aseguraremos que
cada niño o niña tenga algo que hacer y recuerda que todas las
indicaciones debemos hacerlas en castellano, hablaremos pausadamente
y nuestros gestos acompañarán lo que decimos, por ejemplo, Rosita,
alcánzame la manzana, o Luis, lava la cuchara, etc.
Al terminar servimos a todos los niños y niñas y disfrutamos
de la ensalada de frutas.

2da. Lengua
51

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos, ¿qué preparamos?, ¿les gustó?,
¿qué frutas comimos?, ¿qué utensilios usamos?,
¿podemos preparar otra comida?, ¿cuál?

En su
cuenta cómo prepararon la ensalada de
frutas.

2da. Lengua
52

JUGAMOS A LA RONDA
Capacidad: comprende indicaciones dadas en segunda lengua para
realizar actividades o tareas sencillas.

¿Qué necesitamos?
Salir fuera del aula,
organizar a los niños y niñas.

¿Cómo lo haremos?
Salimos con los niños y niñas fuera del aula y les pedimos que se
tomen de la mano y formen una ronda.
Les enseñamos la canción de la ronda: (La ronda de san Miguel,
El que se ríe se va al cuartel)
Todos los niños y niñas repiten la canción.
La consigna es: cuando terminemos de cantar los niños y niñas no
pueden sonreír, porque el que lo haga se irá al cuartel, así
sucesivamente se continuará la ronda, hasta que los niños y niñas
aprendan la canción y comprendan las consignas.

2da. Lengua
52
Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos, ¿les gustó la ronda?
¿Podemos jugarla otra vez?

En su
los niños y niñas enseñarán el juego
a sus hermanos.

Variantes:
Así como esta ronda pueden jugar otras más, no olvides que debes
dar las consignas sólo en castellano.
Puedes usar los juegos que están en la guía de materiales y juegos
recreativos.

2da. Lengua
53

APRENDEMOS UNA CANCIÓN
Capacidad: Entona pequeñas canciones y recita
pequeños poemas, rimas y adivinanzas.

Debajo de
un botón tón, tón
la, la, ... la,la

¿Qué necesitamos?
Una lámina con el dibujo de la idea central
de la canción: un ratón que está debajo
de un botón y al lado un niño al que llamaremos
Martín. (Sólo dibujo, sin letras).

¿Cómo lo haremos?
Los niños observan la lámina y la describen. Para ello podemos
orientarlos a través de las siguientes preguntas: ¿qué animalito
hay en la lámina?, ¿de qué tamaño es?, ¿dónde está?, ¿quién está
cerca del ratón?
Los niños pueden responder en castellano o lengua materna.
Les dices que son los personajes de una canción, que escuchen con
atención.
Cantas varias veces, ellos repiten y ensayan hasta que la aprendan.
1ª estrofa
Debajo de un botón, tón, tón
que encontró Martín, tín, tín
había un ratón, tón, tón
hay que chiquitín, tín, tín.

2ª estrofa
Hay que chiquitín, tín, tín
era el ratón, tón, tón
que encontró Martín, tín, tín
debajo de un botón, tón, tón.

2da. Lengua
53

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos: ¿podemos aprender canciones de
otros animalitos? ¿De qué animalitos?, ¿conocen
ustedes alguna canción que hable de animalitos?,
¿cuáles?, etc.

En su
canta la canción aprendida.

2da. Lengua
54

COMPRAMOS EN LA FERIA
Capacidad: Participa en diálogos sencillos en segunda lengua en
situaciones reales de comunicación oral de su entorno
familiar, escolar o comunal.

¿Qué necesitamos?
Planificar y organizarnos
para ir de visita a la feria.

¿Cómo lo haremos?
Planificamos con anticipación la visita a la feria: ¿qué día iremos?,
¿con quién hablaremos?, ¿qué le preguntaremos?,
¿qué compraremos?
Formulamos con los niños algunos acuerdos para la actividad como:
* Vamos a caminar siempre juntos y caminaremos en orden.
Llegando a la feria, dialogamos con las personas que vinieron
del pueblo para vender y que hablan en castellano:
¡Señor(a) buenos días ! ¿cuál es su nombre? ¿de dónde viene?
¿qué ha traído para vender? ¿cómo se llama esto? ¿cuánto
cuesta? ¿puede vendernos por favor?, etc.
Invitamos a que los niños y niñas pregunten en castellano.
De retorno al PRONOEI, C.E.I, socializan la visita y recuerdan con
quiénes conversaron, qué cosas compraron y cuánto les costó.

2da. Lengua
54

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos ¿dónde fuimos ?, ¿qué hicimos?,
¿qué compramos? ¿entendimos lo que nos
dijeron en la feria?, ¿nos gustó?,
¿podemos ir otra vez?

En su
comenta en segunda lengua a sus padres y
hermanos sobre la visita a la feria.

2da. Lengua
55

ESCUCHAMOS LA RADIO
Capacidad: Escucha con atención y predice el contenido de canciones
y relatos identificando algunas palabras en segunda lengua.

¿Qué necesitamos?
Una radio o una grabadora.

¿Cómo lo haremos?
Llevamos una radio o una grabadora al aula.
Presentamos a los niños y niñas la grabadora, y les decimos lo que harán.
Los niños y niñas escuchan la radio, identifican en qué lengua,
si fue una canción, una poesía, una noticia, comunicado, etc.
Comentan sobre lo que han escuchado: ¿de qué trata?, ¿es un tema
triste o alegre y por qué?, ¿qué edad tiene la persona que
canta o habla en la radio?, ¿es hombre o mujer?
Finalmente identifican y comentan sobre algunas palabras conocidas.
Recuerda que los niños pueden responder en castellano o
lengua materna.

2da. Lengua
55

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos, ¿qué escuchamos?, ¿les gustó
escuchar?, ¿podemos escuchar la radio otra vez?

En su
pide a sus padres para que le hagan
escuchar la radio.

2da. Lengua
56

”LEEN” CARTELES Y ETIQUETAS DE SU ENTORNO
Capacidad: Interpreta textos sencillos y significativos de su entorno
escritos en castellano como: carteles, afiches, etiquetas,
textos, etc.

¿Qué necesitamos?
Carteles y etiquetas del
entorno escritos en
segunda lengua.

¿Cómo lo haremos?
Existen en la comunidad carteles, afiches, textos y etiquetas
escritas en castellano. Si algún niño o niña está motivado por saber
“lo que dice” en ellos, podemos orientarlo de la misma manera que
cuando interrogan textos en lengua materna, a través de preguntas
como: ¿qué dirá ahí?, ¿por qué crees que dice eso?
¿quién lo habrá escrito?, ¿para qué lo habrá escrito?
Comentamos que el texto está escrito en castellano que es una
lengua distinta de la que ellos hablan.
Podemos armar con los niños y niñas un cartel con las etiquetas que
ellos mismos traigan de sus casas.

2da. Lengua
56

Conversando con los niños y niñas:
Preguntamos
¿qué hemos leído?, ¿que etiquetas leímos?
¿les gustó?, ¿podemos leer otra vez?

En su
puede "leer" etiquetas de productos como
aceite, fideos, otros.

2da. Lengua
CHIMPUPA
ÁREA
Personal Social

EBI Inicial

CARTILLA
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

Anatapxañani uywanakaru yatxayasna.

13

Taykasataki jisk’a wayaqanaka lurapxañani.
Matthapiwinaka.
Ñiq’i ñatuñani.
Kunaymana k’uchirt’awinaka.
Warurt'anaka qillqañani.
K'uchirt'ayiri yanaka lurapxañani (phusanaka,
liq'iñanaka suxusuxunaka, sikunaka,
kitaranaka) thuqhuñataki warurt'añataki.
Siwsawi inuqañani.
Arsuwinaka inuqañani ullañataki.
Arsuwinaka jajlliñani, jakhuñani.
Jamusiñanaka (chiqt'a arunaka).
Qillqaña yatiqañani .
Muxsa allpi phayañani.
Siwsawi arsuri mantilata thaqañani.
Chimpunaka lurapxañani.
K'usillu ajanunaka lurañani.
Jirujiru khuchutanakata ullañapamka lurañani.

Comunicación
Integral

TÍTULO
Suma yatiñanaka janiwa armañasati.
Jariqasisnxa wali k’uchitwa.
Yatiqawinaka yatiyañani.
Jirujirunaka munatasarjama aylliñani.
Kurpusa uñt’añani.
Sutisa qillqañani.
Jiwasana lurañanakasa.
Imilla wawa, yuqalla wawa uruyañani.
Markajana qhatupa.
Markasana phistapa.
Apunakaru mayt’asiñani.
Jesusana phamillapa uñt'añani.

14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
ÁREA
Ciencia y Ambiente

Lógico matemático

TÍTULO
Wakiskiri manq'anakwa manq'apxi.
Kumunirarajana qullu, pampanakapa.
Kunjamsa chhiwchixa yuri.
Jilawisa uñt'añani.
Chhullunkiya unt'apxañani.
Saminaka ch'allxthapiñani.
Thayata jark’aqasiña yatiqañani.
Ch’usa wutillanakampi irnaqañani.
Jakhuña yatiqañani.
Walja juk’a yatiqañani.
Jukch’a pura kikipanaka unt’añani.
Anatañani.
Yatiña uta askichapxañani.
Qhawqhanakasa utxi.
Maynipa thaqañani.
Qutust'aña yatxatapxañani.

CARTILLA
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45

CARTILLAS EN CASTELLANO
Conversando con el títere
Jugamos al veo veo
¿Qué están haciendo?
¿De quién es este juguete?
Dibujamos a la familia
Preparando una ensalada de frutas
Jugamos a la ronda
Aprendiendo una canción
Comprando en la feria
Escuchamos la radio
“Leen” carteles o etiquetas de su entorno

EBI Inicial

46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
MACHAQA ARUNAKA

Arkinaka siqichaña:

seriar.

Arkxataña:

imitar.

Aru churaña:

comprometerse.

Chaninchawi:

evaluación.

Chanipurawi:

equivalencia.

Chimpu:

símbolo.

Jarawi:

cuento.

Julli:

figura.

Lurawinaka:

actividades.

Mujina:

triángulo.

Katjawi:

adivinanza.

Quilljqata:

grafismo.

Paya tuqita mantaña kajuna:

cuadro de doble entrada.

Ullaña:

leer.

Samichaña:

pintar.

Sixsuña:

dibujar.

Sixsutana qawayanakapana muytapa:

siluetas

EBI Inicial
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I La democracia y el sistema interamericano
Artículo 1º
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la
obligación de promoverla y defenderla.
La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico
de los pueblos de las Américas.
Artículo 2º
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado
de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de
la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa
se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y
responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al
respectivo orden constitucional.
Artículo 3º
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el
respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso
al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de
elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y
secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de
partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los
poderes públicos.
Artículo 4º
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la
transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la
responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los
derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa.
La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la
autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de
todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente
fundamentales para la democracia.
Artículo 5º
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es
prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la
problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al
establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación
de sus actividades.
Artículo 6º
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio
desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición
necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y
fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia.
II La democracia y los derechos humanos
Artículo 7º
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades
fundamentales y los derechos humanos, en su carácter universal,
indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas
constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e
internacionales de derechos humanos.
Artículo 8º
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos
humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante
el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos
humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo.
Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema
interamericano de protección de los derechos humanos para la

consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9º
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la
discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de
intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos
de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica,
cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la
democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10º
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio
pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas
laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la
Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y
Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en
1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La
democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y
la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11º
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y
se refuerzan mutuamente.
Artículo 12º
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son
factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia.
Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar
todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la
reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo
en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países
del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del
desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los
equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión
social y la democracia.
Artículo 13º
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y
culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento
económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los
Estados del Hemisferio.
Artículo 14º
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones
adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el
diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza
en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos
objetivos.
Artículo 15º
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo
adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del
Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio
ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr
un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.
Artículo 16º
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas,
promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y
fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas,
es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos,
incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las
personas que pertenecen a las minorías.
IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad
democrática
Artículo 17º
Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su
proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder,
podrá recurrir al Secretario General o el Consejo Permanente, a fin de
solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la
institucionalidad democrática.
Artículo 18º
Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran
afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el
legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente
podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas
y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El
Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste
realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario,
podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad
democrática y su fortalecimiento.
Artículo 19º
Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas,
y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración
de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración
del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en
un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo
insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la
Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la
Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones,
grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20º
En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del
orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático,
cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la
convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una
apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime
convenientes.
El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización
de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios,
para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del
caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un
período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta
adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones
diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho
internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática.
Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias,
incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la
institucionalidad democrática.
Artículo 21º
Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de
sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático
en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido
infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de
suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de
participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los
Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá
continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro
de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.
Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización
mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la
democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22º
Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado
Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el
levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de
los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la
OEA.
V La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23º
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y
garantizar procesos electorales libres y justos.
Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la
OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus
instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones
preliminares para ese propósito.
Artículo 24º
Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del
Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado
y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y
la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado
Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
información y amplia cooperación con la misión de observación electoral.
Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los
principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia
e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los
recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial
y transparente, y con la capacidad técnica apropiada.
Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al
Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre
sus actividades.
Artículo 25º
Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo
Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las
condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas.
La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones
especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI Promoción de la cultura democrática
Artículo 26º
La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a
promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura
democrática en el hemisferio, considerando que la democracia es un
sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social
y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación
continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de
organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos.
Artículo 27º
Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la
buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la
institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se
prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la
educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la
permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia
social.
Artículo 28º
Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en
las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento
fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
PERÚ SUYUNA AMTAPA
Khaya payatunka payani, willkakuti paxsinxa
päwaranqa payani maranxa Perú suyu nayraqataru
irptañatakixa, walja, kunïmana piqinchirinakawa
tantachasiwapxatayna. Ukirinakaxa akïrinakawa
organizaciones políticas, religiosas, gobierno
ukakipkaraki sociedad Civil; uka tantachawinxa mä
wawjamaki sartañani sasawa amtuwapxatayna
ukhamata Perú suyxa nayraqataru irptuñani
sasina.
Uka jach´a tantachasiwinxa pusi jach´a
amtawiruwa puriwatarakitayma. Ukata suma
phuqhañatakixa, taqpacha qhaqhanitixa aka Perú
suyunxa utjasiripktanxa jukpachaniwa
phuqhapxañasa, sapa maynisa uñtasisa, arxatasisa;
kunattixa akiri
amtawinakaxa Perú suyuna
thakhipawa sasina, ukhamata janiwa khitinsa
takichasitäkaspati akiri jach´a amatawinakaxa sasa.
Ukhamäkipanxa
jisk´a lalanaka, wayna
tawaqitanaka, jiliri tata mamanaka yatiña uta
taypinakana yatxatirinaka, kuninana
irnaqawinakana
imaqirinaka
jukpachaniwa
ch´amanchapxañasa uka pusi jach´a amtawinaka
phuqhañatakixa
sasina, ukhamaxa uka
amtawinakaxa akïrinakawa:
1. S u m a
jakaña
warisiriniphana.

ukhamasa

taqini

Jani nuwasiña, uñch´ukisiña, isk´achasiña
utjañapatakixa; aka
Perú chiqpacha jakaña.
Ukatakixa taqpacha markachirinakawa maynita
maynitkama yaqasipxañasaxa, ukakipkaraki
arsusipxañasa jani jasq´art'asisa, mä suma
aruskipawiru mantasina, ukhamata
ch´ullqinchañataki Perú suyuna thakhiparu.
2. Khuskani wakisiri ukhamaraki
taripasiñaxa utjphana.

taqinitaki

Aka Perú suyun suna jakaña utt'ayañatakixa,
wakisiriwa, taqpachani markachirinakaxa chuyma

utt'ayasipxañasa Perú suyuna utjasirjama.
Ukhamäkipanxa, amtuwixa arktiwa taqinataki
qullqichasiwisa utjphana, jaqitamarusa taqini
wakisiriniphana, ukhamaraki
jakawinakasa
yäqataphana sasa. Mayatuqitxa, taqpacha Perú
suyuna markachirinakapawa, kuna irnaqawinaka
utjipansa wakisirinixa, suma yatiña jikxatañatakisa,
qullt´ayasiñataki ukhamata q'uma jakasiñataki.
Ukiri wakisirinaka jikxatasakiwa mä suma jakawi,
naryaqataru sartawxa jikxataraksna.
3. Perú suyuxa chiktasiriphana yaqha
suyunakampi.
Perú markana qullqichawipa ch'ullqiñchañatakixa
amtuwatawa yänaka inquirí utanaka ch'amanchaña
(empresas), ukhamata suma yänaka katxatañataki,
uka yänakaxa suma yanapt'awi markachirinakaru
wakt'aypanasasa ukakipkaraki Perú suyuna yanaka
inuqatanakaxa yaqha anqäxa suyunakarusa
uskt'atarakphana sasawa amtuwapxarakitayna.
4. Perú suyu chiqpacha sartuni, jani imxatiri
ukhamasa kipka markachirinakana apanaqata.
Aka Estado sutini Perú suyu apanaqirinakaxa suma
kamachinaka phuqhapxañapatakixa wakisiwa,
taqpacha Perú markachirinakaru yanapt´apxañapa.
Ukatakixa “Acuerdo Nacional” uka jach´a
mathapiwinxa amtuwatawa machaqaptayaña
taqikuna irnaqawinaka, chhaqtayaña jamasata
apanaqawinaka ukakipkaraki chhaqtayaña jani wali
thakhinaka p'iqiña katxatañataki. Mayatuqitxa,
amtuwatarakiwa qullqi apanaqasxañsa ukhamata
taqimayni markachirinakaxa wakisiriniphana jani
apanukutäñapataki.
Ukhamaxa akïri “Acuerdo Nacional” jach´a
amtuwixa
taqinina uñt'atäñapa irptatäñapa,
unañchat'atañapawa, ukhamaraki “Estado”
p'iqiñchirinakasa
aliqatwa uñat'ayapxañapa
t a q i k u n a l u r a w i n a k a p s a q ' a l p a c h a Pe r ú
markachirinakaru.
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL DEL PERÚ
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al eterno elevó

BANDERA

CORO DEL HIMNO NACIONAL

ESCUDO

Declaración Universal de los Derechos Humanos
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la
Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

Artículo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse
fraternalmente los unos con los otros.
Artículo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin
distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional
o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna
fundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una
persona (...).
Artículo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.
Artículo 4.- Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos están
prohibidas en todas sus formas.
Artículo 5.- Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes.
Artículo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica.
Artículo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos
tienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...).
Artículo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes,
que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...).
Artículo 9.- Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado.
Artículo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con
justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el
examen de cualquier acusación contra ella en materia penal.
Artículo 11.1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su
culpabilidad (...).
2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el
Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de
la comisión del delito.
Artículo 12.- Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su
correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la
ley contra tales injerencias o ataques.
Artículo 13.1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado.
2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país.
Artículo 14.1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país.
2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o por
actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas.
Artículo 15.1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad.
2. Anadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad.
Artículo 16.1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de
raza, nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...).
2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio.
3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad
y del Estado.
Artículo 17.1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente.
2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad.
Artículo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión (...).
Artículo 19.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...).
Artículo 20.1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas.
2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación.

Artículo 21.1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes
libremente escogidos.
2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país.
3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante
elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u
otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto.
Artículo 22.- Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, (...) habida cuenta de la organización y
los recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su
dignidad y al libre desarrollo de su personalidad.
Artículo 23.1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de
trabajo y a la protección contra el desempleo.
2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual.
3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como a
su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por
cualesquiera otros medios de protección social.
4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses.
Artículo 24.- Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la
duración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas.
Artículo 25.1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el
bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales
necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u
otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad.
2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de
matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social.
Artículo 26.1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la
instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional
habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos
respectivos.
2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los
derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre
todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las
Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz.
3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos.
Artículo 27.1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a
participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten.
2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón de
las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora.
Artículo 28.- Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y
libertades proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos.
Artículo 29.1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad(...).
2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las
limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y
libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general
en una sociedad democrática.
3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de
las Naciones Unidas.
Artículo 30.- Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al Estado, a
un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los
derechos y libertades proclamados en esta Declaración.

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN - PROHIBIDA SU VENTA

Más contenido relacionado

Similar a Item 10 cartilla_aymara

Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaEloy Reyes
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25QAWAQ
 
Proyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional PunoProyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional Punomariovilcacondori
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )Marcos Luk'aña
 
Proyecto Curricular Regional Puno 2009
Proyecto Curricular Regional Puno 2009Proyecto Curricular Regional Puno 2009
Proyecto Curricular Regional Puno 2009mariovilcacondori
 
Atuqmantawan wallatamantawan
Atuqmantawan wallatamantawan Atuqmantawan wallatamantawan
Atuqmantawan wallatamantawan NetMartin2006
 
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq IImaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq IJuan Revollo Valencia
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaYaniraCcencho
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15QAWAQ
 
Practica calificada n° 1 quechua
Practica calificada n° 1 quechuaPractica calificada n° 1 quechua
Practica calificada n° 1 quechuaAlbino Araujo
 
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoobSupervisión 405
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11QAWAQ
 
Qawaq 23
Qawaq 23Qawaq 23
Qawaq 23QAWAQ
 

Similar a Item 10 cartilla_aymara (20)

Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
 
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaqImaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
 
Willaykusqayki
WillaykusqaykiWillaykusqayki
Willaykusqayki
 
Proyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional PunoProyecto Curricular Regional Puno
Proyecto Curricular Regional Puno
 
Pcr
PcrPcr
Pcr
 
pcr
pcrpcr
pcr
 
Kawsay harawikuna
Kawsay harawikunaKawsay harawikuna
Kawsay harawikuna
 
Imagenes para enseñar
Imagenes  para enseñarImagenes  para enseñar
Imagenes para enseñar
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )
 
Proyecto Curricular Regional Puno 2009
Proyecto Curricular Regional Puno 2009Proyecto Curricular Regional Puno 2009
Proyecto Curricular Regional Puno 2009
 
Atuqmantawan wallatamantawan
Atuqmantawan wallatamantawan Atuqmantawan wallatamantawan
Atuqmantawan wallatamantawan
 
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq IImaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I
 
Kawsay Harawi
Kawsay Harawi Kawsay Harawi
Kawsay Harawi
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15
 
Practica calificada n° 1 quechua
Practica calificada n° 1 quechuaPractica calificada n° 1 quechua
Practica calificada n° 1 quechua
 
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11
 
Qawaq 23
Qawaq 23Qawaq 23
Qawaq 23
 

Último

Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdfDemetrio Ccesa Rayme
 
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...JonathanCovena1
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptELENA GALLARDO PAÚLS
 
Identificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCIdentificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCCesarFernandez937857
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticosisabeltrejoros
 
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdf
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdfSELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdf
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdfAngélica Soledad Vega Ramírez
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdfDemetrio Ccesa Rayme
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónLourdes Feria
 
Dinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dDinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dstEphaniiie
 
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfManual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfMaryRotonda1
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdfBaker Publishing Company
 
RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxAna Fernandez
 
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Lourdes Feria
 
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptxRegistro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptxFelicitasAsuncionDia
 
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptx
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptxTECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptx
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptxKarlaMassielMartinez
 
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...Carlos Muñoz
 

Último (20)

Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 4to Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
 
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
La empresa sostenible: Principales Características, Barreras para su Avance y...
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
 
Identificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PCIdentificación de componentes Hardware del PC
Identificación de componentes Hardware del PC
 
Repaso Pruebas CRECE PR 2024. Ciencia General
Repaso Pruebas CRECE PR 2024. Ciencia GeneralRepaso Pruebas CRECE PR 2024. Ciencia General
Repaso Pruebas CRECE PR 2024. Ciencia General
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
 
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdf
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdfSELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdf
SELECCIÓN DE LA MUESTRA Y MUESTREO EN INVESTIGACIÓN CUALITATIVA.pdf
 
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza MultigradoPresentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
 
Medición del Movimiento Online 2024.pptx
Medición del Movimiento Online 2024.pptxMedición del Movimiento Online 2024.pptx
Medición del Movimiento Online 2024.pptx
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
 
Dinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dDinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes d
 
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfManual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
 
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
2024 - Expo Visibles - Visibilidad Lesbica.pdf
 
RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docx
 
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
 
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptxRegistro Auxiliar - Primaria  2024 (1).pptx
Registro Auxiliar - Primaria 2024 (1).pptx
 
Unidad 3 | Metodología de la Investigación
Unidad 3 | Metodología de la InvestigaciónUnidad 3 | Metodología de la Investigación
Unidad 3 | Metodología de la Investigación
 
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptx
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptxTECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptx
TECNOLOGÍA FARMACEUTICA OPERACIONES UNITARIAS.pptx
 
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...
Plan Refuerzo Escolar 2024 para estudiantes con necesidades de Aprendizaje en...
 

Item 10 cartilla_aymara

  • 1. ´ ´ PAYA ARUTA LURAWINAKA AYMARA WAWANAKATAKI CARTILLAS SARNAQAWISATA, LUWISATA YATIQAÑAXA: SARTIXA, JACH’APTIXA, T’UQIXA (AYMARA) Educación Inicial
  • 2. BL PÚ ICA DEL PE RÚ RE "Año de la Consolidación Democrática" MINISTERIO DE EDUCACIÓN Ministro de Educación José Antonio Chang Escobedo Vice-Ministro de Gestión Pedagógica Idel Vexler Talledo Director Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural Heriberto Bustos Aparicio Director de Educación Intercultural Bilingüe Modesto Gálvez Ríos Autores: Teresa Sebastiani Suárez María Julia Pimentel Mamani Porfirio Quispe Quispe Aparicia Maquera Jimenes Rita Choquecahua Gómez Lucía Nina Medina Norma Chata Apaza Lidia Andía Pezúa Coordinación Técnica del Proyecto MATEBITE: Eleodoro Aranda Guzmán Asesoría Técnica: Maritza Muñonca Lupo Ilustrador: Julio Yachachin Flores Hecho el depósito legal: BNP: 1501512005-0276 Impreso en: Gráfica Técnica SRL Calle Los Talladores 184. Urb. El Artesano - Ate Telf.: 436-3140 e-mail: contacto@graficatecnica.com Diciembre 2006 Diagramación: Daniel Carpio Ruiz Karín Urdanivia Ramírez Revisión de la escritura aymara: Brigida Peraza Cornejo Idelsa Mestas Delgado © Ministerio de Educación Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - DINEIBIR Dirección de Educación Intercultural Bilingüe - DEIB Programa de Educación en Áreas Rurales - PEAR Proyecto Elaboración de Materiales de Educación Bilingüe Intercultural Temprana para niños y niñas de contextos bilingües de zonas rurales - MATEBITE (Convenio MED-OEA)
  • 3.
  • 4.
  • 5. SUMA YATIÑANAKA JANIWA ARMAÑASATI Yatiqawi: Uñt'iwa yaqiwa kumuniraranakana yatiñanakapa. 1 Suma yatiñanka janiwa armañasati ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jach'a qillqaña laphinaka Thuru kunaymana samini Qillqanakawa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakampi aruskipañani kuna wakiskiri yatiñanakasa utasana, kumuniraranakasana taypina yaqapxtanxa. Mä jach'a qillqaña laphiru wakiskiri yatiñananka qillqata apañani (ayni, mink'a, yaqhanakampi) Aruskipt'añani yakha wakiskiri yatiñanaka. Yatitanakasata Yatitanakasa, irnaqawinakasawa. Chiqapa sañatanwa, jani k'arisisa. Yanapt'asiriñasawa maynitsa maynikama. Yatiñasawa chaninchaña, yaqaña mayninakaru. Pantjasitanakasaxa juchawa sañawa. Phanpachañasawa, juchanakapata jiwasarusa pampacharakistphana. Yuspärasiriñawa pay sasisna jakawinakasana. Lurawinakasa phuqhiriñasawa, tukuyiriñasawa. Aymara
  • 6. 1 Kumunirarasana utjasirinakaxa phamillasa lantiwa, ukhamaru yaqatañapawa. Phistanakasaxa yaqatañapawa. Suma jakasiñasatakixa mayisiñasawa apunakasaru ukhamarusa pachamamana sumankañapataki. Janiwa kunasa lunthatasiñasakiti. Jani jayrañasakiti, irnaqirañasawa. Kumunirarasana suma wakisiri, yatiñanaka yaqañasawa. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa ullart'apxtanxa? ¿Kunsa yatiqapxtanxa? ¿Kunjansa lurapxtanxa? ¿Mayanpi ullart'apxsnati? Yatiyaniwa awkipasaru, taykaparusa kullakajilaparu kunti yatiqaniwayki ukanaka. Aymara
  • 7. 2 JARIQASISNXA WALI K'UCHITWA Yatiqawi: Sapapawa jarisixa, q'uma utjañapataqi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: uma, jawuna, tuwalla, lamana. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jist'añani: ¿jumanakaxa utana kunjamsa jariqasiptaxa? ¿kunanakampisa jariqasiptaxa? ¿kunatakisa?. Ukataxa, amparanakapa uñxatasipxi, ¿q'umati? Wawa uta anqaru mistupxi, sapa mayniwa ampara jariqasi umampi jawunampi, ukataraki tuwallampi, wañt'ayasipxi. Wasitata amparnakapa uñart'asipxi, q'uma sarnaqañataki. Aymara
  • 8. 2 Wawanakampi killpirtasisna aruskipt'asipxi. Sapa uru, amparanaka jariqasipxañani: manq'añataki, ukatsti yaq'arasiña utata mistusina jariqasiñarakiwa. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa Lurapxtaxa? ¿Kunatakisa? Sapa uru, jariqasipxi Ajanupa, amparapa Khumara sarnaqañataki. Aymara
  • 9. 3 YATIYAWINAKA YATIYAÑANI Yatiqawi: Sapuru sarnaqawinakana yatiyawinakapa yatiyapxi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqaña lapisa, qillqaña laphi, Kunaymana Saminaka Siwa... Siwa uthaniwa mä mathapiwiwa taykanakataki. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wakiskiri yatiyawi yatt'ayañani wawanakaru lunisa uru ukhamaraki kunawrasati wakiskaspa jukha . Akhama jiskt'anakampi: ¿Kawkinkaskayatansa? ¿Khitinakampiskayatansa? ¿Kunanaksa lurayatanxa?... Wawanakaxa munataparjama siwsawinaka yatiyistphana Sapa wawanakaru qillqana laphinaka churañani jirujirunaka, qillqanaka munataparjama lurapxañapataki. Aymara
  • 10. 3 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanakaksa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kuna siwsawinaksa sawapxtanxa? ¿Walti lurasipktanxa? Yatiyiwa kunti wawa utapana yatiqawi ukanaka. Aymara
  • 11. 4 JIRUJIRUNAKA MUNATASARJAMA AJLLIÑANI Yatiqawi: Kunaymana chimpunaka ajllisipxi. L M M J V ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Tijiranaka, lapisanaka, lip'iyaña allpi, jirujirunaka, kunaymana saminaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa utaru apañani thuru laphi qillqañataki, kunaymana jirujirunaka khuchuñataki (uyanaka, panqaranaka), Sapa wawarujiskt'añani ¿jirujirunaka munaptati? ¿munapxasmati sapa mayni jirujirunaka? ¿munapxasmati ajllit'asiña? Wawakunampi jirujirunaka khuchupxañani. Jiskt'añani: kuna jirujirunaksa alliptaxa? ¿kunatakisa ajlliptaxa? Ajllita jirujirunaka amuyumpi uñakipt'apxi, uñt'asiñataki munata jirujirunaka. Apañasawa maya suma qillqsuta laphi, ukaruxa imillanaka yuqallanaka chimpunakapa lip'katayapxani. Aymara
  • 12. 4 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa lurtanxa? ¿Kunanakampisa lurtanxa? ¿Kunanakasa armt'apxtanxa? ¿Kunjamsa waliptaysmaxa? Jirujirunakama, utanakasana thaqañani. Aymara
  • 13. 5 KURPUSA UÑT'AÑANI Yatiqawi: kurpupa uñt’asipxiwa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jach’a, qillqaña laphi, kunaymana saminaka: tisanaka, laq'anaka, saminchañanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa uta anqana, wawanakampi arus kipt'añani. Jiskt'añani: kunjamasa kurpusaxa? ¿kunasa?: kayunakasa, jikhaninakasa, p'iqisa. Anatapxañani: rijusna. ¿kunjamasa anatapsna? ¿amparanakasampi, kayunakasampi, ikhanampi, p'iqimpi? Aymara
  • 14. 5 Ispijuta uñasipxi. Paninkama saythapisna uñakipasipxi; kunasa mayjaxa. Kunasa ukhampura. Jach'a qillqaña liphiru kurpu jirujiru uñakipapxi. Yatichirinaxa wawanakampi aruskipt'asisna chiqa sutipa qillqhatapxi. Wasitataraki maya qillqaña laphiru sapa mayniwi kurpupa samichapxi. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa luratanxa? ¿Kunjamasa luratanxa? ¿K'uchiti irnaqatanxa? ¿Kunanaksa pantjataxa? ¿Kunjamasa waliptaysnaxa? Jilanakapampi kurpupa sutiyapxi anatasis. Aymara
  • 15. 6 SUTISA QILLQAÑANI Yatiqawi: Sutipa, marapa, siwa ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Tijiranaka, lip'iyañaka qillqaña laphinaka, lapisanaka yaqhanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jiskt'añani. Yatipxtati jumanakaxa sutima qillqana, ullaña munapxtati? Kunaymana samini kuchutalaphinaka churañani. Sutinakapa ullart'asinxa saminchapxañapawa. Jach'aqillqaña laphiru sutinakapa lip'ikatayapxi. Mä yaqalaphiru sutipa qillqaqapxi. Kawkiri wawanakati jani sutipa qillqani, ukharusti yanapt'asispawa nayra qillqatampi. Aymara
  • 16. 6 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa ullartanxa? ¿Kunkajamsa lurtanxa? ¿Kunanaksa panjataxa? ¿Kunjamsa waliptaysnaxa? Awkinakapru uñacht'ayani Suti qillqatapa. Aymara
  • 17. 7 JIWASANA LURAÑANAKASA Yatiqawi: Iwxawinaka,lurañanakapa phuqiwa ukhamarusa luriwa. lurawinaka uñañcha ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jach'a qillqaña laphi, lip'iyana allpi kunaymana samini qillqañanaka, kunaymana jirujiru laphi kuchuta laphinaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa uta manqhana wawanakampi aruskipt'asna. Wakichañani lurawinakasa yatiña utana taypina, (pichaña, achunakaru uma waraña, uywata alinakaru uma waraña, yaqhanakampi) Sapa mayni wawanakaru uñacht'ayañani jirujirunaka uka taypita wawanakaxa mayachasina ajllipxi, munataparxama wakichata lurawinakasaru lip'ikatayapxi. Ukatsti sapuru mayanchisasaxa, jupanakama yanapasisa lurapxi iwxata lurawnikapa. Sapa pisqa yatichaña urutxa, maya uruwa chaninchaña iwxata lurawinakapa ¿lurasipkiti, janicha? Aymara
  • 18. 7 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa lurtanxa? ¿kunjamasa lurawtana? ¿Kuna lurawinaksa ajllitaysnaxa? jiwasanaxa lurañasawa uka amtata, iwxata lurawinakasa. Taykaparu, awkiparu, saniwa, taqi lurawipa wawa utana. Aymara
  • 19. 8 IMILLA WAWA, YUQALLA WAWA URUYAÑANI Yatiqawi: Arsutansa sarñaqañansa yaqiwa masinakaparu munasiñampi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Mä wäyaqa, wawanakana sutinakapa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Jichuruxa chijllañaniwa imilla wawa, yuqalla wawa jachanchañataki, ukatakixa apañaniwa mä wayaqa ukankaniwa wawanakama sutinakapa. Ukatakixa jawsañaniwa mä wawa, jupawa maya suti apsuni uka wawaruwa uruyañani. Uka wawaruxa suma munasiñampi yaqañani manq'añanaka taqini apthapt'asipxañani ukhamaraki manqt'asipxañani. Uruyata wawaxa munanixa, warurt'aspa, janukaxa urusnaqt'aspawa. Aymara
  • 20. 8 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Khiti wawarusa uruytanxa? ¿Kunjamsa yaqtanxa ukawawaruxa? ¿Kamschistusa uka wawaxa? Yatiyaniwa kunatixa wawa utanxa lurawapki ukanaka. Aymara
  • 21. 9 MARKAJANA QHATUPA Yatiqawi: Unt'iwa yatxatiwa marka pana qatupa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Ch'uqinaka, qañiwanaka jiwranaka, siwaranaka, t'ant’anaka, jak'unaka yaqhanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Nayra urunakata wawanakaru mayipxañani achunaka: ch'uqinaka, qañiwanaka, jiwranaka, siwaranaka, yaqhanakampi. Wawanakaru jiskt'añani: ¿qhatu unt'apxaptati? ¿kawkinsa qhatuxa utji? ¿jumanakaxa qhaturuxa sarapxiritati? ¿kunanaksa awki taykasaxa qhatuna lurapxi?. Wawa utana qhatuta anatapxi jupanakama aljasipxi, alasipxi achunaka. Aymara
  • 22. 9 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunjamasa anatapxtanxa? ¿Kunanaksa aljtanxa? ¿Kunanaksa alastanx'a? Awki taykapampiwa markapa qhatu tuqita aruskipapxi. Aymara
  • 23. 10 MARKASANA PHISTAPA Yatiqawi: Yatxati, uñt'i, phistapa ukhamaraki yaqha kumuniraranakana phistapa (thuquwipa, warurawipa, tukawinakapa). ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jach’a qillqana laphinaka, lapisanaka, saminaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru kumunirarana phistapata jiskt'añani. ¿kunjamsa phistachapxtanxa? ¿kunakaksa luraxtanxa phistachañatakixa? ¿Thuqtancha, warurtancha? ¿kunanakampsa lurapaxtanxa? Mä jacha qillqana laphiru qillqañani kunti wawanakaxa sapki ukanaka. Wawanakampi chijllt'añani kunatuqitsa yatiña muntanxa uka (thuquñaspa, warurt'awispa, manq'añanakaspa yaqhanakampi). Wawanakaxa utanakapana yatxatanipxani. Munatparjama tuqhupxani. Tukuyxasinsti yatxatatanaka jirujirunakampi uñacht'ayani. Aymara
  • 24. 10 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kunakanasa yatxatanxa? Amuykipt'apxiwa jilanakapampi, awkipampi kunti yatiqawki ukanaka. Aymara
  • 25. APUNAKARU MAYT’ASIÑANI 11 Yatiqawi: Apunakaru mayt'asañani. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Aruskipt'añani wawanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Sapuru qalltañatakixa maytasiñani (apunakata) yanapt'apa (wawa uta manqhana, anqana). Jiwasawa nayraqata maytañani wawanakasti ist'apxistaniwa. Apuknakaru uñtasa ampara luqtasa mayt'asiñani. Jani walinakata arxatistphana Suma jakawi utjphana Yaputa, uywata jark'akphana kuna chhijinaksa Taqpacha jaqinakaru jisk'a jachanakaru Thakhinakasana mä suma jaqinakañasataki qhantansitphana. Aymara
  • 26. Wawanakasaxa jiwasampi mayacht'asisa arst'apxani aka mayisiwi. 11 Kawkiri wawa munapxchi mayt'apxañi. Lurapxaspawa sapuru janukaxa ajllita urunakasa. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Khitirusa mayt'asipxtanxa? ¿Kunanakasa maytanxa? ¿Kunatakisa mayiwinakasxa maytanxa? Awkinakaparu, jilanakaparu yatiyiwa kunti mayisipki ukanaka. Aymara
  • 27. 12 JESUSANA PHAMILLAPA UÑT’AÑANI Yatiqawi: Unt'iwa Jisusana phamillapa ukhamarusa yatiqiwa phamillayaqaña tuqita. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jach'a qillqaña laphiru, Jisusana phamillapaña jirujiru utjanapa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Jach'a qillqaña laphiru kunamana samini kuchutanakampi, Jisusana phamillapa lip'ikipayatampi yanapt'asiñani wawanakaru yatiyañataki. Jiskt'anaktaypita aruskipt'asiñani ¿khitis Jisusanxa? ¿khitinakasa? ¿Jisusana phamillapaxa? ukhamaraki ¿junaxa phamillanitayati? Phamillapa jixst'apxani mä qillqaña papilaru sapamayniru sutiñakapa qillxatt'arapiñani. Aymara
  • 28. 12 Wawanakaru jiskt'añani ¿Kunsa yatiqtanxa? ¿Kunjamansa Jisusana phamillapaxa? ¿Phamillasaruxa jumanakaxa munasipxtati? Awki taykaparu yatiyani kunti yatiqawayki ukanaka. Aymara
  • 29. ANATAPXAÑANI UYWANAKARU YATXAYASNA 13 Yatiqawi: Uywanakaru yatxayasna taqpacha kurpupampiwa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: qillqaña laphi, lapisa, kunaymana saminaka, uywanaka uñakipt'añani. ¿Kunjamsa lurapxañani? Arsuñani kuna uywanakasa unt'aptaxa. Anqana uñakipt'añani taqi uywanakaru (sarnataqapa manqasitaqa) ukatxa uywanakjama anatañani yatxayasna. Yatichiri uñakiptt'ani walinakaru, suma yatxayiti uywanakaru. Yatiña utana, jirsusna samichañani kawki uywarusa yatxayatayna, utkaxa qillqapxani taqi luratapa. Aymara
  • 30. 13 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa luraptanxa? ¿Kuna uywakunaka uñjatanxa? ¿Kawki uywarusa yatxaysna? ¿Wasitata ukhampacha anatsnali? Yatxayma, yaqha jani uñjata uywanakaru. Aymara
  • 31. TAYKASATAKI JISK'A WAYAQANAKA LURAPXAÑANI 14 Yatiqawi: Jisk'a yänaka, lurapxiwa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Kunaymana ch’ankanaka, p'itaña, lawitanaka, jisk’a ch’akurunaka yaqanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jiskt'añani ¿kunanaksa lursna tayka nakasatakixa? Ukatxa sapa wawaruxa, chusi ch'anka, p'itaña lawitanaka churapxañani. Yatichiristi yanapaniwa, sapa wawaru jisk'a wayaqanaka p'ithaña, sawaña. Ukatxa ch’ukupxi lankhu ch’ankampi. Tukusina uñachayapxi lurawinakapa. Ukhamarakiwa utaparu appxi taykaparu churañataki. Aymara
  • 32. 14 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurawataysna? ¿Kunsa jani wali lurataxa? ¿Kunjamsa askichañanixa? Aukinakaparu, jilatanakaparu uñast'ayani jisk'a wayaqa, taqi chuymapampi, taykaparu churani. Aymara
  • 33. 15 MATTHAPIWINAKA Yatiqawi: Akatjamata arsu jupana amayunakapa uñtataparjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqaña laphinaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakampi mayacht'asisa chijllt'añani kuna urusa matthapipxañani. Kunjamti kumunirarranakasanxa matthapipxixa, ukhamaraki lurañani wawanakampi. Uka matthapiwinsxa aruskipt'añaniwa kunjamsa phuqasktanxa jiwasana lurawinakasanxa; yatiña utasaxa q'umati janicha, amtaraksnawa yaqhachiqanakaru mistuña (saraña). Ukatakixa utjañapawa mä p’iqinchiri sumaru irptañataki. Mä qillqiri, amtunaka qillqañapataki. Sapa wawanakaxa parlañatakixa ampara luqtañapa. Tukuyarusti kunti qillqapki ullart'atañapawa taqi thiyana. Aymara
  • 34. 15 Wawanakaru jiskt'añani: ¿Kunatakisa tantachastanxa? ¿Kunanakatsa aruskiptanxa? ¿Kuna sawinaksa amuytanxa? Awki, taykaparu jilanakaparu yatiyiwa tantachasiwina, amtawinaka. Aymara
  • 35. 16 NIQ'I ÑATUÑANI Yatiqawi: Niq'ita ñatupxi uywanaka, jaqinaka, yanaka jupanakana munataparjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Ñiq'i, uma, yuru. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jistt'añani, ñiq'impi anaturitati? ¿kawkinsa? ¿Kunjamsa anatapxtaxa?, ¿kunanaksa ñatupxiritaxa ñiq’impixa. Wawanakampi ñatjañani suma ñatjatañapkama. Sapa mayniwa jupapacha ñatusini ukanksti uñacht'ayaniwa uñakipt'apxañapataki. Sapxaniwa kunjamsa ñatupxatayna. Aymara
  • 36. 16 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa lurtanxa? ¿Kunannakampisa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kunanaksa ñiq'itxa luraskaksnaxa? Jilanakapampi anatapxiwa ñiq'iñatuñampi. Aymara
  • 37. KUNAYMANA K'UCHIRT'AWINAKA 17 Yatiqawi: Kunaymana k'uchirt'awinaka uñt'añani, ist'añani. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Pinkillu, tarqa, siku, tinya, pututu, antara. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jiskt'añani: jumakaxa ist'apxiritati, uka k'uchirt'awinaka, kunjamsa ist'asixa. Wawanakaru ist'ayañani sapa mayampi: pinkillu, tarqa, siku,tinya, pututu, antara. Wawanakaru jiskt'añani: kawkinakansa aka k'uchirt'awinaka ist'apxataxa?. Wawanakaxa yatichirijama kikipa lurapxani. Ukatxa sapa mayni lurapxani: maya tinya yatichirinimpi. Aymara
  • 38. 17 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa ist'aptaxa? ¿Kuna suma k’uchirt’aqwinaksa jumanakaxa uñtaptaxa? ¿Kunjamasa lursnaxa? Tayka awkimaru jiskt'apxani kuna k'uchirt'awinaksa uñt'apxi. Aymara
  • 39. 18 WARURT'ANAKA QILLQAÑANI Yatiqawi: Sanipxiwa mä warurt'a qillqañataki. Wa wa uta ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqaña laphi, lapisa saminaka, qillqaña k'uchu yaqhanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Aruskipt'añani wawanakumpi warurt'anakxata ¿Warurt'aña yatipxtati? Khitisa warurt'aspa? Mä warurt'a ajllt'añani jacha qillqaña laphiru qillqsuñataki. Wawanakaxa yatiqañapawa warurt'anakana satapa. Qillqaña tukusinxa juk'ata juk'ata ullart'apxañani warurt'asisa taqpachani. Tukusinxa wawanakaxa qillqapxaniwa sapamayni qillqaparjana. Aymara
  • 40. 18 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kuna warurt’sa qillqañani? ¿Kunjamsa qillqañani? ¿K'unchiti lurapxtanxa? ¿Kunanaksa jani walxa lurktanxa? ¿ Kunjamatsa walt'aysnaxa? Yatiyiwa jilanakapuru warurt'anaka qillqatapata. Aymara
  • 41. K'UCHIRT'AYIRI YANAKA LURAPXAÑANI (phusanaka, liq'iñanaka suxusuxunaka, sikunaka, kitaranaka) THUQHUÑATAKI WARURT'AÑATAKI 19 Yatiqawi: K'uchirt'ayiri yanaka lurapxañani sapaymanina munataparjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Lip'ichi, lawa, qala, ch'ankha uywa najranaka, sillunaka lip'iyana allpi, kuchuñanaka chilinkanaka, wutillanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru mayt'añani apanipxañapataki akiri yänaka (lip'ichinaka, lawanaka, qalitanaka yaqhanakampi). Uka yänakxa apthapiñani wawa utasaru, kunaymana k'uchirtayiri yanaka. Irnaqapxaniwa tamtama (qutu qutu). Lurapxaniwa, phusanaka, tampuranaka, suxu suxunaka yaqanakampi. Tukxasinsti warurt'añani, thuqhunani uka lurata yanakampi. Aymara
  • 42. 19 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kuna yänakampisa lurtanxa? ¿Kunanaksa lurtanxajan walxa? ¿Kunjamatsa walt'aysnaxa? Utapanxa uñacht'ayaniwa k'uchisiña yänaka luratapa. Aymara
  • 43. 20 SIWSAWI INUQAÑANI Yatiqawi: Siwsawi inuqapxi, rixsutanakampi, jirujirunakampi k'achacht’ayata. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqata pankanaka, piryurikunaka, thantha pankanaka, qillqaña laphinaka, saminaka, lipiyañanaka, yaqhanakampi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru churañani kunaymana qillqata pampanaka jirujirunaka uñañapataki. Riwistanaka uñakipt'apxi, khuchhurapxi, lipirayapxi mä jach'a thuru laphiru, kunti uñjawapki khuchhurawapki ukanaka. Jichhaxa wawanakaxa qillt'ayasipxi yatichiru ukhamata jupanakaxa qillxapxañapataki mä siwsawinaka. Siwsawi inuqatxarusti taqpachaniwa ullat'apxañani ukatsti apxarakiñaniwa imawiru. Luraraksnawa (yatichaña pankanaka) yatiqawinaka phuqhachañataki. Aymara
  • 44. 20 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunanaksa inuqtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kunancha pantjasiwtanxa? ¿Kunjamatsa waliptaysna? Awkiparu jilanakapar yatiyaniwa siwsawi inuqatanakapata k'uchisiña chuymampi. Aymara
  • 45. 21 ARSUWINAKA INUQAÑANI ULLAÑATAKI tm a umantma uñ ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Paya kartunkajuna, khhuchutanaka, jaqi lipirt'ayatanaka, qillqanaka: jirujiruni qillqanakani, lip'iyañataka. manq’a ma Yatiqawi: Khuchutanaka taypita (yanapt'asisa) inuqiwa arsuwinaka ullart'añataki. ¿Kunjamsa lurapxañani? Kajuna apañani khuchhu tampi jaqi lip'yatanakani, (chacha, warmi wayna, wawa). Jaqi jirujirunakani kajuna, qillqanakani; akirinakaspawa (manq’i, umi, alasi, uñayma jumaxa k'atampi yanapt'ma). Wawanakaru yatiyañani kunjamsa arst'naka anat'asispaya inuqsna ullart'ayañataki. Ukhamasti kajunata apst'asina uñacht'ayañani wawanakaru uñarayañani uñt'añapataki uka jirujirunaka ukhamarusa ullat'apxaspa, maya kajunaku ukxa ukhama uñtasiriraki. Waljaru khuchjataxipansti kitjañani mä kajunaruki; wawanakana anatasipxñapataki ukhamata anatasispaya arunaka inuqapxañapataki. Aymara
  • 46. 21 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa lurtanxa? ¿Kunanaksa ullartanxa? ¿Kuna yanakampisa irnaqtanxa? ¿Mayampi anatasisa irnaqasknati? Awkipampi jilanakapampi aruskipt'apxiwa ullañatuqita. Ullañamawa: Wawanaka yatichantuquita qillqawi. Aymara
  • 47. 22 ARSUWINAKA JAJLLIÑANI, JAKHUÑANI Yatiqawi: Uñt'iwa qhawqha isk'a arunakasa utji sapa arsuwina. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jathanaka, qalitanaka, lapisa qillqaña laphinaka. jutañaniwa arumathixa ¿Kunjamsa lurapxañani? Yatiña uta anqawjana wawanaka muyuki qunurt'ayañani kunti lurañaxa wasiki uka yatiyañani. Sapa wawaru churañani jathanaka, qalitanaka, lawitanaka yaqhanakampi. Mayiñaniwa wawanakaru ¡ ist'ita ! ¡ ist'apxita ! mä anatawa anatañani: Jakhuñaniwa arunaka “arumanthixa arumata jutañani” Wawanakaxa jakhupxaniwa ¿qawqha isk'a arunisa mä uka arsuwixa? Ukhamaxa sapamaya isk'a arsutaki mä jatha uchañani akhama: “jutañaniwa arumathixa” “ jutañaniwa arumanthixa taqpachani” Janukakaxa Taqpachaniwa arumanthixa jutanani. Aymara
  • 48. 22 Ukhamaxa juk'ata juk'ata anatayasipaya yatichañasawa. Yaqhipaxa arsuni mayninakasti jatha uchani (yaqhanaka). Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunanaksa jakthaptanxa? ¿Kuna yänakampisa irnaqtanxa? Awkiparu jilanakaparu wawa utana yatiqawinakapata yatiyani. Ullañamawa: Wawanaka yatichantuquita qillqawi. Aymara
  • 49. JAMUSIÑANAKA (CHIQT'A ARUNAKA) Yatiqawi: Yatiwa,Siwa jamusiñanaka chiqt'a arunaka, kikpamarkapata ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqaña jach'a laphi, kunaymana samini thuru lapisa, laphi khuchutanaka. 23 ¿Kunapachasa kunapachasa? ........... ........... ............ ¿Kunjamsa lurapxañani? Wa wa utaru apañaniwa mä jacha laphi jamusiña qillqata. Uka qillqata ullart'añani wawanakataki Wawanakaru amuyt'ayañani juk'ata, juk'ata jamusiña uñacht'ayañkama. Wawanakaxa ullata aru arsuyapxani. ¿Kunapachasa kunapachasa? Chiyara chuymani qulli lawata isini sutinaka qillqiri ¿kunapachasa? (lapisa) Wawnakaruxa jiskt'añaniawa ¿kunsa ullartanxa? ¿kunaspasa? Warurt'ati, siwsawicha janukasinxa jamusiñacha (chit'a arucha). Aymara
  • 50. Wawanakaxa jaysapxaniwa uka jamusiñaru, mayampi jiskt'añani. Tukxasinxa jupanakaxa yakha siwsawinaka inuqapxani, yaqha siwsawi: ¿Kunasa Kunasa? thuqkasa thuqkasawa Lunqhuntxi lik'intxi ¿kunapachasa? (Qapu) 23 ¿Kunasa Kunasa? Maya, Paya anqatxa axsarkaña manqhasti munkaña ¿kunapachasa? (tunasa) Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa yatiqtanxa? ¿yaqha jamusiñanaka yatiqaskaksnati? Awktaykaparu, jilanakaparu jamusiñanaka yatiqatanaka yatiyani ukhamarusa yaqanaka yatiqani. Aymara
  • 51. 24 QILLQAÑA YATIQAÑANI Yatiqawi: Munapxiwa qillqana jupanakama qillqaparjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Lawaqallunaka, lapisa Qillqaña, laphinaka, pisara, ch'allanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa uta anqana wawanakaxa ch'allaru (laq’aru) luk'anapampi qillqapxani. Wawakunakaxa lawaqallunakampi kunaymana rixupxani, munataparjana sapamayni ukhamaraki yatiqasisa yaqha qillqatata. Wawa utaru mantxasinxa qillqaña k'uchuru makatasina rixupxani munataparjana. Wakisiwa aka lurawinakaxa luraña payurkipata, jani ukasti amuyarakismawa. Aymara
  • 52. 24 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kuchiti irnaqapxtanxa? ¿Kunsa pantjawtanxa? ¿Kunjamatsa walt'aytanxa? Jilanakapampiwa qillqana yatiqapxani luk'anampi, lawaqallumpi, uraqiru qillqañata anatapxani. Aymara
  • 53. MUXSA ALLPI PHAYAÑANI 25 Yatiqawi: Taqpachaniwa arsunipxi, kuna phasasiña naksa uñt'apxi. MUXSA ALLPI Kunasa utjañapaxa: Allpi phuku Wislla Chuwa Uma Kanila Salwiya Phayaña: Mä phukuru uma wallaqiñani, ukaru uchañani, kanila, jani ukaxa salwiya. Mä llataqallu jiwra jak’u isk'a umampi challxtapiñani wisllampi jirusisa. Wallaqiskiri umaru asukara warantañani muqsachañapataki. Jak'umpi uma wakichata phururu warantañani jisk'ata, jisk'ata. Wisllampi jirusnkana wali wallaqhani ukhaxa. Sumañata phurunaka qhirita apaqxanani thayarañapataki. Ukata jisk'a chuwanakaru liwasiñani maqasiñataki. Aymara
  • 54. 25 ¿Kunjamsa lurañani? Nayruru uruta wawanakaru mayiñani jak'u, kanila, salwiya, asukara, phuku, llata wislla. Wawanakaru jist'añani: ¿jumanakaxa muqsa allpi utanakamanxa manqapxtati? ¿yatipxtati kunjamsa phayana? ¿jiwasasti phaysnati?. Jach'a laphiru qillqañani wawanakana arsuwinakapa muqsa allpi phayañatuqita. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Sumanati muqsa allpixa? ¿Khusati allpi phayanaxa? ¿Yaqha uruxa phaysnati? Awkinakarapu, jilanakaparu yatiyapxiwa muxsa allpi phayawita. Aymara
  • 55. 26 SIWSAWI ARSURI, MANTILATA THAQAÑANI Yatiqawi: Unt'apxi kunaymana yänakana sutinakapa, arsusisa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Mantila kunaymana yänaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Mantila uskt'asiñani kunaymana yänakani wulsillu. Wawanakaru jiskt'anani ¿kuna yänakasa utjpacha mantila wulsillupanxa? ¿yatiña munapxtati? ¿yatxatañani?. Ukatxa mayata mayata uñachat'ayañani yänaka wawanakaru uñt'añapataki ukata sutinchañapataki, sapa yäna sutipa arsuñapataki, jiskt'apxañani, ¿kunasutinisa akxa? ¿kunjamasa? ¿kunatakisa waliqa? ¿qhawch'asa?. Ukatxa wawanakaru mayt'apxañani mantila kikpa lurañapataki anatasispaya. Qhiparuxa mä qillqana laphiru sixsuyañani kuna yänaksa unjpaxataynaxa ukanaka. * Yacha urunakaya yatichasmaxa kunaymanaka (quqanaka uywanaka). Aymara
  • 56. 26 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa anattanxa? ¿kunanaksa uñt'awtanxa? ¿Yacha urunakasa pachpa lursnati? Jilanakampi kikipa anatapxani. Aymara
  • 57. CHIMPUNAKA LURAPXAÑANI 27 Yatiqawi: Wawanakaxa kunaynana chimpumpi lurani, yatiyani amuyuwipa yatichiri qillqañapataki. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Chuq'i, chimpu,qaljata, qillqana laphi, sulphi, lapisa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Sapa mayni wawaxa, ch'uqi apaniñapawa chimpu lurañataki. Ukata, kunaymana chimpu lurani. Wawanakaxa qillqaña laphiru chimpunakampi anatasisa apanaqaña yatiqapxani Jupanakama suma uñakiptasisa, amuyt'apxaphana ukata arustkipt'añani. Ukatsti qillqanaru puripxañapawa kunjamti ukhakamaxa yatiqapxi ukhama. Ukharusti yatichiriru amuyanakapa yatisitani ukata qillqaña laphiru qillsuñataki. Aymara
  • 58. 27 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanakampisa chimpunaka lurtanxa? ¿Kunjamsa lursnaxa? ¿Kuna amayusnaksa qillqayapxistaxa? Awki, taykaru, yatiyani amayawinaka qillqayatakapa. Aymara
  • 59. 28 K'USILLU AJANUNAKA LURAÑANI Yatiqawi: Yänakata khusillusiñpachatakiwa lurapxi, ukhamarusa munataparu. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Wulsanaka, laphinaka, jacha thuru laphinaka, lawanaka, lip'iyañanaka, sulphurinanaka, kunaymana, ch'ankhanaka, thantha isinaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru jiskt'añani ¿aka jisk'a k'usillunaka uñt'apxtati? ¿kamsatasa? Anataña munapxtati. Wawa utaru walja kusillu ajanunaka apañan ukhamarusa uywa ajanunaksa (iwija, qamaqi, mayku, anu, jaqi). Mä k'usillu k'usillusiyasna wawanakampi parlapxañani Wasitata wawanakampi mä k'usillusiñampi parlapxañani ¿jumunakasti k'usillu parlayaña yatiptati? ¿jupampi parlaña munapxtati?. Wawanakaru kusillu parlayana churañani. Aymara
  • 60. Wawanakampi chika lakipxañani kawkiri k'usillusa lurañani sasa. 28 (iwija mayku kunaymana lurapxañani). Wawanakampi yanapayasisa k'usillunaka lurañani samichaña, ch'ukuña, khuchuna, lip'iyaña yanapipxisitphana. Tukusinxa sapa wawaxa arsuyapxañi kúsillunakaru. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurapxtanxa? ¿Kunanakampisa lurtanxa? ¿Kunatakisa lurtanxa? Kullakanakapampi, jilatanakapampi, k'usillusiñata anatapxani. Aymara
  • 61. 29 JIRUJIRU KHUCHUTANAKATA ULLAÑAPANKA LURAÑANI Yatiqawi: Kunaymana uñjawinaka yatiwinaka kumuniraranakana arsuyapxi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jirujirunaka, jach'a laphi, taqpacha, samichañanaka lip'iyaña lankhu laphi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Jach'a qillqaña laphiruxa sixsuñaniwa qullu mayaki. Taqpacha wawanakampi sixsuñani kunaymana uywanaka, jaqinaka yänaka. Uka yänaka sixsutanakampi Phuqt'ayañani taqpacha wawanakampi uñakipt'añani kunanaksa sixst'ataysha uka yatxatayañapsituwa. Mä kajunitaru uchapxañani. Ukxaruxa wawanakaruwa sapxañani apsma mä jirujiru jach'a laphiru lip'iktayma kawkharuxalla wakischi ukaru. Aymara
  • 62. 29 Yaqha jach'a laphiruxa qillqañaniwa kunanaksa wawa nakaxa arsuxa ukanaka. Tukuyasinxa taqpacha wawanakampi ullawxanani jirujiru khuchutanaka lip'iyatat ukxaruxa lip'iyañani. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kunjarapiptamsa kuchutanakampi lip'iyataxa? ¿Kawki khuchutanaksa wali munaptaxa? ¿Wasitata luraña munapxasmati? Awkitaykanakaparu yat'ayapxiwa kuna khuchutanakta ullaña lurawita. Aymara
  • 63. 30 WAKISKIRI MANQ'ANAKWA MANQ'APXI Yatiqawi: Wakiskiri manqanaka uñt'apxani. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Taqpacha maq'anaka, kumunirara manq'a ukhamasa yaqhatupqi manq'a. ¿Kunjamsa lurapxañani? Kunaymana manq'anaka apañan, jist'añani wawanakaru ¿kuna manqanaksa uñt'apxataxa? (kisu, jiwra, lichi, qañiwa, chuqi, siwara, kawna, ch'uñu). Ukata yapunaka uñakiptaniñani kuna achunakasa utxpacha. Wawanakama arukipt'apxaphana (kuna, achunakasa, utjixa phayastanxa). Ukatxa; taqpachani quqanakapa manq'asipxani. Wawa utana manqhanxa qillqaña laphi taqi achunaka, suma rixsupxani ukataxa samichani. Aymara
  • 64. 30 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kuna achunksa uñatanxa? ¿Kunatakisa uka achunakaxa manq'añanixa? Taqpacha arumankisa, rurunaka apasniñani: kawna qhatita, ch'uqi, qisu, juwra taxti, pitu qañiwa lichimpi. Aymara
  • 65. 31 KUMUNIRARAJANA QULLU, PAMPANAKAPA Yatiqawi: Uñt'iwa, aruskipiwa ukhamarusa yaqiwa kumunirarapana qullu pampanaka. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Qillqaña laphi, lapisa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa utata anqaru mistusna uñatatañani kumunirara yapunaka, utanaka, qullunaka irnaqiyinaka, quqanaka, achunaka uywanakaru, yaqhanakampi. Ukxaruxa qullunaka untañani ukhamarusa pachpraki pampanaksa. Wawa utaru kutxasaxa aruskpt'apxaniwa qullanaka pampanakatuqita ukatxa jirujirunaka taypita kunti uñatataniwapi taqi ukanaka. Wawanakaru jiskt'añani jirujirunakapata, qillqañani jupanakana sataparjama. Sapmayniwa jirurjirunakapa qhanaru uchapxani taqina uñjatañapataki. Aymara
  • 66. 31 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa uñakipt'antanxa? ¿Kunanakatsa aruskipt'anxa? ¿Kunjamsa lurawtanxa? ¿Kujamsa jirujirunaka lurt'awtanxa? Awkitakaparu jilanakaparu yatiyaniwa kunti uñakipapkatayna ukanaka. Aymara
  • 67. 32 KUNJAMSA CHHIWCHIXA YURI Yatiqawi: Uñt'apxi kujamsa uywanaka mirapxi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Lapisa,samichañanaka, laphi,sixsutanamuyupa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Jikt'añani wawanakaru: ¿khitinakasa wallpa uñt'apxta? ¿khitinakansa wallpanaka uwapxta? ¿uñt'apxtati chhiwchinaka? ¿yatipxtati kunjamasa chhiwchinaka yuripxi? ¿khitinsa chhiwchinakaxa utjapxtama? ¿uñjapxiritati kunjamsa chhiwchinaxa yuri? Nayraqataru mä taykampi amtañani utaparu wawanakampi sarañataki, ukatxa uñjañani kunjamasa chhiwchinaka yuripxiritayna. Uñtata awkitaykana utaparu purisinxa, uxamayt'asiñani qutu wallpapa uñant'anataki. Ukatxa utankiriru jiskt'añani: kunjamsa qutu wallpapaxa? ¿qhawqha urusa qutuskixa? ¿ukatsti kunjamsa chhiwchixa yuri? Aymara
  • 68. 32 Wawa utaru kutisna, wawanakampi uruskipañani kunaymana ist'atanakapa, uñjatanakapa amtasisa. Wawanakaru churañanixa sumasixsutanaka khuchuñapataki mä chhiwchi, mä qutu wallpa, mä k'awna, k'awnata chhiwchi mistuskiri ukatsti sapamayniwa lip'iyapxi kunjamsa chhiwchixa yuri uka. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa uñjtanxa? ¿Kunsa yatxataniwtanxa? ¿Kunjamsa yuritayna chhiwchixa? ¿Yatxatsnati kunjamsa yaqha uywanakaxa yuri? Jist'aniwa tayka awkinakaparu kunjamsa uywanakaxa yuri. Aymara
  • 69. 33 JILAWISA UÑT’AÑANI Yatiqawi: Alinkanaka jilawipa uñt’apxiwa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: ch'usa wutillanaka khuchuta, jawasa jatanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Jiskt'añani taqpacha wawanakaru kunjamasa jili jawasanakaxa ¿uñjapxiritati jawasa satiri? Jukpacha wanakampi, laq'a wakichata, khuchuta wutillaru uchjapxañani. Ukatxa, jawasa jatha uchapxañani, ukxaruwa umampi uchapxañani. Suytpxañani, kimsa pusi, urunaka, jawasa jathana jilañapataki. Kimsa, pusi urunaka purinitatxa uñjapxañani kamachpachasa sapa jawasa jathaxa. Wawanakaru sañani, ukhamawa jawasanakaxa yapuna jilixa. Wawanakaru qillqaña laphinaka churañani jirujiruñataki ukaruwa samichañataki taqpacha uñjawipa. Aymara
  • 70. 33 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kuna jathsa uñjtanxa? ¿Kamachataynasa uka jathaxa? Jisktapxani awki, taykaru Kunjamsa yaqa jathanakaxa Jili. * Yaqa jathanakampi lurawasnawa Aymara
  • 71. 34 CHHULLUNKIYA UNT'APXAÑANI Yatiqawi: Arsuniwa Kunjamsa yanakaxa kutikipapxi mayata mayaru. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Chhullunkiyanaka, Qillqana laphi, lapisa, samichirinaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakaru chhullunkiyata jist'añani: ¿chhullunkiya uñt'apxitati?. ¿Kawkinsa chhullunkiya jakipxsnaxa? ¿yatippxtati kunjamatsa chhullunkiyapti? ¿kamchaspasa umaru uchantataxa? ¿lupiru uñachayatasti?. Sapa wawaru churapxañani mä isk'a chhullunkiya ukata umani wasuru irantapxañani. Anqaxana utt'asiñani uñjañani kamachisa chhullunkiyaxa lupiru asanuqataxa kunatixa kamachi uka tuqita. Wawa uta manqharu mantxasna wawanakaru jiskt'añani ¿kunjamanäsa chhullunkiyaxa? ¿jichhasti kunjamasa? ¿kunatsa chullurixa? ¿kunarusa takuwjixa? Mä qillqaña laphiru wawanakaxa sixsupxani, samichapxani kunanaksa lurawapxtana uka. Aymara
  • 72. 34 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Kunsa unjtanxa? ¿Kunanaksa yatiqtanxa? ¿Yaqha uruxa chhullunkiya tuqita yatxataskaksnati? Awkinakaparu, jilanakparu yatxatayapxani. Kunjamsa chhullunkiyaxa umaru, jiwq'iru tuku. Aymara
  • 73. SAMINAKA CH'ALLXTHAPIÑANI 35 Yatiqawi: Arsuniwa Kunjamsa ch'allxthapisinxa saminakaxa urtjasi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Sulphirina, laqanaka, kunaymana, samiri lapisanaka, qillqaña laphi. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawa utaru apañani, sulphirina (qillu, chupika, larana). Wawanakaru uñacht'ayañani jani ukaxa sulphirina jiskt'añani ¿kuna samirisanaksa unjapxi? ¿kamachaspasa chupikampi qillumpi challxthapsna ukhaxa? ¿kuna samirirusa kutaspaxa? ¿challxthapsnati yaqha samirinakampixa? Sapa mayniwa challxthapinikuna samirinakxalla munichi, ukata wawanakxa unjapxani kuna samirirusa kutt'i. Ukata wawanakaru churapxañani mä qillqaña laphi ukanxa wawanakaxa anatapxaniwa saminaka challxthapiñata. Tukuyañatakixa jach'a qillqaña laphiruwa samichapxaspawa akhama: ch'aqlthapispaxa qillumpi chupikampi mistuxa naranja, yachichirixa qillqhati mäsaru kikpa samirimpi wawanakana amuyt'awinakapataki. Aymara
  • 74. 35 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kuna samirinaksa challxthaptanxa? ¿Kunjamsa lurtanxa? ¿Yaqha uranakaxa wasitata ch'aqlsanati? Awkinakaparu, jilanakaparu yatiyani yaqha machaqa samirinaka katjata. Aymara
  • 75. 36 THAYATA JARK’AQASIÑA YATIQAÑANI Yatiqawi: Yatipxiwa, thayata jark'asiña jini usuntañataki ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Kunaymana qullanaka, laphi, ullaña jach'a panka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Nayraqata, kullaña utaruwa sarañani aruskipañataki qullirinakampi, ukatxa jupanakaxa wawanakampi, aruskipapxani kunaymana usunaka tuqita (pisti, ch'usu). Wawanakampi aruskipañani ¿usuntapxiritati ch'uxu usumpi? ¿k'aja usumpi? ¿junjamsa qullapxtanxa? Ukatxa taxpacha amtapxañani, qullaña utaru sarañataki, ist'añataki qullirinakaru ch'uxu usuta, k'aja usuta kunatsa usuntanxa? ¿Kunjamsa jak'aqasiriksnaxa jani usuntañataki? Wawa utasaru kutinisaxa, taqpacha, aruskipasa qhananchañani ¿kawkiru sartanxa? ¿khitimpisa aruskiptanxa? ¿kunsa qullrixa sapxchituwa? ¿kunata asuntanxa? ¿kunasa lursnaxa jani usuntañataki? ¿kunampisa qullasiriksnasa? Aymara
  • 76. 36 Apthapiñani qulla alinaka, uñakipapxañataki kunjamasa. Aruskipxariniwa kunana alinakaxa walixa jaqaña qumarataki. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunasa lurtanxa? ¿Kawkirusa sartanxa? ¿Khitimpisa aruskipaña utanxa? ¿Kunasa yatiqtanxa? Qullaña uta sarawita utanakamana yatiyapxata. Aymara
  • 77. CH'USA WUTILLANAKAMPI IRNAQAÑANI 37 Yatiqawi: Yänaka lurapxi munataparujama nayraqata aruskipawiparjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Ch'usa wutillanaka, qillqaña laph, lip'iyaña allpi, khuchjirinaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Naya uruxa wawanakaru mayiñani ch'usa wutillanaka apaniñanakapataki. Taqi wawanakana ch'usa wutillanaka mathapiyaxañani ukata jiskt'añani ¿kuna yänaksa lurapxsnaxa aka ch'usa wutillanakampixa? Wawanakana arsutayparjana khuchupxañani ch'usa wutillanaka chikatata. Ukata sapamayniwa ajllisipxani mayjamayja samirilaphinaka. Tukuyatatxa Wawanakampi ajlliñani kunanaksa aka luratanakaruxa kunaymana: jatranaka, lapisaraka, khuchjirinaka, alinak satañataki. Yatichirixa jacha sati qilqhatani ukaruwa wawanakaxa lipxatayapxani, luratankaparu. Aymara
  • 78. 37 Ukatxa wawanakampiwa aruskipt'apxañani jiltiri wutillanaka, jiltiranaka jani willisiñapataki, suma aptapiñani janipachasana usuntapañataki. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunatakisa lurtanxa? ¿Sumti irnaqtanxa? Awkinakaparu, jilanakapru yatxatayapxani kunanaksa lurapxi yatiqaña utanaka. Aymara
  • 79. 38 JAKHUÑA YATIQAÑANI Yatiqawi: Arsuwa jakhuwinaka. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Jathanaka, qalitanaka, Lawitanaka, chapillanaka. maya paya kimsa pusi pichqa ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakampi anqana anatañani: sapanakapa thuqtani, t'ijuni, ukata paninkama, kimsankama pisqaru puriñankama. Wawanakaru lakirañani isk'akama jathanaka, qalitanaka, llawitanaka chapillanaka, ukata wawanakxa jakhupxani qhawqha jatha, qalita, lawita, chapillanisa sapa maynixa. Ukatawanakaru mayiñani mä qalita katxarphana uwijawa sasa. Jichhaxa mayiñani, yaqha qalitampi irxatma, ukata jiskt'añani qhawqha iwijaniwxtansa? Yatichirixa pisqaru purinkama wawanakaru lurapxma sani. Tukusna taqpachaniwa jakhunani qhawqha uwijanipxtasa sapa mayni. Aymara
  • 80. 38 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿Kunjamsa jakhuwaptanxa? ¿Waliti jakhuwaptanxa? Qhawqha uwijatanakasa utjataynasa ¿Wasitata mayampi unatsnati? Utanxa jilanakamampi unatapyata jakhuña uwanaka . Aymara
  • 81. 39 WALJA JUK'A YATIQAÑANI Yatiqawi: Tupapxi waljanaka juk'anakampi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: lawitanaka, qalitanaka, lapisanaka, samichirinaka, papilanaka. juk’a walja ¿Kunjamsa lurapxañani? Anqana wawankampi anatañani, imillanaka mä saru yuqallanakaxa yaqhäsaru. Jiskt'añani ¿kawkinsa waljanixa utjixa? ¿imillanakanti? ¿jani ukaxa yuqallanakncha? ¿kawkinsa juk'anikixa? Wasitata anatañani: ¿qhawqha imllanaka paya k'ananipjixa? ¿qhawqha imillanakasa mä k'ananikixa? Ukhamarusa yuqallanakampi, imillanakampi atupantasna waljanka juk'anakampi. Yatiña utaru matasnxa yänakampianatapxañani: lawanakampi, qalitanakampi, chapillanakampi, jathanakampi, yaqhanakampi. Aymara
  • 82. Yänaka ajilliñani ukhampuranaka, ukata uñjapxañani kawkimsa 39 walja utji, kawkinsa juk'aki utjixa. Wawanakru churañani mä papila ukanxa walja yänaka samichapxani ukata muyuntayapxi mä muyumpi juk'a yänaka. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunatsa anattanxa? ¿Kuna yänakampisa? ¿Kuna naksa yatiqtanxa? Jilanakampi qalinatakampi, chapillankampi, yaqhanakampi antapxani. Aymara
  • 83. 40 JUKCH'A PURA KIKIPANAKA UNT'AÑANI Yatiqawi: Yatxañani Kunjamsa yänanakasa Jach'ati isk'aru. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Lawanaka, k'ullunaka, allpi lip'iyaña, laphi qillqaña, saminaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Nayraqata wawanakru kurpusunakampi anatañani uñkatasipna jukch'a puranaka. Anqana tantatipxañani kunaymana lawanaka, k'ullunaka q'alanaka. Ukatxa tajpacha tantanakampi anatapxani. Yatichirixa. Tantanaka chiqacht'apxi jisk'ata jacharu (jisk'a tantiyu, jach'a). Wawanakxa arsupxani kunjamasa ch'iqata kupiru. Jirujirupxani luratapata. Aymara
  • 84. 40 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunasa lurtanxa? ¿Kunjama lurtanxa? ¿Wali k'uchi irnaqaptaxa? ¿Kunanakasa jani wati lurtanxa? ¿Kunjamasa askichapsnaxa? Jilanakapampixa kikipa anatapxataxa. Aymara
  • 85. ANATAÑANI 41 Yatiqawi: Yänaka t'aqi tuqiru apnaqañani nayraru qhiparu, alayaru, manqharu, anqaru, aynacharu. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: antasiwinaka ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakampi wawa uta anqaru mistuñani. Juparakampi aruskipasisna antapxi, suma anatañataki. Ukata wawanakaru sapxañani: * juwnsuxa siwa: wawanaka amparanakama alajaru aptapxama. * juwnsuxa siwa: wawanaka amparanakama aynacharu apaqapxama. * juwnsuxa siwa: wawanaka p'iq'inakama qhiparu, nayraru unxtayma. Aymara
  • 86. 41 * juwnsuxa siwa: tixtpxama, wawa uta qhiparu. * juwnsuxa siwa: jisqhunakama apsusipxma, ukatxa kaxuna manqharu uchantapxma. Wasitatxa maya. Ukatsri maya anatayanixa juwsu kikipa. Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunjamsa anatapsna? ¿amtasiwinaka qatuqasipxtati? ¿yaqha anatañanaka amtasiñani? Jilanakampi anataniwa. Aymara
  • 87. 42 YATIÑA UTA ASKICHAPXAÑANI Yatiqawi: Aptapiwa yänaka kikipanaka. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: qalanaka jach'a jisk'a, jathas, lawitanaka, ch'akanaka, laphinaka, chiwilla, jichhu, latanaka, ch'usa wutillanaka, mirq'i liwrunaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Pasiri urunakaxa wawanakaruwa maitanxa apaniñapataki: jathanaka, qalanaka, jach'a jisk'a, lawitanaka, latanaka, ch'usa wutillanka mirq'i liwrunaka. Jichhuru lurañataki, wawanakawa taqmaini uñachayani kuna yanaksa apanipxataina ukanaka (awisañapawa kunjma sutinisa uka yanakxa). Ukxarusa tantañaniwa kunti apanipta ukanaka, jajlliñaniwa kikipanaka. Q'alpacha yanka jajlliptaxa ukxa kajunaruwa uskupxanani, thaqananiwa mä k'uchu yanaka uskuñataki. Aymara
  • 88. 42 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunsa lurtanxa? ¿kuna yanakampisa irnaqtanxa? ¿askichañani wali wawa utasa? ¿kunanaksa jani wali lurktanxa? ¿Kunjamsa askichapxiriksnaxa? Jilanakapampi kullakanakapampi, anatt'apxatawa lawitanaka jajlliñata, kalitanakata ukatxa uchapxananiwa mä uta kúchuru. Aymara
  • 89. QHAWQHANAKASA UTXI 43 Yatiqawi: Yänaka ukhampura tantachapxi. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: qillqaña liphi, lapisa. ¿Kunjamsa lurapxañani? Mä cuadro, jach'a laphi papilaru sijsuta apañani wawa utaru. Jach'a laphi sijsuta lip'iyañani, ukatsti wawanakaru qhananchañi kunti lurapxañani. Ukhama wawanaka chika, jakhuñani, qhawqha imilla wawanakasa utjatayna, uka, jach'a laphiru qilqantañani. Kipkarakiwa yuqalla wawanaka jakhuñani ukatxa jach'a laphiru qilqantañani. Tukuyasinxa unch'ukiñani ukatsti jakhuñani qawqa imilla yuqalla wawanakasa wawautasana utxatayna. Aymara
  • 90. 43 Wawanakaru jiskt’añani: ¿kunarusa lurtanxa? ¿kunsa jakhutanxa? ¿wasitata lursnati? Kullakunakapampi jilatanakapampi uywanakapa jakhupxani (qhawqha uwija qhawqa wakankasa utji). Aymara
  • 91. 44 MAYNIPA THAQAÑANI Yatiqawi: Jakiwa yänaka taypita thaqasisa maynipana maynipa. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Pulliritanaka, ch'ullunaka kunaymana samita khuchutanaka, qillqaña laphi lapisanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Yatichirixa apañiwa, pullirqallunaka ch'ullunaka, ukatsi sapa wawawa jallini wakisitarjama. Churapxañaniwa kunaymana samini khuchutanaka (waka qallu waka, chuwa-jisk'a wislla) wawankana uñjañapataki, ukatxa ajlliniwa maynipa. Churapxañaniwa mä qillqaña laphi, ukatxa lip’katayaniwa kamisati maynina maynipaxa. Aymara
  • 92. 44 Wawanakaru jist'añani: ¿Kuna isinaksa uchastanxa? ¿Kunatsa uchastanxa? ¿Yaqha yänakansti thaqsnati chullanchañataki? Utapanxa, taykapampi awkipampi yanapayasiwa jakipxani kunaymana yänakana maynipa. Aymara
  • 93. 45 QUTUST'AÑA YATXATAPXAÑANI Yatiqawi: Uñtiwa, luriwa, yänaka kunaymanatuqita ajlliña, qutuchaña uñtasiripatjama. ¿Kunanakasa utjañapaxa?: Kunaymana qalanaka, kunaymana jathanaka, lawitanaka, chilliwanaka. ¿Kunjamsa lurapxañani? Wawanakampi utart’asiñani qutust’asita Imillakama, yuqallakama qutcht'asipxani. Wawanakaxa killpirt’asipxaniwa, isk'axa, isk'akama jach'axa jach'akama, ukhampura. Wawanakaxa: thaqasipxanixa kikipa isinkama. ukatxa wawanakaxa inuqapxnixa kunaymana amuyt'awinaka, qutusiñataki. Anqaru mistusiña Wawanakampi, kunaymana yanaka aptapinipxani, qalanaka, laphi alinak, lawanaka, chillwanaka jathanaka. Wawa utuna mantasinxa: uñakiptapxani yänaka ukatsti ajllisina, lip'iyapxani jacha laphi papilaru kunaymana samita khucuratampi ajllita qurust'asina. Tukusinxa, aruskipxaniwa kunaymana luratapa. Aymara
  • 94. 45 Wawanakaru jiskt’añani: ¿Kunanaksa lurtanxa? ¿Kunanaksa apthapinipsnaxa? ¿kunsa lurtanxa, uka aptatanakampi? Yänaka uñakipasna quruchapxañani. Aymara
  • 95. 46 CONVERSANDO CON EL TÍTERE Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua, que promuevan diálogos simples como: ¿Cómo te llamas? Yo me llamo ¿Qué necesitamos? Un títere y parlamentos. ¿Cómo lo haremos? Llevamos un títere al aula y creando expectativa en los niños y niñas realizamos un diálogo con ellos. Primero saludamos: ¡Hola niños y niñas! ¡Buenos días! ¿Cómo están? ¿Ustedes saben cómo me llamo? Los niños y niñas tienen que responder de acuerdo al nivel de expresión en segunda lengua. El títere se presenta diciendo su nombre, “me llamo Rosita” y vuelve a preguntar a los niños ¿cómo me llamo? Los niños y niñas responderán ¡Rosita! Luego de esta presentación, el títere comenzará a preguntar a cada uno de los niños, por ejemplo; pregunta: ¿cómo te llamas? El niño o niña responderá ¡me llamo Juan!, ó solo ¡Juan! Así sucesivamente preguntará a los demás niños y niñas. 2da. Lengua
  • 96. 46 Variantes: Para dialogar con los niños y niñas en segunda lengua, tenemos que pronunciar claramente, con una buena entonación, para que ellos escuchen, comprendan y lo reproduzcan. Puedes tener un biombo ubicado en el sector de segunda lengua y de acuerdo al interés de los niños realizar diálogos, enseñar canciones, presentar etiquetas y otros que sean cortos. Esta actividad la puedes realizar todos los días al inicio de la clase de segunda lengua, hasta que los niños se acostumbren y luego puedes intercalar con otras actividades. Conversando con los niños y niñas: Preguntamos: ¿les gustó dialogar con el títere? ¿podemos volver a hacerlo otro día? En su de acuerdo al nivel de expresión, comunican a sus padres y hermanos, que dialogaron con un títere. En un inicio pueden hacerlo en L1 y posteriormente en L2 2da. Lengua
  • 97. JUGAMOS AL VEO VEO 47 Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua, que promuevan diálogos sencillos como: ¿Qué es?, ¿de qué color es?, ¿dónde está? ¿Qué necesitamos? Se puede jugar dentro o fuera del aula haciendo referencia a los objetos que se encuentran alrededor. ¿Cómo lo haremos? Explicamos a los niños y las niñas que van a jugar al “veo veo”, que tienen que estar muy atentos porque vamos a decir el nombre de un objeto y ellos tendrán que adivinar dónde está. Por ejemplo les diremos: veo... veo una pelota. Ellos ubicarán la pelota y dirán: “ya lo encontré”. Entonces les preguntamos ¿dónde está?, ¿cómo es?, los niños responderán (dentro de la caja, debajo de la mesa, etc.) Repiten el juego varias veces cambiando de objetos. 2da. Lengua
  • 98. 47 Variantes: Los niños y niñas responderán de preferencia en castellano, de lo contrario se le dará alternativas mencionando varios nombres entre ellos aquel que queremos que el niño nombre hasta recibir la respuesta esperada. Conversando con los niños y niñas: ¿A qué jugamos? ¿Dónde estaba la pelota? ¿Cómo era la pelota? ¿Les gustó el juego? ¿Podemos volver a jugar otro día? En su juega con sus hermanos, papá o mamá al veo, veo. 2da. Lengua
  • 99. ¿QUÉ ESTÁN HACIENDO? 48 Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que promuevan diálogos simples como: ¿quién es? ¿qué está haciendo? ¿Qué necesitamos? Siluetas de personas realizando diferentes acciones como: cantando, corriendo, saltando, durmiendo, jugando, hilando, y otras ¿Cómo lo haremos? Entregamos una silueta a cada niño y niña, pedimos que la observen e identifiquen de quién se trata y qué está haciendo. Luego pedimos a un niño o niña que muestre su silueta y le preguntas: ¿quién es? y ¿qué está haciendo? El niño responde de preferencia en castellano pero al inicio puede hacerlo también en su lengua materna. En ese caso tú das la respuesta en castellano y pides a los niños y niñas que repitan. Luego el niño o niña ubica la silueta en un franelógrafo, manta o mesa. De la misma manera cada niño o niña presenta su silueta. Finalmente hacen una “lectura” de todas las siluetas y los niños y niñas realizan las acciones de los personajes. 2da. Lengua
  • 100. 48 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos: ¿les gustó jugar con las siluetas? ¿podemos volver a hacerlo otro día? En su de acuerdo al nivel de expresión, comunican a sus padres y hermanos, que jugaron con siluetas. A un comienzo pueden hacerlo en L1 y posteriormente en L2 2da. Lengua
  • 101. ¿DE QUIÉN ES ESTE JUGUETE? 49 Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que promueven diálogos simples: ¿qué es?, ¿de quién es?, ¿cómo se usa?. ¿Qué necesitamos? Varios juguetes. ¿Cómo lo haremos? Un día antes de la actividad pedimos a los niños y niñas que traigan su juguete preferido. Organizados en círculo cada niño muestra su juguete respondiendo a la pregunta ¿qué es? y lo coloca al centro del círculo. Para ello puedes usar una manta o mesa. Cuando todos los niños hayan colocado su juguete en la manta cogemos uno y preguntamos ¿de quién es este juguete?. A un inicio los niños pueden responder en L1 ¡es de Juan! Luego entregamos el juguete al niño que es dueño, quien a su vez responderá a la pregunta ¿cómo se usa? Así sucesivamente jugaremos con el resto de juguetes. 2da. Lengua
  • 102. 49 Variantes: Otros días pueden trabajar con herramientas, utensilios, prendas de vestir, etc. Conversando con los niños y niñas: Comentan ¿qué niños tienen juguetes parecidos? ¿Cuáles son los juguetes preferidos por las niñas? ¿Cuáles son los juguetes preferidos por los niños? ¿Qué otras cosas podemos traer de la casa para mostrar y jugar? En su con sus hermanos y amiguitos juegan con sus juguetes 2da. Lengua
  • 103. DIBUJAMOS LA FAMILIA 50 Capacidad: Comprende preguntas en segunda lengua que promueven diálogos simples como: ¿quién es?, ¿cómo se llama?, ¿qué hace? ¿Qué necesitamos? Dibujos de la familia (fotos, figuras hojas de papel, lápices) ¿Cómo lo haremos? Primero, como docente presentamos nuestra familia, (fotos, dibujos) señalando a los miembros que la constituyen. Luego se les pedirá a los niños y niñas para que dibujen su familia. Luego cada niño muestra su trabajo y señalando las personas que han dibujado, les preguntamos: ¿quién es? El niño puede responder en castellano o lengua materna, pero recuerda que nosotros sí debemos expresarnos en castellano durante toda la actividad. Podemos enriquecer la actividad preguntándoles: ¿cómo se llama?, ¿qué hace?, etc. 2da. Lengua
  • 104. 50 Al día siguiente: Podemos jugar con otros objetos. Los niños y niñas pueden traer algunos objetos de su casa como: taza, cuchara, etc. Olla Taza Plato Cuchara Cucharón tenedor Protocolos: ¿De quién es esto? Los niños pueden responder en castellano o en lengua materna. Puedes enriquecer la actividad preguntando ¿cómo se usa? En su sigue jugando con los protocolos; combinando con los objetos de su hogar. 2da. Lengua
  • 105. PREPARAMOS UNA ENSALADA DE FRUTAS 51 Capacidad: Comprende indicaciones dadas en segunda lengua para realizar actividades o tareas sencillas. ¿Qué necesitamos? Frutas: papaya, plátano, naranja, miel, azúcar. Accesorios: pocillo, cuchillo, agua, cucharas, platos, vasos. ¿Cómo lo haremos? Anticipadamente le pediremos a los niños y niñas que traigan algunas de las frutas que vamos a necesitar, nosotros traeremos algunos de los ingredientes. Para empezar vamos a lavar las frutas, los utensilios y nuestras manos. Organizamos a los niños para la preparación. Nos aseguraremos que cada niño o niña tenga algo que hacer y recuerda que todas las indicaciones debemos hacerlas en castellano, hablaremos pausadamente y nuestros gestos acompañarán lo que decimos, por ejemplo, Rosita, alcánzame la manzana, o Luis, lava la cuchara, etc. Al terminar servimos a todos los niños y niñas y disfrutamos de la ensalada de frutas. 2da. Lengua
  • 106. 51 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos, ¿qué preparamos?, ¿les gustó?, ¿qué frutas comimos?, ¿qué utensilios usamos?, ¿podemos preparar otra comida?, ¿cuál? En su cuenta cómo prepararon la ensalada de frutas. 2da. Lengua
  • 107. 52 JUGAMOS A LA RONDA Capacidad: comprende indicaciones dadas en segunda lengua para realizar actividades o tareas sencillas. ¿Qué necesitamos? Salir fuera del aula, organizar a los niños y niñas. ¿Cómo lo haremos? Salimos con los niños y niñas fuera del aula y les pedimos que se tomen de la mano y formen una ronda. Les enseñamos la canción de la ronda: (La ronda de san Miguel, El que se ríe se va al cuartel) Todos los niños y niñas repiten la canción. La consigna es: cuando terminemos de cantar los niños y niñas no pueden sonreír, porque el que lo haga se irá al cuartel, así sucesivamente se continuará la ronda, hasta que los niños y niñas aprendan la canción y comprendan las consignas. 2da. Lengua
  • 108. 52 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos, ¿les gustó la ronda? ¿Podemos jugarla otra vez? En su los niños y niñas enseñarán el juego a sus hermanos. Variantes: Así como esta ronda pueden jugar otras más, no olvides que debes dar las consignas sólo en castellano. Puedes usar los juegos que están en la guía de materiales y juegos recreativos. 2da. Lengua
  • 109. 53 APRENDEMOS UNA CANCIÓN Capacidad: Entona pequeñas canciones y recita pequeños poemas, rimas y adivinanzas. Debajo de un botón tón, tón la, la, ... la,la ¿Qué necesitamos? Una lámina con el dibujo de la idea central de la canción: un ratón que está debajo de un botón y al lado un niño al que llamaremos Martín. (Sólo dibujo, sin letras). ¿Cómo lo haremos? Los niños observan la lámina y la describen. Para ello podemos orientarlos a través de las siguientes preguntas: ¿qué animalito hay en la lámina?, ¿de qué tamaño es?, ¿dónde está?, ¿quién está cerca del ratón? Los niños pueden responder en castellano o lengua materna. Les dices que son los personajes de una canción, que escuchen con atención. Cantas varias veces, ellos repiten y ensayan hasta que la aprendan. 1ª estrofa Debajo de un botón, tón, tón que encontró Martín, tín, tín había un ratón, tón, tón hay que chiquitín, tín, tín. 2ª estrofa Hay que chiquitín, tín, tín era el ratón, tón, tón que encontró Martín, tín, tín debajo de un botón, tón, tón. 2da. Lengua
  • 110. 53 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos: ¿podemos aprender canciones de otros animalitos? ¿De qué animalitos?, ¿conocen ustedes alguna canción que hable de animalitos?, ¿cuáles?, etc. En su canta la canción aprendida. 2da. Lengua
  • 111. 54 COMPRAMOS EN LA FERIA Capacidad: Participa en diálogos sencillos en segunda lengua en situaciones reales de comunicación oral de su entorno familiar, escolar o comunal. ¿Qué necesitamos? Planificar y organizarnos para ir de visita a la feria. ¿Cómo lo haremos? Planificamos con anticipación la visita a la feria: ¿qué día iremos?, ¿con quién hablaremos?, ¿qué le preguntaremos?, ¿qué compraremos? Formulamos con los niños algunos acuerdos para la actividad como: * Vamos a caminar siempre juntos y caminaremos en orden. Llegando a la feria, dialogamos con las personas que vinieron del pueblo para vender y que hablan en castellano: ¡Señor(a) buenos días ! ¿cuál es su nombre? ¿de dónde viene? ¿qué ha traído para vender? ¿cómo se llama esto? ¿cuánto cuesta? ¿puede vendernos por favor?, etc. Invitamos a que los niños y niñas pregunten en castellano. De retorno al PRONOEI, C.E.I, socializan la visita y recuerdan con quiénes conversaron, qué cosas compraron y cuánto les costó. 2da. Lengua
  • 112. 54 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos ¿dónde fuimos ?, ¿qué hicimos?, ¿qué compramos? ¿entendimos lo que nos dijeron en la feria?, ¿nos gustó?, ¿podemos ir otra vez? En su comenta en segunda lengua a sus padres y hermanos sobre la visita a la feria. 2da. Lengua
  • 113. 55 ESCUCHAMOS LA RADIO Capacidad: Escucha con atención y predice el contenido de canciones y relatos identificando algunas palabras en segunda lengua. ¿Qué necesitamos? Una radio o una grabadora. ¿Cómo lo haremos? Llevamos una radio o una grabadora al aula. Presentamos a los niños y niñas la grabadora, y les decimos lo que harán. Los niños y niñas escuchan la radio, identifican en qué lengua, si fue una canción, una poesía, una noticia, comunicado, etc. Comentan sobre lo que han escuchado: ¿de qué trata?, ¿es un tema triste o alegre y por qué?, ¿qué edad tiene la persona que canta o habla en la radio?, ¿es hombre o mujer? Finalmente identifican y comentan sobre algunas palabras conocidas. Recuerda que los niños pueden responder en castellano o lengua materna. 2da. Lengua
  • 114. 55 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos, ¿qué escuchamos?, ¿les gustó escuchar?, ¿podemos escuchar la radio otra vez? En su pide a sus padres para que le hagan escuchar la radio. 2da. Lengua
  • 115. 56 ”LEEN” CARTELES Y ETIQUETAS DE SU ENTORNO Capacidad: Interpreta textos sencillos y significativos de su entorno escritos en castellano como: carteles, afiches, etiquetas, textos, etc. ¿Qué necesitamos? Carteles y etiquetas del entorno escritos en segunda lengua. ¿Cómo lo haremos? Existen en la comunidad carteles, afiches, textos y etiquetas escritas en castellano. Si algún niño o niña está motivado por saber “lo que dice” en ellos, podemos orientarlo de la misma manera que cuando interrogan textos en lengua materna, a través de preguntas como: ¿qué dirá ahí?, ¿por qué crees que dice eso? ¿quién lo habrá escrito?, ¿para qué lo habrá escrito? Comentamos que el texto está escrito en castellano que es una lengua distinta de la que ellos hablan. Podemos armar con los niños y niñas un cartel con las etiquetas que ellos mismos traigan de sus casas. 2da. Lengua
  • 116. 56 Conversando con los niños y niñas: Preguntamos ¿qué hemos leído?, ¿que etiquetas leímos? ¿les gustó?, ¿podemos leer otra vez? En su puede "leer" etiquetas de productos como aceite, fideos, otros. 2da. Lengua
  • 117. CHIMPUPA ÁREA Personal Social EBI Inicial CARTILLA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Anatapxañani uywanakaru yatxayasna. 13 Taykasataki jisk’a wayaqanaka lurapxañani. Matthapiwinaka. Ñiq’i ñatuñani. Kunaymana k’uchirt’awinaka. Warurt'anaka qillqañani. K'uchirt'ayiri yanaka lurapxañani (phusanaka, liq'iñanaka suxusuxunaka, sikunaka, kitaranaka) thuqhuñataki warurt'añataki. Siwsawi inuqañani. Arsuwinaka inuqañani ullañataki. Arsuwinaka jajlliñani, jakhuñani. Jamusiñanaka (chiqt'a arunaka). Qillqaña yatiqañani . Muxsa allpi phayañani. Siwsawi arsuri mantilata thaqañani. Chimpunaka lurapxañani. K'usillu ajanunaka lurañani. Jirujiru khuchutanakata ullañapamka lurañani. Comunicación Integral TÍTULO Suma yatiñanaka janiwa armañasati. Jariqasisnxa wali k’uchitwa. Yatiqawinaka yatiyañani. Jirujirunaka munatasarjama aylliñani. Kurpusa uñt’añani. Sutisa qillqañani. Jiwasana lurañanakasa. Imilla wawa, yuqalla wawa uruyañani. Markajana qhatupa. Markasana phistapa. Apunakaru mayt’asiñani. Jesusana phamillapa uñt'añani. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
  • 118. ÁREA Ciencia y Ambiente Lógico matemático TÍTULO Wakiskiri manq'anakwa manq'apxi. Kumunirarajana qullu, pampanakapa. Kunjamsa chhiwchixa yuri. Jilawisa uñt'añani. Chhullunkiya unt'apxañani. Saminaka ch'allxthapiñani. Thayata jark’aqasiña yatiqañani. Ch’usa wutillanakampi irnaqañani. Jakhuña yatiqañani. Walja juk’a yatiqañani. Jukch’a pura kikipanaka unt’añani. Anatañani. Yatiña uta askichapxañani. Qhawqhanakasa utxi. Maynipa thaqañani. Qutust'aña yatxatapxañani. CARTILLA 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 CARTILLAS EN CASTELLANO Conversando con el títere Jugamos al veo veo ¿Qué están haciendo? ¿De quién es este juguete? Dibujamos a la familia Preparando una ensalada de frutas Jugamos a la ronda Aprendiendo una canción Comprando en la feria Escuchamos la radio “Leen” carteles o etiquetas de su entorno EBI Inicial 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56
  • 119. MACHAQA ARUNAKA Arkinaka siqichaña: seriar. Arkxataña: imitar. Aru churaña: comprometerse. Chaninchawi: evaluación. Chanipurawi: equivalencia. Chimpu: símbolo. Jarawi: cuento. Julli: figura. Lurawinaka: actividades. Mujina: triángulo. Katjawi: adivinanza. Quilljqata: grafismo. Paya tuqita mantaña kajuna: cuadro de doble entrada. Ullaña: leer. Samichaña: pintar. Sixsuña: dibujar. Sixsutana qawayanakapana muytapa: siluetas EBI Inicial
  • 120. CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA I La democracia y el sistema interamericano Artículo 1º Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2º El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3º Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4º Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5º El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6º La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia. II La democracia y los derechos humanos Artículo 7º La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8º Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio. Artículo 9º La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. Artículo 10º La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Artículo 11º La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente. Artículo 12º La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. Artículo 13º La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Artículo 14º Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos. Artículo 15º El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones. Artículo 16º La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.
  • 121. IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática Artículo 17º Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o el Consejo Permanente, a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18º Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento. Artículo 19º Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización. Artículo 20º En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime convenientes. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Artículo 21º Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos. Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado. Artículo 22º Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA. V La democracia y las misiones de observación electoral Artículo 23º Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito. Artículo 24º Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25º Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones. VI Promoción de la cultura democrática Artículo 26º La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27º Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28º Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
  • 122.
  • 123. PERÚ SUYUNA AMTAPA Khaya payatunka payani, willkakuti paxsinxa päwaranqa payani maranxa Perú suyu nayraqataru irptañatakixa, walja, kunïmana piqinchirinakawa tantachasiwapxatayna. Ukirinakaxa akïrinakawa organizaciones políticas, religiosas, gobierno ukakipkaraki sociedad Civil; uka tantachawinxa mä wawjamaki sartañani sasawa amtuwapxatayna ukhamata Perú suyxa nayraqataru irptuñani sasina. Uka jach´a tantachasiwinxa pusi jach´a amtawiruwa puriwatarakitayma. Ukata suma phuqhañatakixa, taqpacha qhaqhanitixa aka Perú suyunxa utjasiripktanxa jukpachaniwa phuqhapxañasa, sapa maynisa uñtasisa, arxatasisa; kunattixa akiri amtawinakaxa Perú suyuna thakhipawa sasina, ukhamata janiwa khitinsa takichasitäkaspati akiri jach´a amatawinakaxa sasa. Ukhamäkipanxa jisk´a lalanaka, wayna tawaqitanaka, jiliri tata mamanaka yatiña uta taypinakana yatxatirinaka, kuninana irnaqawinakana imaqirinaka jukpachaniwa ch´amanchapxañasa uka pusi jach´a amtawinaka phuqhañatakixa sasina, ukhamaxa uka amtawinakaxa akïrinakawa: 1. S u m a jakaña warisiriniphana. ukhamasa taqini Jani nuwasiña, uñch´ukisiña, isk´achasiña utjañapatakixa; aka Perú chiqpacha jakaña. Ukatakixa taqpacha markachirinakawa maynita maynitkama yaqasipxañasaxa, ukakipkaraki arsusipxañasa jani jasq´art'asisa, mä suma aruskipawiru mantasina, ukhamata ch´ullqinchañataki Perú suyuna thakhiparu. 2. Khuskani wakisiri ukhamaraki taripasiñaxa utjphana. taqinitaki Aka Perú suyun suna jakaña utt'ayañatakixa, wakisiriwa, taqpachani markachirinakaxa chuyma utt'ayasipxañasa Perú suyuna utjasirjama. Ukhamäkipanxa, amtuwixa arktiwa taqinataki qullqichasiwisa utjphana, jaqitamarusa taqini wakisiriniphana, ukhamaraki jakawinakasa yäqataphana sasa. Mayatuqitxa, taqpacha Perú suyuna markachirinakapawa, kuna irnaqawinaka utjipansa wakisirinixa, suma yatiña jikxatañatakisa, qullt´ayasiñataki ukhamata q'uma jakasiñataki. Ukiri wakisirinaka jikxatasakiwa mä suma jakawi, naryaqataru sartawxa jikxataraksna. 3. Perú suyuxa chiktasiriphana yaqha suyunakampi. Perú markana qullqichawipa ch'ullqiñchañatakixa amtuwatawa yänaka inquirí utanaka ch'amanchaña (empresas), ukhamata suma yänaka katxatañataki, uka yänakaxa suma yanapt'awi markachirinakaru wakt'aypanasasa ukakipkaraki Perú suyuna yanaka inuqatanakaxa yaqha anqäxa suyunakarusa uskt'atarakphana sasawa amtuwapxarakitayna. 4. Perú suyu chiqpacha sartuni, jani imxatiri ukhamasa kipka markachirinakana apanaqata. Aka Estado sutini Perú suyu apanaqirinakaxa suma kamachinaka phuqhapxañapatakixa wakisiwa, taqpacha Perú markachirinakaru yanapt´apxañapa. Ukatakixa “Acuerdo Nacional” uka jach´a mathapiwinxa amtuwatawa machaqaptayaña taqikuna irnaqawinaka, chhaqtayaña jamasata apanaqawinaka ukakipkaraki chhaqtayaña jani wali thakhinaka p'iqiña katxatañataki. Mayatuqitxa, amtuwatarakiwa qullqi apanaqasxañsa ukhamata taqimayni markachirinakaxa wakisiriniphana jani apanukutäñapataki. Ukhamaxa akïri “Acuerdo Nacional” jach´a amtuwixa taqinina uñt'atäñapa irptatäñapa, unañchat'atañapawa, ukhamaraki “Estado” p'iqiñchirinakasa aliqatwa uñat'ayapxañapa t a q i k u n a l u r a w i n a k a p s a q ' a l p a c h a Pe r ú markachirinakaru.
  • 124. SÍMBOLOS DE LA PATRIA HIMNO NACIONAL DEL PERÚ CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al eterno elevó BANDERA CORO DEL HIMNO NACIONAL ESCUDO Declaración Universal de los Derechos Humanos El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación: Artículo 1.- Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y (...) deben comportarse fraternalmente los unos con los otros. Artículo 2.- Toda persona tiene todos los derechos y libertades proclamados en esta Declaración, sin distinción alguna de raza, color, sexo, idioma, religión, opinión política o de cualquier otra índole, origen nacional o social, posición económica, nacimiento o cualquier otra condición. Además, no se hará distinción alguna fundada en la condición política, jurídica o internacional del país o territorio de cuya jurisdicción dependa una persona (...). Artículo 3.- Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona. Artículo 4.- Nadie estará sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos están prohibidas en todas sus formas. Artículo 5.- Nadie será sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes. Artículo 6.- Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurídica. Artículo 7.- Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distinción, derecho a igual protección de la ley. Todos tienen derecho a igual protección contra toda discriminación que infrinja esta Declaración (...). Artículo 8.- Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes, que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales (...). Artículo 9.- Nadie podrá ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado. Artículo 10.- Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oída públicamente y con justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinación de sus derechos y obligaciones o para el examen de cualquier acusación contra ella en materia penal. Artículo 11.1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su culpabilidad (...). 2. Nadie será condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos según el Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondrá pena más grave que la aplicable en el momento de la comisión del delito. Artículo 12.- Nadie será objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputación. Toda persona tiene derecho a la protección de la ley contra tales injerencias o ataques. Artículo 13.1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado. 2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país. Artículo 14.1. En caso de persecución, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de él, en cualquier país. 2. Este derecho no podrá ser invocado contra una acción judicial realmente originada por delitos comunes o por actos opuestos a los propósitos y principios de las Naciones Unidas. Artículo 15.1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad. 2. Anadie se privará arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad. Artículo 16.1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad núbil, tienen derecho, sin restricción alguna por motivos de raza, nacionalidad o religión, a casarse y fundar una familia (...). 2. Sólo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podrá contraerse el matrimonio. 3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la protección de la sociedad y del Estado. Artículo 17.1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. 2. Nadie será privado arbitrariamente de su propiedad. Artículo 18.- Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religión (...). Artículo 19.- Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinión y de expresión (...). Artículo 20.1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunión y de asociación pacíficas. 2. Nadie podrá ser obligado a pertenecer a una asociación. Artículo 21.1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su país, directamente o por medio de representantes libremente escogidos. 2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones públicas de su país. 3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder público; esta voluntad se expresará mediante elecciones auténticas que habrán de celebrarse periódicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto. Artículo 22.- Toda persona (...) tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, (...) habida cuenta de la organización y los recursos de cada Estado, la satisfacción de los derechos económicos, sociales y culturales, indispensables a su dignidad y al libre desarrollo de su personalidad. Artículo 23.1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre elección de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de trabajo y a la protección contra el desempleo. 2. Toda persona tiene derecho, sin discriminación alguna, a igual salario por trabajo igual. 3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneración equitativa y satisfactoria, que le asegure, así como a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que será completada, en caso necesario, por cualesquiera otros medios de protección social. 4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses. Artículo 24.- Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitación razonable de la duración del trabajo y a vacaciones periódicas pagadas. Artículo 25.1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, así como a su familia, la salud y el bienestar, y en especial la alimentación, el vestido, la vivienda, la asistencia médica y los servicios sociales necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez u otros casos de pérdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad. 2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los niños, nacidos de matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual protección social. Artículo 26.1. Toda persona tiene derecho a la educación. La educación debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la instrucción elemental y fundamental. La instrucción elemental será obligatoria. La instrucción técnica y profesional habrá de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores será igual para todos, en función de los méritos respectivos. 2. La educación tendrá por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecerá la comprensión, la tolerancia y la amistad entre todas las naciones y todos los grupos étnicos o religiosos, y promoverá el desarrollo de las actividades de las Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz. 3. Los padres tendrán derecho preferente a escoger el tipo de educación que habrá de darse a sus hijos. Artículo 27.1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a participar en el progreso científico y en los beneficios que de él resulten. 2. Toda persona tiene derecho a la protección de los intereses morales y materiales que le correspondan por razón de las producciones científicas, literarias o artísticas de que sea autora. Artículo 28.- Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades proclamados en esta Declaración se hagan plenamente efectivos. Artículo 29.1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad(...). 2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estará solamente sujeta a las limitaciones establecidas por la ley con el único fin de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y libertades de los demás, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden público y del bienestar general en una sociedad democrática. 3. Estos derechos y libertades no podrán, en ningún caso, ser ejercidos en oposición a los propósitos y principios de las Naciones Unidas. Artículo 30.- Nada en esta Declaración podrá interpretarse en el sentido de que confiere derecho alguno al Estado, a un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades (...) tendientes a la supresión de cualquiera de los derechos y libertades proclamados en esta Declaración. DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN - PROHIBIDA SU VENTA