SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 44
Descargar para leer sin conexión
1
2
Este material es una selección de los textos producidos por los y las
estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra.
versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la
lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos.

Yachachiq ‘Docentes’:

Qillqaq ‘Escritores’:
Ángel Terrazas Bernabé

Julieta Zurita Cavero

Ariel Balderrama Rocha

Pedro Plaza Martínez

Celia Cruz Aiza
Daniel Ayaviri Correa

Allinyachiq ‘Revisoras’:

Juan Revollo Valencia

Elvira Peralta Zurita

Jhony Quispe Cruz

Mónica Navarro Vásquez

Jhonny Rivera Prado
Marlinet Álvarez Padilla
Roberto Pardo Borda
Sabino Diego Achocalla
Sheila Siles Rocha
Umalliq ‘Coordinadora’
Mónica Navarro Vásquez
Calle Néstor Morales No. 947
Edificio Jade. Piso 2
Tel.: 4530038.
Tel./Fax: 4530037
http://fundacion proeibandes.org
www.proeibandes.org

Qhuchapampa - 2009
3

RURI
NAMANTA................................................................................................... 1
QALLU WATANA.......................................................................................... 3
IMASMARI.................................................................................................. 4
KACHARPAYA.............................................................................................. 5
JATUN MAMAYPAQ..................................................................................... 6
YARQHAY WATA.......................................................................................... 7
TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIK..................................................................... 8
¿IMANAYAWANTAQ?.................................................................................. 9
PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN........................................................ 10
MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI PUQUY KHICHKAWAN......... 13
PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN................................ 16
CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWAN................................................. 19
URPIP KAMACHIYNIN............................................................................... 21
K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN...................................................... 26
CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN............................................ 32
PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUY-WASIYUQ P’ISQUMANTAWAN. 35
ZONZO JUK’UCHAMANTA......................................................................... 38
4
1

NAMANTA
Pallaq1 : Jhonny Rivera Prado
Juk wayna manchay p’inqaskiri kasqa. Payqa tumpa
unqusqa kaspa jampinawasiman kachaykukusqa.
Jaqaypiqa jampiq runawan kayjinata rimarikusqanku:
- Imaynalla wayna, chimpaykamullay, ñisqa.
- Mana walliqchu doctor, mancha manchalla waynaqa
ñisqa.
- ¿Imarayku? ¿Imanakunkitaqri?
- Mana imanakunipischu doctor, nanawan chaylla.
- ¿Imaykitaq nanasunkiri?
Waynaqa manchayta pukayarispa ñisqa:
- Kay nay nanawan doctor.
- ¿Imaykitaq?
- Nay nanawan doctor, anchatapuni nay nanachkawan.

1 Willaq: Eufrocina Soto.
2

- ¡Ama p’inqakuychu! Willallaway ¿imaykitaq
nanasunkiri?
- ¡Nay a pero! Kay nay nanawan, ñispa waynaqa
watiqmanta ñillasqapuni.
Jampiqqa, manañapuni waynap rimayninta munaptin,
juch’uy raphichapi qillqaspa waynaman ñisqa:
- Kay nata rantikamunki
- ¿Maymanta a doctor?, waynaqa llakisqa tapurisqa.
- Namanta. Chanta wasiykiman chayaspataq, ¡chay
nawan, naykiman laq’aykukunki!
3

QALLU WATANA2
Thuta tuta thapanpi thatan.
Wasa wasapi waka watasqa kachkasqa;
wasa wasanpitaq watana mayt’usqa kachkarqa.

Juk yana allqu q’ala q’ara tulluta q’altun;
allqu yana tullu q’ala q’arata q’altun.

Q’aya k’anka kanka kanqa.

Llimphu thantapi t’antata tataypaq t’aqani.
Juch’uy chuwapi ch’uwa lawata ch’uchunki.
Llulla imilla yana llamaman millay yakuta llamichisqa.

2 Chay qalluwatana: Celia Cruz, Marlinet Álvarez, Sabino Diego, Juan Revollo, Daniel
Ayaviri ima qillqarirqanku.
4

IMASMARI 3
Imasmari, imasmari
¿Imataq kanman?
Sach’ajina jatun kanman,
manataq ni tumpa llasachu
¿Imataq kanman?

(Q’usñi)
¿Imas imas kanman?
¿Imataq kanman?
Lap’a chaki, p’alta pico,
runtumanta lluqsispa k’illu,
wiñaspa yuraq.
“¡Qaq, qaq!” ñispataq purin.
¿Imataq kanman?

(Pili)

¿Imas imas kanman?
Q’umir, q’umir jawapi,
puka, puka jawapi,
q’illu q’illu jawapi,
yana juch’uy sunquwan.
Qhispirichiway ñirichikuwanchik.
¿Imataq kanman?

(Atuq)

(Locoto)

¿Imas imas kanman?
Sapallan puriykacharikun,
paramanta willarikun,
imillata munarichikun,
millmata akarikun.
1
Imataq kanman?

3 Chay imasmari: Ariel Balderrama, Roberto Pardo, Sheila Siles, Jhonny Quispe ima qillqarqanku.
5

KACHARPAYA
Jhonny Rivera Prado
Ripunaykita yachaspa
Tuta p’unchaw waqachkani
Sutiykita juqharispa
Sunquyta phutichichkani
Para phuyu kaspachu
Qhipaykita waqaspa purisaq
Katariman tukuspachu
Ñanniykita qhatatikusaq
Kunantaqjina waqanaypaqchu
Chhikata munachikuwarqanki
Llakiyta saqiranawaykipaqchu
Warma sunquyta qurqayki
¡Ripuy! ¡Ripuy, rumi sunqu!
Pararaqtaq juq’usunqa
¡Chinkay! ¡Chinkay, saqra sunqu!
Mayuraqtaq apasunqa
Ripuq kaspari, ¿kutimunkichu?
Chinkaq kaspari, ¿yuyawankichu?
Kay chhika munaqa urpilaykita
¡Amamá qunqawankichu!
6

JATUN MAMAYPAQ
Jhony Quispe Cruz

Munasqa jatun mamay
¡Qhawariy wawaykita!
Juk k’ata wawaykita
Kay sumaq sunquyuqta
¿Patapichu tarikunki?
¿Ñuqawanchu tarikunki?
Tukuy p’unchaw yuyariyki
Kawsayniypi waturiyki
¡Kunturmanpis tukuchiway!
¡P’isqumanpis tukuchiway!
Janaqpacha Tata Apu
¡Mamayta rikuchiway!
7

YARQHAY WATA
Ángel Terrazas Bernabé
¿Yana phuyu, mayman karunchakunki?
¿Ima wayq’upi chinkapunki?
¿Pitaq pusakapusunki?
¿May karuman puñuq ripunki?
Sallqakuna qawirachkanku
Chakrakuna llakiyta ñak’arichkanku
Uywakuna phutiyta muchuchkanku
Runakuna llaki phutiyta waqachkanku
Tata Intip rupha k’ajayninwan
Mana khuyayniyuq qanqachichkan
Runap llamk’ayninta wañuchichkan
Pachamamanchikta waqachichkan
Chhakakunalla, khurukunalla
Tukuyta mikhukapuchkanku
Runakuna, uywakuna, tukuy
Janaqpachata qhawachkanku
¡Yana phuyu jampuy!, ¡utqamuy!
Urqukunata wasaykamuy
Illapa masiykiwan chayamuy
Kay ch’aki jallp’ata qarpamuy
Chiwanku, chuwankuy
Parata waqyamuy
Janaqpachawan uyarichikuy
¡Parata chayachimuy!
8

TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIK
Daniel Ayaviri Correa

Yuraq q’umir llaqtachapi
Ch’iqchi pili wayt’achkan qhuchapi
Urquqa ch’umpilla sayachkan
Willapi laphara laphaqichkan
Ulalaqa yuraqta phancharin
Tunataq q’illuta t’ikarin
Chilikchipis pukata muk’urisqa
Qarapatulla uqiwan p’achallisqa
Q’unchaqa yanalla tiyachkan
Apitaq kullita t’impurichkan
Anaqa q’umir ch’ikipi puñurin
Wayrataq p’aqu chukchanta aparin
Janaqpachaqa anqaslla qhawamun
Llankha mankap’aki t’ikata mach’amun
9

¿IMANAYAWANTAQ?
Wayra

Qamta qhawarimuspa
Sunquy kusirikun
Ch’unchulay phinkirin
Ñawiypis p’inqarikun
¿Imanayawantaq?

Sunquy sayarparin
Samayniypis kikillantaq
¡Ama ripuychu!
Ripuptiykiri
¡Ama qunqawaychu!
Wiñaypaq wiñayninkama
Sunquy ukhupi apasqayki
10

PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Juk jatun q’umir pampapi, qhucha kinraypi piliwachana
llaqta tarikusqa; chaypi pilikuna, wallpakuna,
wakakuna, wak uywakuna ima sumaqta kawsakuq
kasqanku.
Juk ch’aska
k’anchay ch’isipi,
yarqhasqa
q’arachupa
uywakunap
wasinman
yaykuspa: “¡Turuq!,
¡turuq!, ¡turuq!
¡Pil!, ¡pil!, ¡pil!”, ñispa uywakunata qhaparqachachisqa.
Jinallapi, allqu rikch’ariytawan jukllata q’arachupaq
patanman wikch’uykukuytawan pilitaqa kacharichisqa.
Q’arachupaqa manchariywan millayta thasaykukuspa
utqhayta ayqisqa. Chayllapi piliqa manchariywan
khaqlluyaspa4 ñisqa:
- ¿Tata allqu, kunan imawan junt’aykiman?
Anchatapuni pachi ñiyki.
- Mama pili, ama qunqurchakikuychu, kawsaq puraqa
yanapanakunapuni. Chay uchu-chira ñawichaykita
ch’akichikuy, ama waqayñachu, puñukampuy, ñispa
allquqa kutichisqa.
1

4 Khaqlluyay ‘Hablar despacio con una pronunciación dificultosa a causa de un susto o
cuando se está al borde de la muerte’, ñiyta munan.
11

Q’ayantin p’unchaw, wasiyuq runaqa,
uywakunanta q’arachupamanta
jark’asqanrayku allqutaqa sumaqta
saqsanankama; t’antakunata, tullukunata,
aychata ima uquykuchisqa.
Sukhayaytaqa t’iqilla puriykachasqa.
Ichaqa inti yaykuy q’illu ruphaytaqa allqup
wiksan nanayta qallarisqa. Kallpachakuspa,
kallpachakuspa, puñuq puñuq tukuspa,
pampaman wikch’ukusqa.
Q’ayantin sut’iyayqa, pili allquta
sunt’iykachaqta rikuspaqa qayllasqa:
- ¿Imanantaq tata allqu?
- ¡Ay!, ¡ay!, ¡ay!, wiksay manchaytaña
nanaykuwan mana akakuyta atinichu,
k’iskiykuwanchá ári…¡ay!, ¡ay!, ¡ay!, ñispa
allquqa sunt’iykachasqa.
- ¡Kallpachakuy!, ¡utqhayta sayariy!
q’umirkunata uquspa achkha yakuta
upyamuy, kunitan wiksa nanayniyki
tukukunqa, ñispa piliqa kallpachasqa.
12

Allquqa ñak’ayta sayarispa: malvata, uchunqurata,
ch’ikita, wak qhurakunata ima uqumuytawan, achkha
yakuta laphamusqa. Jinataq, wiksa nanayninqa
thañisqa5. Ichaqa q’ichalirawanñataq kayman jaqayman
phinkiykachasqa. Chayta rikuspa piliqa asiymanta
wañuspa qhawakusqa.
Walliqyapuytawan allquqa pilita “pachi”, ñisqa;
piliqa allqup kutichisqallantataq: “Kawsaqpuraqa
yanapanakunapuni. Chay chivo llakisqa ñawiykita
kusichillayña”, ñispa kutichisqa. Piliqa asispa qhucha
ukhuman wayt’aq yaykupusqa, allqupis asispallataq
ch’ampa mulli uraman puñuq risqa. Chaymanta
jaqayman piliwan allquwanqa yanapanakuspa kusisqa
kawsakusqanku.

5 Thañiy ‘Calmar, sosegar, sanar(se)’, ñiyta munan
13

MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI
PUQUY KHICHKAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Ñawpaq pachapi qhurakuna manchayta parlariq
kasqanku ñin. Ichaqa muñi puquy khichkawan
ch’uqichapi khichkawanpuni astawanqa ch’aqwaq,
qhaparqachaq kasqanku. Juk sut’iyayta chay iskayqa
wak qhurata asispa kayjinata turiyasqanku:
- Qammin luqt’u
kasqankiqa! Qamtaqa
tukuy uywakuna
uqusunku, ñuqaykutaqa
mana imapis
uquwaykuchu; ñuqaykuqa
uywakunaman chantapis
runallaman ch’ipaykuyku.
Paykunataq tukuyniqpi
riqsirichimuwayku,
wasinkumanpis
pusawayku.
Qhuraqa ch’inllamanta k’umuykuytawan uyarikusqa.
Ajinallapi, chakrayuq runaqa kusisqa khuyurispa
llamk’ananmanqa chayasqa; khichkakunaqa qhura
saqispa runap pantalónman ch’ipakuyta qallarisqanku.
– ¿Imanasaq kay millay qhurakunari? ¡Kayjinatapuni
ch’ipakunawankuri!, ñispa runaqa phiñasqa llamk’ayta
qallarisqa.
Ichaqa khichkakunaqa mana runap qallunta yachaspaqa:
14

“¡kusikuchkanchá ári”, ñispa astawan ch’iparikusqanku.
Sukhayayta, runa llamk’ay tukuytawan p’achanmanta
khichkakunata pallakuptinqa, muñi khichkawan
ch’uqichapi khichkawanqa; “¿Pitaq astawan
ch’ipakunqa?”,
ñispa atipanarikuq
kasqanku.
Jinallatapuni,
tukuy p’unchaw
ch’ipakuptinku
runaqa sinchita
phiñakuytawan
warminta ñisqa:
– Q’aya p’unchawqa
mawk’a p’achaywan
llamk’aq
risaq, khichkakuna

ch’ipakuwaptinkutaq
paykunantinta chayamuytawan kanaykusaq
Chantapis, chayta ruwaptiyqa mana tukuyniqpi
jap’irakunqankuchu.
- Arí, q’alataña ñuqatapis phiñachiwanku. Uwijamanta
millmata khuchuptiy sapa kuti khichkawanku.

Chantapis, wak pallanaraq millmata phuchkanapaqpis,
ichaqa anchata qhaparqachasqankumanta astawanqa
phiñakuni. Chayta ruwaptiykiqa manaña anchatapis
miranqankuchu, ñispa warminqa kutichisqa.
15

Khichkakuna q’ayantin kikillantataq ch’ipakuptinkuqa,
runaqa chay ñisqanta ruwasqa. Khichkakunaqa may
kallpawan jank’ajinapuni “¡T’uq!, ¡t’uq!, ¡t’uq!”, ñispa
t’uqyarisqanku.
Chaymantapacha, khichkakunaqa ch’inllamantaña
kanku ñin; manaña qhuraqa imatapis ñinkuchu;
ichaqa uwijamanwan p’achanchikmanwanqa
ch’ipakuchkallankupuni.
16

PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Juk kuti phichitankawan chulluchiwan anchatapuni
ayñanaykukusqanku6.
Phichitankaqa tukuyniqpi manchaytapuni
jinata ayñaychakuq kasqa: “¡Trigoy tiyan
chhikachachachachaqlla…! ¡Saray tiyan
chhikachachachachaqlla…! ¡Papay tiyan
chhikachachachachaqlla…!”,
ñispa.
Chulluchiqa sapa p’unchaw
chayllatapuni uyarispaqa
ñisqa:
- ¡Juli phichitanka!
¿Imatataq chayjinatapuni
qhaparqachachkankiri?
Mana ajinata kanachu.
- ¿Imaman chay aka
chhutunaykita kayman
khakamuchkanki?
Chantapis, ¿imaykitaq
qampata tiyanri? ¡Yana
qara, ch’inmanta
laq’arayay!, ñispa
phichitankaqa kutichisqa.
- ¡Ama kaypi phiñachiwaychu aya usa, k’aspi chaki!
¿Pip para mañasqanraykutaq chay papayki, trigoyki,
6 Ayñanakuy ‘Reñir, discutir’.
17

sarayki ima puqunrí? Ñuqamin sapa p’unchaw kunkay
tukukuyta parata mañani qam ayñachakunaypaq.
Mana chayqa walliqchu. Ama ñuqa chaypiqa
qhaparqachawankichu, wak chirupi ch’aqwamunki.
Juktawan ñuqap qayllaypi qhaparqachanki chayqa,
¡yachasun!
- ¡Ch’inmanta laq’arayay, ama ñuqata phiñachiwaychu!

Kunitan laq’achikuwanki, ñispa phichitankaqa
kutichisqa.
- ¡Jamuy!, ¡jamuy atispaqa!, ñispa chulluchiqa
waqyasqa.
Phichitankaqa qayllaykuytawan umanpi chulluchitaqa
chhutusqa. Jinamanta, iskayninku “¡Pharaq!,
¡pharaq…!”, ñispa likrankuwan sinchita waqtanakuspa
pampapi sunt’ichinaykukusqanku.
18

Jinallapi, Tata Inti rikhurimuspa tapusqa:
- ¡Wa…! ¿Imanantaq? ¡Sayaychik! ¿Imamantataq
maqanakuchkankichik?
Ichaqa paykunaqa mana uyarispa
maqanakullasqankupuni.
Mana uyariptinkutaq Tata Intiqa sinchita phiñakusqa,
k’aspita p’akikuytawantaq iskayninkuta chaki
chakillankupi waqtaspa phinkiykachaykuchisqa. ¡Mana
uyariwankichikmanchu kasqaqa! ¡Kunanmin kunanqa!:
“Tukuy pachapaq kunanqa phinkiykachankichik, manaña
juktawan purinkichikñachu”, ñiytawan Tata Intiqa
pataman kutipusqa.
Chaymantapacha phichitankawan chulluchiwanqa
manaña thatkinkuchu, phinkiykachallankuña.
Phichitankapis chulluchita rikuspaqa manaña
ayñaychakunchu, ichaqa wak kitikunapiqa
tukuy kallpanwan saran pataman tiyaykuytawan
qhaparqacharikullanpuni.
19

CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Juk p’unchaw ch’uspiqa kaymanta jaqayman “¡wur!,
¡wur!”, ñispa phawaykachachkasqa. Jinallapi, sirp’aqa
wawakunanta mask’aspa “¡chur!, ¡chur!”, ñispa
rikhurimusqa.
- ¿Imatataq chay millayta
qhaparqachankiri?, ñispa
ch’uspiqa phiñasqa
qhapariykusqa.
- ¡Wawakunay chinkarparin!
Paykunata mask’achkani.
¿Manachu kayniqpi rikuwaq
karqa?, ñispa sirp’aqa
tapurikusqa.
- ¿Manachu chay chakisapa
luqt’u khurukuna?, ñaqha ñak’ayta pataman
thamachkarqanku7.
- ¡Wa…!, ¡ama wawakunayta jinata ñipuwankichu!
Kunitan maqanakuman yaykurpasun.
- ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, uyayki junt’ata asiykukuni, llasa siki,
ñispa ch’uspiqa asiykukusqa.
- ¿Qamrí? ¡Ch’ichi khuru, asna chaki!, maymanpis
simiykita sat’ichkallanki, ñispa sirp’aqa kutichikusqa.
- Arí, ajinapuni kana. Chanta, ¿qamjinachu
yarqhaymanta wañuyman?, ñispa ch’uspiqa
ñillasqataq.

7 Thamay ‘Caminar sin rumbo, andar vagando’.
20

- ¡Chay qhisachanawaykitaqa8 mayllakamuwaq!
Ch’uspikunaqa ch’ichi kasqankumanta utqhayta
wañuchkanku, ¿manachu yacharqanki?, ñispa sirp’aqa
kutichillasqataq.
- ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñispa watiqmanta ch’uspiqa
asiykukusqa.
- Ima “¡ja!, ¡ja!, ¡ja!”, ¡kunitan rumiwan ch’anqaspa
likraykita phawachisqayki!, ñispa sirp’aqa ñisqa.

Jinamanta, ch’uspiqa jukllata sirp’ap ñawinman
akaykuytawan ayqiqjina allqup simillanman
yaykurpasqa.
Allquqa asnamuqta junyaspa9 chayniqman risqa, ichaqa
chayniqpiqa ch’uspilla ch’ichiman asnachkasqa.
Sirp’aqa ñawinmanta ch’uspi akata pichakuytawan
wawakunanta mask’aq “¡chur!”, “¡chur…!”, ñispa
patanta kachaykukullasqapuni.
8 Qhisachay ‘Insultar, ofender, injuriar’.
9 Junyay ‘Empezar a oler mal una cosa’. Mutkhiykachay ñikullantaq.
21

URPIP KAMACHIYNIN

Daniel Ayaviri Correa

Juk p’unchaw p’isqukunaqa sayk’usqa jatun
kamachiqninku mana imatapis paykunapaq
ruwasqanrayku ch’iki muqupi juñunakusqanku10.
Yuthuqa ñisqa:

-¡P’isqumasikuna! ¿Jayk’aqkamataq ch’inllamantapuni
kasunchik? Ñuqayku ankapaq may phiñasqa kayku;
payqa kamachiq kasqanrayku munasqanta ruwawayku,
sapa kuti wawakunaykuta uqukapun. ¡Mana payqa
kamachiqninchik kanmanñachu!
- ¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!, ñispa tukuy p’isqukuna
qhaparisqanku. Chayllapi juq’uri11 yapallasqataq:

10 Juñunakuy ‘Reunión, reunirse para tomar acuerdos’.
11 Juq’uri Urpi ayllumanta, ichaqa astawan jatun.
22

- Ñuqaykutapis sapa munarispa qhatiykachawayku;
qaynalla chanaytapis12 uqukapun. Ñuqamantaqa
taraqchita aqllasunman.
- ¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa wakin p’isquqa
kutichisqanku.
Jinallapi, tilanchuwan13 phichitankawanqa:
- ¡Ñuqaykuqa, q’iririnkha14 kamachiq kananta
munayku!, ñispa qhaparisqanku.
- ¡Mana, ama chay layqataqa!, ñispa wakichikuywasiyuqñataq15 p’isquqa kallpawan qhaparisqa.
- ¡Qammin chay layqa kanki a!, ñispa q’iririnkhaqa may
phiñasqa kutichisqa.
- ¡Chhusta luqt’u! Qamta aqllanaykutaqa, ¡urutachá16
aqllaykuman a!, ñispa wakichikuy-wasiyuq p’isquqa
qhaparillasqataq.
- Pachi tata wakichikuy-wasiyuq. Ichaqa ñuqaykuqa
jukniykichik kanaykichikta munallaykutaq, ñispa uruqa
kutichisqa.
12 Chana ‘Hermano menor’.
13 Tilanchu/Tiluchi ‘Hornero’, ñiyta munan. Laqha q’illu, p’aquman rikch’asqa
phuruyuq p’isqu. Kay p’isquqa sach’aq k’allmanpi t’uruwan wasintaqa llut’akun, para
qayllamunayaptinqa may kusisqa takirikun.
14 Q’iririnkha p’isqu Yuraqwan yanawan ch’iqchi phuruyuq yaqha wakichikuy-wasiyuq
p’isqu chhikan. Chantapis, tumpata rikch’akunpuni. Mana wakichukuy-wasiyuq
p’isqujinachu runamanqa qayllan, karullamanta thaqu sach’a patapi “¡q’iririk!,
¡q’iririk!”, ñispa waqan. Ajinata ñanta richkaptinchik waqapayakuptinqa mana
walliqchu riwanchik ñinku. Chayrayku wakin runaqa “layqa p’isqu” ñinku.
15 Wakichikuy-wasiyuq p’isqu Manchay yachayniyuq p’isqu, payqa wasi pataman
tiyaykamuytawan “¡Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq!”, ñispa willarikun.
Ajinata waqapayamuptinqa pipis wasinchikmanqa chayamunpuni. Payqa yanawan,
yuraqwan chaqru phuruyuq, ñawinqa lentes ñisqayuqpis kanmanjina yuraq phuruwan
muyurisqa.
16 Uru ‘loro’.
23

-¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa tukuyninku ch’aqwayta
qallarisqanku. Jinallapi urpiqa ñisqa:
-¡Ch’in!, ¡ch’in!, ¡tukuyniykichik uyariwaychik! Ama
ñuqanchikpura phiñanakunanchikchu.
Tukuyninku ch’inmanta uyarisqanku. Jinallapi
jurk’utaqa17 ñisqa:
- Ñuqaqa urpi kamachiqninchik kananta munayman,
jatun sunquyuq kasqanrayku, mana piwanpis payqa
phiñanakullanchu.
- ¡Ñuqapis chayta munayman!, ñispa ulinchuqa18
qhaparillasqataq.
- ¡Ñuqapis!, ¡ñuqapis!, ñispa chulluchiñataq yapasqa.
Jinallapi: “¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!” ñispa tukuyninku
qhaparisqanku.
Urpiqa, mana imanakuyta atispa, kusikuywan waqaspa
ñisqa:
- P’isqumasikuna, anchata kusikuni
aqllawasqaykichikmanta. Ichaqa ñuqaqa,
q’iririnkhawan wakichikuy-wasiyuqwan
yachayninkuwan umachaspa yanapanawankuta
munayman. Taraqchikunataqa paqtachaqkuna19
kanankuta munayman.
17 Jurk’uta p’isqu Ulinchu chhikan, ichaqa p’aquwan yanawan ch’iqchi phuruyuq,
ñawinqa puka pachalla. Chantapis, kay p’isquqa mana ulinchujinaqa sach’apatapichu
thapachakun jutk’upi payqa thapachakun.
18 Ulinchuqa Urpi kikin, astawan juch’uy chaylla. Ulinchuqa jurk’uta chhikan ichaqa
payqa uchpha llimp’iyuq, may k’achata “uuwú!, uuuwú…!”, ñispa waqarikun.
19 Paqtachay ‘Justicia, derecho que permite pronunciar sentencias y de castigar los
delitos’.
24

Q’intitaqa20 chaski kananta munallaymantaq. Urutaq
runakunaman munayninchikta, yuyayninchikta
riqsichinanta munayman, manaña sapa kuti
wañuchinawanchikpaq.
- ¡Arí!, ¡ari!, ¡kusa!, ¡walliq! ¡Chay ñisqayki kachun!,
ñispa k’alitunku jukllapi qhaparisqanku. Ankalla
phiñasqa ch’inmanta parlasqankuta uyarisqa.
- Chantapis, munallanitaq kunanmanta jaqayman
tukuyninchik khuskamanta llamk’ananchikta; mana
maqanakuspa, manataq phiñanakuspa. Pillapis
p’isqumasinchikta mikhuqtaqa, taraqchikuna
muchuchinqanku21.
Ichaqa chayta uyarichkaspa, ankaqa q’ayantinpacha
yuthuta mikhurpasqa. Chayta rikuytawan q’intiqa
jukllata taraqchikunaman willamusqa. Paykunataq,
llapantinku22 yawar samayta ankataqa chhutuspa,
chhutuspa qhatiykachaykusqanku.
- ¡Amaña!, ¡amaña!, ñispa likranwan waqtarakuspa
waqtarakuspa ayqipusqa.
Chayrayku ankaqa quwita, juk’uchata, katarita imallaña
uqun. Yuthutaqa unaymanta unayllaña jap’irikun;
ichaqa taraqchikunaqa ankata rikuspaqa qhipanta
qhaparqachaspa qhatiykachallankupuni.
20 Q’inti ‘Picaflor, colibrí’.
21 Muchuchiy ‘Castigar’.
22 Llapa ‘Todos’.
25

Wakichikuy-wasiyuq p’isquqa mana urpillatachu
umanchan, runatapis. Wasinku pataman chukuykuspa:
“Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq…!”, ñispa
qhaparirin. Chayta uyarispa runaqa: “¿Pi yawarmasichus
mana chayqa pi riqsisqachus watukuwasuntaq?
Mikhunata achkhata wayk’una, wasitapis k’uchuchaspa
pichana”, ñinku.
Ichaqa chayta
uyarispa
wakin runaqa
phiñakunku,
“layqa p’isqu”,
ñispa kachiwan
ch’anqanku;
jinapis payqa
willarikullanpuni.
Q’iririnkhapis ñan
kinraypi thaqu sach’a patamanta: “Q’iririk, q’iririk…”,
ñispa runaman willallantaq mana walliq rinqa chayqa.
Uruqa p’isqukunap munayninta runaman willayta
munan, ichaqa kunankama mana willanraqchu; runapis
manataq uyariq tukuntaqchu, “yacha phuku” ñispalla
asikunku.
Ichaqa p’isqukunaqa urpi kamachiqninku
kasqanmantapacha manaña anchata phiñanakunkuchu
manataq uqunakunkuchu, walliqllataña kawsakunku.
26

K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN
Daniel Ayaviri Correa
Juk ch’isi añathuya23 jutk’un punkupi ch’askakunata
“¿Paranqachu manachu…?, ¿paranqachu manachu…?”,
ñispa qhawachkasqa. Jinallapi, q’arachupa24
rikhurimuspa ñawpaqinta thamasqa.
- Kuma q’arachupa, ¡sumaq ch’isi!, ñispa añathuyaqa
napaykusqa.
- ¡Sumaq tuta!, ¿maypi kankiri?, ñispa q’arachupaqa
kutichiytawan tapusqa.
- Kay qaqa jutk’upi, ¿maymantaq richkankiri?, ñispa
añathuyaqa tapullasqataq.
- Llaqtaman uquna mask’akuq richkani, ñispa
q’arachupaqa kutichisqa.
- ¡Khuska risunman a! Iskayninchikmantaqa astawan
jasata wallpatapis pilitapis jap’isunman.
- Mana, ñuqaqa sapallay purikuni, ñispa q’arachupaqa
sapallan purisqa.
- ¡Jakulla a, kuma!, ñispa añathuyaqa qhipanta risqa.
Jinamanta, iskayninku parlaspa risqanku. Llaqtapi
wasiman chayaytawanqa, añathuyaqa:
- Kuma q’arachupa, ñuqa allquwan rikuchikamuyman,
qhatiykachanawankamataq qam wallpata ayqichiwaq,
ñisqa.
23 Añathuya ‘Zorrino, mofeta’, ñiyta munan. Kay k’ita uywaqa may asnata thasaykukun,
wakin runaqa ninata thasan ñinku. P’unchawqa puñun tutantaq mikhunata mask’aq
lluqsin, k’ita quwita, tuta khurukunata ima uqun; wakin kutita wallpatapis suwaq
llaqtaman rillantaq.
24 Q’arachupaqa tutallantaq mikhunata mask’aq lluqsin, paypis asnallatataq thasaykukun
ichaqa mana añathuya jinapunichu, tumpawan pisillata. Kay k’ita uywaqa wallpatapuni
suwaq llaqtaman yaykuyta yachan. Chupanqa q’ara, kurkuntaq uchpha millmayuq,
chupanta qhatataykachaspa ñak’ayllata purin.
27

Chayta ñiytawan añathuyaqa mancha manchalla
allquman qayllasqa. Allquqa ayñayta qallarisqa,
rikuytawankamaqa jukllata añathuyap qhipanta ayñaspa
kachaykukusqa.
Añathuyaqa atisqanta ayqisqa. Sayk’uytawankamataq
sach’aman wikcharirikapusqa. Allqu sach’ata
ayñarakunankamataq, q’arachupaqa wallpa wasiman
yaykuspa kunkanpi janch’aytawan wallpataqa
malt’aqichkaqta25 apakapusqa.
Allquqa ayñasqanpijina sayk’uspa wasinman
kutipusqa. Añathuyapis mullimanta urakamuytawan
q’arachupata mask’amusqa. Tinkuytawantaq kayjinata
parlanakusqanku:
- ¿Kuma q’arachupa, kunan imaynatataq
rak’inakusunri?,
- ¡Kay chupantawan umantawan uquykuy á!, ñispa
q’arachupaqa kutichisqa.
- ¡Wa!, ¿asichiytachu, phiñachiytachu munawanki?
Ñuqamanqa iskaynin t’usuta qunawayki tiyan,
ñispaañathuyaqa phiñarikusqa.
25 Malt’aqiy ‘Sacudirse, patalear de dolor’.
28

- ¡Asikuypis!, ¡phiñakuypis!, ¡imanaypis!, ¡chayllata
ñuqaqa qusqayki!, puchuqqa ñuqapaq ¿Yachankichu
may ayk’uywanchus qharastakamuni?, ñispa
q’arachupaqa phiñarikullasqataq.
- ¿Qamrí? Yachankichu ima sayk’uywanchus allquwan
qhatiykachachikuni?, ñispa añathuyaqa yapasqa.
- Ichaqa, ¿pi qamta pusakamurqasunki? ¡Sapay ñuqaqa
jap’ikullayman karqa!, ñisqañataq q’arachupaqa.
- ¡Jap’ikuq, aka wayaqa26, allquwan uquchikuwaq
karqa!, ñispa kutichillasqataq añathuyaqa.
Jinamanta, iskayninku sinchita ch’aqwanakuyta
qallarisqanku.
Karukama qhaparqachasqankuqa uyarikusqa. Chayta
uyarispataq: juku27, ch’usiqa28, usuqullu29 imaqa
watiqaq30 qayllamusqanku.
- ¿Manapuni quwanki?, ñispa añathuyaqa tapullasqataq.
- ¡Mana ñiykiqa!, ¿juq’arachu kanki? Janiwa31 millana,
ñispa q’arachupaqa kutichillasqataq.
- ¡Ya! Jina kaptinqa, ¡kay thasaytawan uquykuy!, ñispa
añathuyaqa wallpa wañusqaman tukuy kallpanwan
thasaykarpasqa.
Q’arachupaqa may phiñasqa kikinta ruwallasqataq.
26
27
28
29
30
31

Wayaqa ‘Talega, saquillo, bolsa’.
Juku ‘Búho’, ñiyta munan.
Ch’usiqa ‘Lechuza’.
Usuqullu ‘Gato montés’.
Watiqay ‘Espiar’.
Janiwa ‘Terco, que no entiende’.
29

Ajinata, puraqmanta sayk’unankukam
thasanaykukusqanku.
Ch’usiqawan jukuwanqa asiymanta wañuspa, sach’a
patamanta watiqamusqanku.

Sayk’uytawankamaqa iskayninku sayasqanku.
Parlanankupaqpis manaña kallpanku kasqachu.
Wallpataqa may millayta asnarparichisqanku.
- ¡Luqt’u!, ¡chayta ruwanki! ¡Kunanqa, phuruntintapis
uquykuy a!, ñispa, q’arachupaqa sayk’usqa wasinman
ripusqa.
- ¡Juktawanpis ama saqra kankichu!, ñiytawan
millachikuspa añathuyapis thamapullasqataq.
Chayta rikuspa jukuwan, ch’usiqawanqa jukllata
phawaykusqanku. Wallpaman chayanankupachapitaq
umankuta puraqmanta takanarparikusqanku.
- ¡Wa!, ¿ñawsachu32 kanki?, ¿imallapaq chayjina ñawilu
kankiri?, ñispa phiñasqa ch’usiqaqa qhapariykusqa.
32 Ñawsa ‘Ciego’.
30

- Ch’aqwakusankiraq ch’ulusapa, ¡ch’inmanta uquy!,
ñispa jukuqa umanpi chhutuspa ch’usiqamantaqa
yawarta lluqsirpachisqa.
Ch’usiqaqa nanarparichiptin may phiñasqa, astawan
qayllaykuytawan jukup ñawinta juk chhutumanta
jurqhurpasqa.

- ¡Ay!, ¡ay!, ¡jukuuu!, ¡jukuuu!, ñispa jukuqa nanaymanta
qhapariykachasqa.
- ¡Kunanmin kunan kanqa!, ñispa ch’usiqamanqa
phawaykuq wakisqa.
Ch’usiqataq manchariywan jukllata pawaririkapusqa.
Jukuqa, “¿mayman ayqichkanki? ¡Suyaway!”, ñispa
qhipanta phawasqa.
31

Chaykama usuqulluqa, sapan, wasinman wallpata kusisqa
apakapuspa tukunankama misk’ita uquykamusqa.
Ajinata, kunankama jukuqa ñawin nanaptin sapallan
sach’a patapi waqarikun. Ch’usiqataq, jukuta
phiñachinanrayku, phawaqjina “¡lirq’u juku!, ¡lirq’u
juku!”, ñispa qhaparqachan; juku qayllanayaptintaq
ayqirikapun.
Añathuyawan q’arachupawanpis kunankama mana
parlankuchu, phiñanasqallapuni kanku. Sapallankuña
uqunataqa mask’akuq rinku.
Usqullutaq, uywamasinkuna uquna patapi
maqanakunankutaqa manchayta watiqan, chaykama
uqunata ayqichinanpaq. Ichaqa mana rikuspaqa sapallan
paypis wallpata suwarikamun.
32

CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa
Juk yana sik’imira ch’iki pampapi puriykachaqjina mana
wasinman kutipuyta atisqachu. Jinallapi, juk sach’awan
tinkukuspa ñisqa:
- ¡Waay!, ¡kayjina jatun sach’ari! ¡Kay pataman
lluq’aspaqa33 wasiyta rikuymanchá ári!
Jinallapi, utqhayta ch’ipakusqa. Khuskanmanña
chayachkaptintaq ñawpaqinpi uyarisqa:
- ¿Pitaq kay yana
qara khururi?,
¿imatataq kaypi
munanki?
Sik’imiraqa
mancharisqa
kutichisqa:
- Mama Kusikusi, ama
phiñakuychu wasiyta
chinkachikuni, “kay
patamanta rikusaq”, ñispa wicharichkani.
- ¿Imaynatataq kay millay khuruta mikhuymanri?
“Ichaqa mana mikhuspaqa yarqhaymanta wañusaq,
wicharillachunpuni, sayk’usqa kutimuptintaq jasata
mikhurpakapusaq”, ñispa Mama Kusikusi sunqun
ukhupi ñisqa.

33 Lluq’ay ‘Trepar, subir a un lugar alto y de difícil acceso’.
33

- ¡Jina kaptinqa yana khurucha utqhayta wicharillayña!,
mana chayqa yarqhaytaki34 chhiruchhiru uqusunqa.
- Pachi mamay, walliqtapuni willawanki utqhayta
t’iwkasaq35
Chhaka kutimunanpaq Kusikusiqa llikanwan36 ñanta
intuykusqa37
- ¡Njaa!, ¡njaa!, ¡njaa! Mama Kusikusi, ¿imapaqtaq
intuykuwankiri?, ñispa sik’imiraqa sayk’usqa tapusqa.
- ¡Qhispirichiwanki!, iskay qanchischawtaña38
yarqhaymanta wañuni, chayrayku ¡mikhukapusqayki!,
ñispa Kisikusiqa kutichisqa.
Sik’imiraqa k’umuykuytawan juk chininita t’ukurispa,
kayta ñisqa:
- Imanaymantaq, mana wasiytapis tarinichu,
mikhuwaypis. Ichaqa, ñawpaqtaqa jaqay jamillu39
puquytaraq mikhumuyman. Ñuqapis yarqhasqa
kachkani wiksay t’ipikuchkawanña. Saqsasqataqa
qampis astawan misk’ita uquykuwanki!, ñispa
sik’imiraqa ñisqa.

34
35
36
37
38
39

Yarqhaytaki ‘Hambriento, que no se harta’.
T’iwkay ‘Correr o caminar con velocidad’.
Llika ‘Telaraña, tejido que fabrica la araña’.
Intuykuy ‘Cercar, rodear’.
Qanchischaw ‘Semana’.
Jamillu Juk ch’ampa qhura tukuy sach’aman k’askaspa ch’ampaykun. Wakin kutiqa
anchata miraykuspaqa sach’ata ch’akichipun. Pukata t’ikan, puquyninqa mulli puquy
chhikachaq uytu uytulla may misk’i, ichaqa manchay mach’a.
34

“Jinapuni kanpis, mikhumuchunpis saqsasqata
mikhuspaqa ñuqapis astawan saqsaykurikusaq”, ñispa
t’ukuriytawanqa:
- ¡Ya!, jinapis ¡ichaqa utqhayta uqumuy!, ñispa
Kusikusiqa kachasqa.
Mikhuq mikhuq tukuspa, sik’imiraqa Kusikusita
waqyamusqa:
- ¡Saqsakuniña! ¡Jamuy kunanqa uquwaypis!, ñispa
qhaparimusqa.
Kusikusiqa utqhayta qayllaykuqjina jamillu sach’a
puquykunallaman chakinta sat’iykarpasqa, mana
imaynamanta mach’arakuyta atispataq, kikinpi
chuqrulla wañusqa.

Yana sik’imiraqa, sapa yarqhayninpi misk’i jamillu
puquyta uqurikuspa kusisqa Kusikusip wasinpi
qhipakapusqa.
35

PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUYWASIYUQ P’ISQUMANTAWAN
Daniel Ayaviri Correa

Juk sukhayay Qhuchapampa llaqtapi, “UMSS” ñisqa,
Jatun Yachaywasipi muya40 kinrayman sayaykuytawan
allinta qhawarirqani: puka t’ika, q’illu t’ika, yuraq
t’ika, tukuy llimphi t’ikakuna ima phancharispa,
k’achata wayrata q’apachichkarqanku. Sach’apis
tukuy laya kaypi jaqaypi, jatuchaq juch’uychaq
sayachkarqanku.
P’isqukunaqa kaymanta jaqayman phawaspa
takichkarqanku. Tiluchi, taraqchi41, phichitanka42,
chulluchi43 imaqa runa mikhuna puchuchakunata
qhichunakuta takanakuspa, takanakuspa ch’iki pampapi
uquchkarqanku. Urpila machu mullip ch’aki k’allmanpi
puñuyta ch’utachkarqa.
40
41
42
43

Muya ‘Jardín de flores, plantas y árboles’.
Taraqchi ‘Ave pequeña del campo (Pájaro silvestre) .
Phichitanka ‘Gorrión’.
Chulluchi Yana phuru, q’illu chhutuna p’isqu. Payqa juq’u jallp’a kananpaq tukuy sunquwan parata mañakun, chaywanqa achkha khuruta thawirispa thawirispa uqunanpaq.
36

Tilanchuqa saqsakuspa wasin punkuman phawaytawan,
urpita qhawaspalla t’ukuwan jap’ichikurqa.
Phichitankapis saqsakuytawan jarka sach’aman
phawaspa jasp’irarikuchkarqa, chayllapi wakichikuywasiyuqqa:
- ¡Juli phichitanka usa sapa!, ¡ch’iyakunallaykita
chimparichimuway!, ñispa qhapariykurqa.
- ¡Ima usa sapa!, ¡lirq’u tawa ñawi! Allin qhapariyta
kunitan yachachisqayki, ñispa phichitankaqa
kutichikurqa.
- Kunitan k’aspi chakiykimanta jap’ispa pampata
waqtasqayki, ñispa wakichikuy-wasiyuqqa
qhapariykullarqataq.
37

- ¿Imataq chay ¡wakichikuy!, ¡wakichikuy! ¿Manaña
¡wakichikuy wasiyuq! ñiyta atinki?, ¿qunqapunkiñachu?
Llaqtanchikpiqa tukuy sunquwan tukuychanaykikama
qhapaririq kankiqa! Kunanqa kay jatun llaqtaman
yaykumuspachu runakunajina qampis kawsayniykita,
takiyniykita qunqapuchkanki, ñiytawan opata
wakichikuy-wasiyuqtaqa saqirqa.
38

ZONZO JUK’UCHAMANTA
Roberto Pardo Borda
Ajinamanta, juk p’unchaw wasiyuq runaqa juk trampata
quesoyuqta juk’uchap punkunman churaykusqa.
Juk’uchaqa, chayta rikuspa, alliyllawan trampaman
k’askaykuytawan quesotaqa jurkhusqa.
Jurkhuytawankamaqa trampaman chansarikuq
chinpaykusqa queson jap’irisqa pacha. Tusurisqa,
phinkirisqa ima, ajinatataq ñisqa: “mana luqt’uchu kani
qamwan jap’ichikunaypaq”.
Chaymanta, chupanpi misk’aspa44 juk’ucha trampa
pataman urmaykusqa queson jap’irisqa pachataq
wañurparisqa.

44 Misk’ay ‘Tropezar’.
39

Diseño e Impresión:
LIVE GRAPHICS SRL
Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y Calama
Telf.: (591-4) 4510210 / 4510475
40

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx
7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx
7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docxBeatrizBenites3
 
Orientacion para la turoria individual y grupal
Orientacion para la turoria individual y grupalOrientacion para la turoria individual y grupal
Orientacion para la turoria individual y grupalRode Huillca Mosquera
 
Estamos creciendo y cambiando
Estamos creciendo y cambiandoEstamos creciendo y cambiando
Estamos creciendo y cambiandoCandice Galarza
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdf
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdfTaller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdf
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdfAncash Speech
 
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docx
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docxPROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docx
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docxDenilsonSaavedraSant
 
Quechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaQuechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaZIPERTZ S.R.L
 
Cómo activar una cuenta Aprendo en Casa
Cómo activar una cuenta Aprendo en CasaCómo activar una cuenta Aprendo en Casa
Cómo activar una cuenta Aprendo en CasaNELLYKATTY
 
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.Marly Rodriguez
 
Fcc u2 - 2do grado - sesion 01 (2) (reparado)
Fcc   u2 - 2do  grado - sesion 01 (2) (reparado)Fcc   u2 - 2do  grado - sesion 01 (2) (reparado)
Fcc u2 - 2do grado - sesion 01 (2) (reparado)carlos alejos campos
 
1°sesion bienvenida tutoria
1°sesion  bienvenida tutoria1°sesion  bienvenida tutoria
1°sesion bienvenida tutoriaSarita Agama
 
Rd aprobacion Plan de GRD
Rd aprobacion Plan de GRDRd aprobacion Plan de GRD
Rd aprobacion Plan de GRDAllpanchis
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Ancash Speech
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...Ancash Speech
 
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016ZIPERTZ S.R.L
 
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).doc
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).docPLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).doc
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).docAlbino CUNO MAMANI
 

La actualidad más candente (20)

7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx
7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx
7.- Ficha de caracterización 2023 - Editora Quipus Perú (1).docx
 
Orientacion para la turoria individual y grupal
Orientacion para la turoria individual y grupalOrientacion para la turoria individual y grupal
Orientacion para la turoria individual y grupal
 
Resolución 52 comité de tutoria
Resolución 52 comité de tutoriaResolución 52 comité de tutoria
Resolución 52 comité de tutoria
 
INFOGRAFÍA Coordinador Pedagogico.pdf
INFOGRAFÍA Coordinador Pedagogico.pdfINFOGRAFÍA Coordinador Pedagogico.pdf
INFOGRAFÍA Coordinador Pedagogico.pdf
 
Estamos creciendo y cambiando
Estamos creciendo y cambiandoEstamos creciendo y cambiando
Estamos creciendo y cambiando
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdf
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdfTaller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdf
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Posesivos con Luis Depaz - Ancash Speech.pdf
 
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docx
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docxPROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docx
PROG. ANUAL DPCC. 2DO. AÑO. (1).docx
 
Quechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaQuechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copia
 
Cómo activar una cuenta Aprendo en Casa
Cómo activar una cuenta Aprendo en CasaCómo activar una cuenta Aprendo en Casa
Cómo activar una cuenta Aprendo en Casa
 
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.
Sesiones Tutoría- Un futuro saludable.
 
Fcc u2 - 2do grado - sesion 01 (2) (reparado)
Fcc   u2 - 2do  grado - sesion 01 (2) (reparado)Fcc   u2 - 2do  grado - sesion 01 (2) (reparado)
Fcc u2 - 2do grado - sesion 01 (2) (reparado)
 
Peruanidad FCC 3°
Peruanidad FCC 3°Peruanidad FCC 3°
Peruanidad FCC 3°
 
Sesión 26 dpcc 2 do
Sesión 26  dpcc 2 doSesión 26  dpcc 2 do
Sesión 26 dpcc 2 do
 
Cuarta unidad de aprendizaje 2019 rosario primero
Cuarta unidad de aprendizaje 2019 rosario primeroCuarta unidad de aprendizaje 2019 rosario primero
Cuarta unidad de aprendizaje 2019 rosario primero
 
1°sesion bienvenida tutoria
1°sesion  bienvenida tutoria1°sesion  bienvenida tutoria
1°sesion bienvenida tutoria
 
Rd aprobacion Plan de GRD
Rd aprobacion Plan de GRDRd aprobacion Plan de GRD
Rd aprobacion Plan de GRD
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Para Formadores con Luis Depaz - Ancash S...
 
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA 2ª CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
 
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).doc
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).docPLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).doc
PLAN DE TOE-INSTITUCIONAL 2023 (1).doc
 

Destacado (9)

Curso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux AkhamawaCurso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
Curso de Aymara: Aymar Arux Akhamawa
 
Sms sintese-projeto
Sms sintese-projetoSms sintese-projeto
Sms sintese-projeto
 
The ballpointgame
The ballpointgameThe ballpointgame
The ballpointgame
 
Accu chek aviva
Accu chek avivaAccu chek aviva
Accu chek aviva
 
Curso aymara
Curso aymaraCurso aymara
Curso aymara
 
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaqImaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
 
Diccionario aymara
Diccionario aymaraDiccionario aymara
Diccionario aymara
 
Diccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymaraDiccionario básico de lengua aymara
Diccionario básico de lengua aymara
 
APRENDIZAJE KICHWA
APRENDIZAJE KICHWAAPRENDIZAJE KICHWA
APRENDIZAJE KICHWA
 

Similar a Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I

4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoobSupervisión 405
 
Item 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraItem 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraAntonio Tapia
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaYaniraCcencho
 
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia gonzales2382
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25QAWAQ
 
Qawaq 21
Qawaq 21Qawaq 21
Qawaq 21QAWAQ
 
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdf
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdfRevista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdf
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdfredaccionxalapa
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuaAurea Díaz
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoMarcos Luk'aña
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )Marcos Luk'aña
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17QAWAQ
 
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificaciónBachy Gómez
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11QAWAQ
 
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunRevista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunMaría Venancia Yamberla Morán
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9QAWAQ
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15QAWAQ
 

Similar a Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I (20)

Basico iv quechua
Basico iv quechuaBasico iv quechua
Basico iv quechua
 
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
4029 el calendario_maya_u_tsolkiin_maayaaoob
 
Item 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymaraItem 10 cartilla_aymara
Item 10 cartilla_aymara
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
 
Recetas de-nidos-de-lengua2
Recetas de-nidos-de-lengua2Recetas de-nidos-de-lengua2
Recetas de-nidos-de-lengua2
 
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia
Presentacion en lengua Qhichwa Bolivia
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
 
Qawaq 21
Qawaq 21Qawaq 21
Qawaq 21
 
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdf
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdfRevista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdf
Revista Tlahtolmeyalli 1 hecha en Zongolica.pdf
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de Huánuco
 
PRESENTACION TROPICO.pptx
PRESENTACION TROPICO.pptxPRESENTACION TROPICO.pptx
PRESENTACION TROPICO.pptx
 
El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )El Principito ( Quechua )
El Principito ( Quechua )
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17
 
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación
(Quechua) Clase 1: Origen, clasificación y zonificación
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11
 
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunRevista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9
 
2 QUECHUA DIA2.pdf
2 QUECHUA DIA2.pdf2 QUECHUA DIA2.pdf
2 QUECHUA DIA2.pdf
 
Qawaq 15
Qawaq 15Qawaq 15
Qawaq 15
 

Más de Juan Revollo Valencia

Más de Juan Revollo Valencia (13)

El boletin de historia, año 2 nº1
El boletin de historia, año 2 nº1El boletin de historia, año 2 nº1
El boletin de historia, año 2 nº1
 
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
Condiciones biologicas de cuerpos de agua utilizando macroinvertebrados bento...
 
La ciencia del texto
La ciencia del textoLa ciencia del texto
La ciencia del texto
 
texto y contexto
texto y contextotexto y contexto
texto y contexto
 
ñAwpa yachaykuna
ñAwpa yachaykunañAwpa yachaykuna
ñAwpa yachaykuna
 
Arusiminee
ArusimineeArusiminee
Arusiminee
 
Qhichwa simip ñanchariynin
Qhichwa simip ñanchariyninQhichwa simip ñanchariynin
Qhichwa simip ñanchariynin
 
identidades
identidadesidentidades
identidades
 
Dioses y hombres de huarochiri
Dioses y hombres de huarochiriDioses y hombres de huarochiri
Dioses y hombres de huarochiri
 
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
Nueva lectura del libro de las huacas huarochiri 1987
 
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorentiPronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
Pronunciamiento de cidob sobre sacha llorenti
 
Ayllus naciones originarias potosí
Ayllus naciones originarias potosíAyllus naciones originarias potosí
Ayllus naciones originarias potosí
 
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de BoliviaModos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
Modos originarios de resolución de conflictos en pueblos Indígenas de Bolivia
 

Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq I

  • 1. 1
  • 2. 2 Este material es una selección de los textos producidos por los y las estudiantes del Diplomado “Producción de Textos en Quechua” (1ra. versión-2009). Con este texto queremos aportar al desarrollo de la lengua y cultura quechua en diferentes ámbitos. Yachachiq ‘Docentes’: Qillqaq ‘Escritores’: Ángel Terrazas Bernabé Julieta Zurita Cavero Ariel Balderrama Rocha Pedro Plaza Martínez Celia Cruz Aiza Daniel Ayaviri Correa Allinyachiq ‘Revisoras’: Juan Revollo Valencia Elvira Peralta Zurita Jhony Quispe Cruz Mónica Navarro Vásquez Jhonny Rivera Prado Marlinet Álvarez Padilla Roberto Pardo Borda Sabino Diego Achocalla Sheila Siles Rocha Umalliq ‘Coordinadora’ Mónica Navarro Vásquez Calle Néstor Morales No. 947 Edificio Jade. Piso 2 Tel.: 4530038. Tel./Fax: 4530037 http://fundacion proeibandes.org www.proeibandes.org Qhuchapampa - 2009
  • 3. 3 RURI NAMANTA................................................................................................... 1 QALLU WATANA.......................................................................................... 3 IMASMARI.................................................................................................. 4 KACHARPAYA.............................................................................................. 5 JATUN MAMAYPAQ..................................................................................... 6 YARQHAY WATA.......................................................................................... 7 TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIK..................................................................... 8 ¿IMANAYAWANTAQ?.................................................................................. 9 PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN........................................................ 10 MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI PUQUY KHICHKAWAN......... 13 PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN................................ 16 CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWAN................................................. 19 URPIP KAMACHIYNIN............................................................................... 21 K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN...................................................... 26 CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN............................................ 32 PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUY-WASIYUQ P’ISQUMANTAWAN. 35 ZONZO JUK’UCHAMANTA......................................................................... 38
  • 4. 4
  • 5. 1 NAMANTA Pallaq1 : Jhonny Rivera Prado Juk wayna manchay p’inqaskiri kasqa. Payqa tumpa unqusqa kaspa jampinawasiman kachaykukusqa. Jaqaypiqa jampiq runawan kayjinata rimarikusqanku: - Imaynalla wayna, chimpaykamullay, ñisqa. - Mana walliqchu doctor, mancha manchalla waynaqa ñisqa. - ¿Imarayku? ¿Imanakunkitaqri? - Mana imanakunipischu doctor, nanawan chaylla. - ¿Imaykitaq nanasunkiri? Waynaqa manchayta pukayarispa ñisqa: - Kay nay nanawan doctor. - ¿Imaykitaq? - Nay nanawan doctor, anchatapuni nay nanachkawan. 1 Willaq: Eufrocina Soto.
  • 6. 2 - ¡Ama p’inqakuychu! Willallaway ¿imaykitaq nanasunkiri? - ¡Nay a pero! Kay nay nanawan, ñispa waynaqa watiqmanta ñillasqapuni. Jampiqqa, manañapuni waynap rimayninta munaptin, juch’uy raphichapi qillqaspa waynaman ñisqa: - Kay nata rantikamunki - ¿Maymanta a doctor?, waynaqa llakisqa tapurisqa. - Namanta. Chanta wasiykiman chayaspataq, ¡chay nawan, naykiman laq’aykukunki!
  • 7. 3 QALLU WATANA2 Thuta tuta thapanpi thatan. Wasa wasapi waka watasqa kachkasqa; wasa wasanpitaq watana mayt’usqa kachkarqa. Juk yana allqu q’ala q’ara tulluta q’altun; allqu yana tullu q’ala q’arata q’altun. Q’aya k’anka kanka kanqa. Llimphu thantapi t’antata tataypaq t’aqani. Juch’uy chuwapi ch’uwa lawata ch’uchunki. Llulla imilla yana llamaman millay yakuta llamichisqa. 2 Chay qalluwatana: Celia Cruz, Marlinet Álvarez, Sabino Diego, Juan Revollo, Daniel Ayaviri ima qillqarirqanku.
  • 8. 4 IMASMARI 3 Imasmari, imasmari ¿Imataq kanman? Sach’ajina jatun kanman, manataq ni tumpa llasachu ¿Imataq kanman? (Q’usñi) ¿Imas imas kanman? ¿Imataq kanman? Lap’a chaki, p’alta pico, runtumanta lluqsispa k’illu, wiñaspa yuraq. “¡Qaq, qaq!” ñispataq purin. ¿Imataq kanman? (Pili) ¿Imas imas kanman? Q’umir, q’umir jawapi, puka, puka jawapi, q’illu q’illu jawapi, yana juch’uy sunquwan. Qhispirichiway ñirichikuwanchik. ¿Imataq kanman? (Atuq) (Locoto) ¿Imas imas kanman? Sapallan puriykacharikun, paramanta willarikun, imillata munarichikun, millmata akarikun. 1 Imataq kanman? 3 Chay imasmari: Ariel Balderrama, Roberto Pardo, Sheila Siles, Jhonny Quispe ima qillqarqanku.
  • 9. 5 KACHARPAYA Jhonny Rivera Prado Ripunaykita yachaspa Tuta p’unchaw waqachkani Sutiykita juqharispa Sunquyta phutichichkani Para phuyu kaspachu Qhipaykita waqaspa purisaq Katariman tukuspachu Ñanniykita qhatatikusaq Kunantaqjina waqanaypaqchu Chhikata munachikuwarqanki Llakiyta saqiranawaykipaqchu Warma sunquyta qurqayki ¡Ripuy! ¡Ripuy, rumi sunqu! Pararaqtaq juq’usunqa ¡Chinkay! ¡Chinkay, saqra sunqu! Mayuraqtaq apasunqa Ripuq kaspari, ¿kutimunkichu? Chinkaq kaspari, ¿yuyawankichu? Kay chhika munaqa urpilaykita ¡Amamá qunqawankichu!
  • 10. 6 JATUN MAMAYPAQ Jhony Quispe Cruz Munasqa jatun mamay ¡Qhawariy wawaykita! Juk k’ata wawaykita Kay sumaq sunquyuqta ¿Patapichu tarikunki? ¿Ñuqawanchu tarikunki? Tukuy p’unchaw yuyariyki Kawsayniypi waturiyki ¡Kunturmanpis tukuchiway! ¡P’isqumanpis tukuchiway! Janaqpacha Tata Apu ¡Mamayta rikuchiway!
  • 11. 7 YARQHAY WATA Ángel Terrazas Bernabé ¿Yana phuyu, mayman karunchakunki? ¿Ima wayq’upi chinkapunki? ¿Pitaq pusakapusunki? ¿May karuman puñuq ripunki? Sallqakuna qawirachkanku Chakrakuna llakiyta ñak’arichkanku Uywakuna phutiyta muchuchkanku Runakuna llaki phutiyta waqachkanku Tata Intip rupha k’ajayninwan Mana khuyayniyuq qanqachichkan Runap llamk’ayninta wañuchichkan Pachamamanchikta waqachichkan Chhakakunalla, khurukunalla Tukuyta mikhukapuchkanku Runakuna, uywakuna, tukuy Janaqpachata qhawachkanku ¡Yana phuyu jampuy!, ¡utqamuy! Urqukunata wasaykamuy Illapa masiykiwan chayamuy Kay ch’aki jallp’ata qarpamuy Chiwanku, chuwankuy Parata waqyamuy Janaqpachawan uyarichikuy ¡Parata chayachimuy!
  • 12. 8 TUKUY LLIMP’IYUQ KANCHIK Daniel Ayaviri Correa Yuraq q’umir llaqtachapi Ch’iqchi pili wayt’achkan qhuchapi Urquqa ch’umpilla sayachkan Willapi laphara laphaqichkan Ulalaqa yuraqta phancharin Tunataq q’illuta t’ikarin Chilikchipis pukata muk’urisqa Qarapatulla uqiwan p’achallisqa Q’unchaqa yanalla tiyachkan Apitaq kullita t’impurichkan Anaqa q’umir ch’ikipi puñurin Wayrataq p’aqu chukchanta aparin Janaqpachaqa anqaslla qhawamun Llankha mankap’aki t’ikata mach’amun
  • 13. 9 ¿IMANAYAWANTAQ? Wayra Qamta qhawarimuspa Sunquy kusirikun Ch’unchulay phinkirin Ñawiypis p’inqarikun ¿Imanayawantaq? Sunquy sayarparin Samayniypis kikillantaq ¡Ama ripuychu! Ripuptiykiri ¡Ama qunqawaychu! Wiñaypaq wiñayninkama Sunquy ukhupi apasqayki
  • 14. 10 PILIMANTAWAN ALLQUMANTAWAN Daniel Ayaviri Correa Juk jatun q’umir pampapi, qhucha kinraypi piliwachana llaqta tarikusqa; chaypi pilikuna, wallpakuna, wakakuna, wak uywakuna ima sumaqta kawsakuq kasqanku. Juk ch’aska k’anchay ch’isipi, yarqhasqa q’arachupa uywakunap wasinman yaykuspa: “¡Turuq!, ¡turuq!, ¡turuq! ¡Pil!, ¡pil!, ¡pil!”, ñispa uywakunata qhaparqachachisqa. Jinallapi, allqu rikch’ariytawan jukllata q’arachupaq patanman wikch’uykukuytawan pilitaqa kacharichisqa. Q’arachupaqa manchariywan millayta thasaykukuspa utqhayta ayqisqa. Chayllapi piliqa manchariywan khaqlluyaspa4 ñisqa: - ¿Tata allqu, kunan imawan junt’aykiman? Anchatapuni pachi ñiyki. - Mama pili, ama qunqurchakikuychu, kawsaq puraqa yanapanakunapuni. Chay uchu-chira ñawichaykita ch’akichikuy, ama waqayñachu, puñukampuy, ñispa allquqa kutichisqa. 1 4 Khaqlluyay ‘Hablar despacio con una pronunciación dificultosa a causa de un susto o cuando se está al borde de la muerte’, ñiyta munan.
  • 15. 11 Q’ayantin p’unchaw, wasiyuq runaqa, uywakunanta q’arachupamanta jark’asqanrayku allqutaqa sumaqta saqsanankama; t’antakunata, tullukunata, aychata ima uquykuchisqa. Sukhayaytaqa t’iqilla puriykachasqa. Ichaqa inti yaykuy q’illu ruphaytaqa allqup wiksan nanayta qallarisqa. Kallpachakuspa, kallpachakuspa, puñuq puñuq tukuspa, pampaman wikch’ukusqa. Q’ayantin sut’iyayqa, pili allquta sunt’iykachaqta rikuspaqa qayllasqa: - ¿Imanantaq tata allqu? - ¡Ay!, ¡ay!, ¡ay!, wiksay manchaytaña nanaykuwan mana akakuyta atinichu, k’iskiykuwanchá ári…¡ay!, ¡ay!, ¡ay!, ñispa allquqa sunt’iykachasqa. - ¡Kallpachakuy!, ¡utqhayta sayariy! q’umirkunata uquspa achkha yakuta upyamuy, kunitan wiksa nanayniyki tukukunqa, ñispa piliqa kallpachasqa.
  • 16. 12 Allquqa ñak’ayta sayarispa: malvata, uchunqurata, ch’ikita, wak qhurakunata ima uqumuytawan, achkha yakuta laphamusqa. Jinataq, wiksa nanayninqa thañisqa5. Ichaqa q’ichalirawanñataq kayman jaqayman phinkiykachasqa. Chayta rikuspa piliqa asiymanta wañuspa qhawakusqa. Walliqyapuytawan allquqa pilita “pachi”, ñisqa; piliqa allqup kutichisqallantataq: “Kawsaqpuraqa yanapanakunapuni. Chay chivo llakisqa ñawiykita kusichillayña”, ñispa kutichisqa. Piliqa asispa qhucha ukhuman wayt’aq yaykupusqa, allqupis asispallataq ch’ampa mulli uraman puñuq risqa. Chaymanta jaqayman piliwan allquwanqa yanapanakuspa kusisqa kawsakusqanku. 5 Thañiy ‘Calmar, sosegar, sanar(se)’, ñiyta munan
  • 17. 13 MUÑI PUQUY KHICHKAWAN CH’UQICHAPI PUQUY KHICHKAWAN Daniel Ayaviri Correa Ñawpaq pachapi qhurakuna manchayta parlariq kasqanku ñin. Ichaqa muñi puquy khichkawan ch’uqichapi khichkawanpuni astawanqa ch’aqwaq, qhaparqachaq kasqanku. Juk sut’iyayta chay iskayqa wak qhurata asispa kayjinata turiyasqanku: - Qammin luqt’u kasqankiqa! Qamtaqa tukuy uywakuna uqusunku, ñuqaykutaqa mana imapis uquwaykuchu; ñuqaykuqa uywakunaman chantapis runallaman ch’ipaykuyku. Paykunataq tukuyniqpi riqsirichimuwayku, wasinkumanpis pusawayku. Qhuraqa ch’inllamanta k’umuykuytawan uyarikusqa. Ajinallapi, chakrayuq runaqa kusisqa khuyurispa llamk’ananmanqa chayasqa; khichkakunaqa qhura saqispa runap pantalónman ch’ipakuyta qallarisqanku. – ¿Imanasaq kay millay qhurakunari? ¡Kayjinatapuni ch’ipakunawankuri!, ñispa runaqa phiñasqa llamk’ayta qallarisqa. Ichaqa khichkakunaqa mana runap qallunta yachaspaqa:
  • 18. 14 “¡kusikuchkanchá ári”, ñispa astawan ch’iparikusqanku. Sukhayayta, runa llamk’ay tukuytawan p’achanmanta khichkakunata pallakuptinqa, muñi khichkawan ch’uqichapi khichkawanqa; “¿Pitaq astawan ch’ipakunqa?”, ñispa atipanarikuq kasqanku. Jinallatapuni, tukuy p’unchaw ch’ipakuptinku runaqa sinchita phiñakuytawan warminta ñisqa: – Q’aya p’unchawqa mawk’a p’achaywan llamk’aq risaq, khichkakuna ch’ipakuwaptinkutaq paykunantinta chayamuytawan kanaykusaq Chantapis, chayta ruwaptiyqa mana tukuyniqpi jap’irakunqankuchu. - Arí, q’alataña ñuqatapis phiñachiwanku. Uwijamanta millmata khuchuptiy sapa kuti khichkawanku. Chantapis, wak pallanaraq millmata phuchkanapaqpis, ichaqa anchata qhaparqachasqankumanta astawanqa phiñakuni. Chayta ruwaptiykiqa manaña anchatapis miranqankuchu, ñispa warminqa kutichisqa.
  • 19. 15 Khichkakuna q’ayantin kikillantataq ch’ipakuptinkuqa, runaqa chay ñisqanta ruwasqa. Khichkakunaqa may kallpawan jank’ajinapuni “¡T’uq!, ¡t’uq!, ¡t’uq!”, ñispa t’uqyarisqanku. Chaymantapacha, khichkakunaqa ch’inllamantaña kanku ñin; manaña qhuraqa imatapis ñinkuchu; ichaqa uwijamanwan p’achanchikmanwanqa ch’ipakuchkallankupuni.
  • 20. 16 PHICHITANKAMANTAWAN CHULLUCHIMANTAWAN Daniel Ayaviri Correa Juk kuti phichitankawan chulluchiwan anchatapuni ayñanaykukusqanku6. Phichitankaqa tukuyniqpi manchaytapuni jinata ayñaychakuq kasqa: “¡Trigoy tiyan chhikachachachachaqlla…! ¡Saray tiyan chhikachachachachaqlla…! ¡Papay tiyan chhikachachachachaqlla…!”, ñispa. Chulluchiqa sapa p’unchaw chayllatapuni uyarispaqa ñisqa: - ¡Juli phichitanka! ¿Imatataq chayjinatapuni qhaparqachachkankiri? Mana ajinata kanachu. - ¿Imaman chay aka chhutunaykita kayman khakamuchkanki? Chantapis, ¿imaykitaq qampata tiyanri? ¡Yana qara, ch’inmanta laq’arayay!, ñispa phichitankaqa kutichisqa. - ¡Ama kaypi phiñachiwaychu aya usa, k’aspi chaki! ¿Pip para mañasqanraykutaq chay papayki, trigoyki, 6 Ayñanakuy ‘Reñir, discutir’.
  • 21. 17 sarayki ima puqunrí? Ñuqamin sapa p’unchaw kunkay tukukuyta parata mañani qam ayñachakunaypaq. Mana chayqa walliqchu. Ama ñuqa chaypiqa qhaparqachawankichu, wak chirupi ch’aqwamunki. Juktawan ñuqap qayllaypi qhaparqachanki chayqa, ¡yachasun! - ¡Ch’inmanta laq’arayay, ama ñuqata phiñachiwaychu! Kunitan laq’achikuwanki, ñispa phichitankaqa kutichisqa. - ¡Jamuy!, ¡jamuy atispaqa!, ñispa chulluchiqa waqyasqa. Phichitankaqa qayllaykuytawan umanpi chulluchitaqa chhutusqa. Jinamanta, iskayninku “¡Pharaq!, ¡pharaq…!”, ñispa likrankuwan sinchita waqtanakuspa pampapi sunt’ichinaykukusqanku.
  • 22. 18 Jinallapi, Tata Inti rikhurimuspa tapusqa: - ¡Wa…! ¿Imanantaq? ¡Sayaychik! ¿Imamantataq maqanakuchkankichik? Ichaqa paykunaqa mana uyarispa maqanakullasqankupuni. Mana uyariptinkutaq Tata Intiqa sinchita phiñakusqa, k’aspita p’akikuytawantaq iskayninkuta chaki chakillankupi waqtaspa phinkiykachaykuchisqa. ¡Mana uyariwankichikmanchu kasqaqa! ¡Kunanmin kunanqa!: “Tukuy pachapaq kunanqa phinkiykachankichik, manaña juktawan purinkichikñachu”, ñiytawan Tata Intiqa pataman kutipusqa. Chaymantapacha phichitankawan chulluchiwanqa manaña thatkinkuchu, phinkiykachallankuña. Phichitankapis chulluchita rikuspaqa manaña ayñaychakunchu, ichaqa wak kitikunapiqa tukuy kallpanwan saran pataman tiyaykuytawan qhaparqacharikullanpuni.
  • 23. 19 CH’USPIMANTAWAN SIRP’AMANTAWAN Daniel Ayaviri Correa Juk p’unchaw ch’uspiqa kaymanta jaqayman “¡wur!, ¡wur!”, ñispa phawaykachachkasqa. Jinallapi, sirp’aqa wawakunanta mask’aspa “¡chur!, ¡chur!”, ñispa rikhurimusqa. - ¿Imatataq chay millayta qhaparqachankiri?, ñispa ch’uspiqa phiñasqa qhapariykusqa. - ¡Wawakunay chinkarparin! Paykunata mask’achkani. ¿Manachu kayniqpi rikuwaq karqa?, ñispa sirp’aqa tapurikusqa. - ¿Manachu chay chakisapa luqt’u khurukuna?, ñaqha ñak’ayta pataman thamachkarqanku7. - ¡Wa…!, ¡ama wawakunayta jinata ñipuwankichu! Kunitan maqanakuman yaykurpasun. - ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, uyayki junt’ata asiykukuni, llasa siki, ñispa ch’uspiqa asiykukusqa. - ¿Qamrí? ¡Ch’ichi khuru, asna chaki!, maymanpis simiykita sat’ichkallanki, ñispa sirp’aqa kutichikusqa. - Arí, ajinapuni kana. Chanta, ¿qamjinachu yarqhaymanta wañuyman?, ñispa ch’uspiqa ñillasqataq. 7 Thamay ‘Caminar sin rumbo, andar vagando’.
  • 24. 20 - ¡Chay qhisachanawaykitaqa8 mayllakamuwaq! Ch’uspikunaqa ch’ichi kasqankumanta utqhayta wañuchkanku, ¿manachu yacharqanki?, ñispa sirp’aqa kutichillasqataq. - ¡Ja!, ¡ja!, ¡ja!, ñispa watiqmanta ch’uspiqa asiykukusqa. - Ima “¡ja!, ¡ja!, ¡ja!”, ¡kunitan rumiwan ch’anqaspa likraykita phawachisqayki!, ñispa sirp’aqa ñisqa. Jinamanta, ch’uspiqa jukllata sirp’ap ñawinman akaykuytawan ayqiqjina allqup simillanman yaykurpasqa. Allquqa asnamuqta junyaspa9 chayniqman risqa, ichaqa chayniqpiqa ch’uspilla ch’ichiman asnachkasqa. Sirp’aqa ñawinmanta ch’uspi akata pichakuytawan wawakunanta mask’aq “¡chur!”, “¡chur…!”, ñispa patanta kachaykukullasqapuni. 8 Qhisachay ‘Insultar, ofender, injuriar’. 9 Junyay ‘Empezar a oler mal una cosa’. Mutkhiykachay ñikullantaq.
  • 25. 21 URPIP KAMACHIYNIN Daniel Ayaviri Correa Juk p’unchaw p’isqukunaqa sayk’usqa jatun kamachiqninku mana imatapis paykunapaq ruwasqanrayku ch’iki muqupi juñunakusqanku10. Yuthuqa ñisqa: -¡P’isqumasikuna! ¿Jayk’aqkamataq ch’inllamantapuni kasunchik? Ñuqayku ankapaq may phiñasqa kayku; payqa kamachiq kasqanrayku munasqanta ruwawayku, sapa kuti wawakunaykuta uqukapun. ¡Mana payqa kamachiqninchik kanmanñachu! - ¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!, ñispa tukuy p’isqukuna qhaparisqanku. Chayllapi juq’uri11 yapallasqataq: 10 Juñunakuy ‘Reunión, reunirse para tomar acuerdos’. 11 Juq’uri Urpi ayllumanta, ichaqa astawan jatun.
  • 26. 22 - Ñuqaykutapis sapa munarispa qhatiykachawayku; qaynalla chanaytapis12 uqukapun. Ñuqamantaqa taraqchita aqllasunman. - ¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa wakin p’isquqa kutichisqanku. Jinallapi, tilanchuwan13 phichitankawanqa: - ¡Ñuqaykuqa, q’iririnkha14 kamachiq kananta munayku!, ñispa qhaparisqanku. - ¡Mana, ama chay layqataqa!, ñispa wakichikuywasiyuqñataq15 p’isquqa kallpawan qhaparisqa. - ¡Qammin chay layqa kanki a!, ñispa q’iririnkhaqa may phiñasqa kutichisqa. - ¡Chhusta luqt’u! Qamta aqllanaykutaqa, ¡urutachá16 aqllaykuman a!, ñispa wakichikuy-wasiyuq p’isquqa qhaparillasqataq. - Pachi tata wakichikuy-wasiyuq. Ichaqa ñuqaykuqa jukniykichik kanaykichikta munallaykutaq, ñispa uruqa kutichisqa. 12 Chana ‘Hermano menor’. 13 Tilanchu/Tiluchi ‘Hornero’, ñiyta munan. Laqha q’illu, p’aquman rikch’asqa phuruyuq p’isqu. Kay p’isquqa sach’aq k’allmanpi t’uruwan wasintaqa llut’akun, para qayllamunayaptinqa may kusisqa takirikun. 14 Q’iririnkha p’isqu Yuraqwan yanawan ch’iqchi phuruyuq yaqha wakichikuy-wasiyuq p’isqu chhikan. Chantapis, tumpata rikch’akunpuni. Mana wakichukuy-wasiyuq p’isqujinachu runamanqa qayllan, karullamanta thaqu sach’a patapi “¡q’iririk!, ¡q’iririk!”, ñispa waqan. Ajinata ñanta richkaptinchik waqapayakuptinqa mana walliqchu riwanchik ñinku. Chayrayku wakin runaqa “layqa p’isqu” ñinku. 15 Wakichikuy-wasiyuq p’isqu Manchay yachayniyuq p’isqu, payqa wasi pataman tiyaykamuytawan “¡Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq!”, ñispa willarikun. Ajinata waqapayamuptinqa pipis wasinchikmanqa chayamunpuni. Payqa yanawan, yuraqwan chaqru phuruyuq, ñawinqa lentes ñisqayuqpis kanmanjina yuraq phuruwan muyurisqa. 16 Uru ‘loro’.
  • 27. 23 -¡Mana!, ¡mana!, ¡mana!, ñispa tukuyninku ch’aqwayta qallarisqanku. Jinallapi urpiqa ñisqa: -¡Ch’in!, ¡ch’in!, ¡tukuyniykichik uyariwaychik! Ama ñuqanchikpura phiñanakunanchikchu. Tukuyninku ch’inmanta uyarisqanku. Jinallapi jurk’utaqa17 ñisqa: - Ñuqaqa urpi kamachiqninchik kananta munayman, jatun sunquyuq kasqanrayku, mana piwanpis payqa phiñanakullanchu. - ¡Ñuqapis chayta munayman!, ñispa ulinchuqa18 qhaparillasqataq. - ¡Ñuqapis!, ¡ñuqapis!, ñispa chulluchiñataq yapasqa. Jinallapi: “¡Arí!, ¡arí!, ¡arí!” ñispa tukuyninku qhaparisqanku. Urpiqa, mana imanakuyta atispa, kusikuywan waqaspa ñisqa: - P’isqumasikuna, anchata kusikuni aqllawasqaykichikmanta. Ichaqa ñuqaqa, q’iririnkhawan wakichikuy-wasiyuqwan yachayninkuwan umachaspa yanapanawankuta munayman. Taraqchikunataqa paqtachaqkuna19 kanankuta munayman. 17 Jurk’uta p’isqu Ulinchu chhikan, ichaqa p’aquwan yanawan ch’iqchi phuruyuq, ñawinqa puka pachalla. Chantapis, kay p’isquqa mana ulinchujinaqa sach’apatapichu thapachakun jutk’upi payqa thapachakun. 18 Ulinchuqa Urpi kikin, astawan juch’uy chaylla. Ulinchuqa jurk’uta chhikan ichaqa payqa uchpha llimp’iyuq, may k’achata “uuwú!, uuuwú…!”, ñispa waqarikun. 19 Paqtachay ‘Justicia, derecho que permite pronunciar sentencias y de castigar los delitos’.
  • 28. 24 Q’intitaqa20 chaski kananta munallaymantaq. Urutaq runakunaman munayninchikta, yuyayninchikta riqsichinanta munayman, manaña sapa kuti wañuchinawanchikpaq. - ¡Arí!, ¡ari!, ¡kusa!, ¡walliq! ¡Chay ñisqayki kachun!, ñispa k’alitunku jukllapi qhaparisqanku. Ankalla phiñasqa ch’inmanta parlasqankuta uyarisqa. - Chantapis, munallanitaq kunanmanta jaqayman tukuyninchik khuskamanta llamk’ananchikta; mana maqanakuspa, manataq phiñanakuspa. Pillapis p’isqumasinchikta mikhuqtaqa, taraqchikuna muchuchinqanku21. Ichaqa chayta uyarichkaspa, ankaqa q’ayantinpacha yuthuta mikhurpasqa. Chayta rikuytawan q’intiqa jukllata taraqchikunaman willamusqa. Paykunataq, llapantinku22 yawar samayta ankataqa chhutuspa, chhutuspa qhatiykachaykusqanku. - ¡Amaña!, ¡amaña!, ñispa likranwan waqtarakuspa waqtarakuspa ayqipusqa. Chayrayku ankaqa quwita, juk’uchata, katarita imallaña uqun. Yuthutaqa unaymanta unayllaña jap’irikun; ichaqa taraqchikunaqa ankata rikuspaqa qhipanta qhaparqachaspa qhatiykachallankupuni. 20 Q’inti ‘Picaflor, colibrí’. 21 Muchuchiy ‘Castigar’. 22 Llapa ‘Todos’.
  • 29. 25 Wakichikuy-wasiyuq p’isquqa mana urpillatachu umanchan, runatapis. Wasinku pataman chukuykuspa: “Wakichikuy wasiyuq!, ¡wakichikuy wasiyuq…!”, ñispa qhaparirin. Chayta uyarispa runaqa: “¿Pi yawarmasichus mana chayqa pi riqsisqachus watukuwasuntaq? Mikhunata achkhata wayk’una, wasitapis k’uchuchaspa pichana”, ñinku. Ichaqa chayta uyarispa wakin runaqa phiñakunku, “layqa p’isqu”, ñispa kachiwan ch’anqanku; jinapis payqa willarikullanpuni. Q’iririnkhapis ñan kinraypi thaqu sach’a patamanta: “Q’iririk, q’iririk…”, ñispa runaman willallantaq mana walliq rinqa chayqa. Uruqa p’isqukunap munayninta runaman willayta munan, ichaqa kunankama mana willanraqchu; runapis manataq uyariq tukuntaqchu, “yacha phuku” ñispalla asikunku. Ichaqa p’isqukunaqa urpi kamachiqninku kasqanmantapacha manaña anchata phiñanakunkuchu manataq uqunakunkuchu, walliqllataña kawsakunku.
  • 30. 26 K’ITA UYWAKUNAP PHIÑANAKUYNIN Daniel Ayaviri Correa Juk ch’isi añathuya23 jutk’un punkupi ch’askakunata “¿Paranqachu manachu…?, ¿paranqachu manachu…?”, ñispa qhawachkasqa. Jinallapi, q’arachupa24 rikhurimuspa ñawpaqinta thamasqa. - Kuma q’arachupa, ¡sumaq ch’isi!, ñispa añathuyaqa napaykusqa. - ¡Sumaq tuta!, ¿maypi kankiri?, ñispa q’arachupaqa kutichiytawan tapusqa. - Kay qaqa jutk’upi, ¿maymantaq richkankiri?, ñispa añathuyaqa tapullasqataq. - Llaqtaman uquna mask’akuq richkani, ñispa q’arachupaqa kutichisqa. - ¡Khuska risunman a! Iskayninchikmantaqa astawan jasata wallpatapis pilitapis jap’isunman. - Mana, ñuqaqa sapallay purikuni, ñispa q’arachupaqa sapallan purisqa. - ¡Jakulla a, kuma!, ñispa añathuyaqa qhipanta risqa. Jinamanta, iskayninku parlaspa risqanku. Llaqtapi wasiman chayaytawanqa, añathuyaqa: - Kuma q’arachupa, ñuqa allquwan rikuchikamuyman, qhatiykachanawankamataq qam wallpata ayqichiwaq, ñisqa. 23 Añathuya ‘Zorrino, mofeta’, ñiyta munan. Kay k’ita uywaqa may asnata thasaykukun, wakin runaqa ninata thasan ñinku. P’unchawqa puñun tutantaq mikhunata mask’aq lluqsin, k’ita quwita, tuta khurukunata ima uqun; wakin kutita wallpatapis suwaq llaqtaman rillantaq. 24 Q’arachupaqa tutallantaq mikhunata mask’aq lluqsin, paypis asnallatataq thasaykukun ichaqa mana añathuya jinapunichu, tumpawan pisillata. Kay k’ita uywaqa wallpatapuni suwaq llaqtaman yaykuyta yachan. Chupanqa q’ara, kurkuntaq uchpha millmayuq, chupanta qhatataykachaspa ñak’ayllata purin.
  • 31. 27 Chayta ñiytawan añathuyaqa mancha manchalla allquman qayllasqa. Allquqa ayñayta qallarisqa, rikuytawankamaqa jukllata añathuyap qhipanta ayñaspa kachaykukusqa. Añathuyaqa atisqanta ayqisqa. Sayk’uytawankamataq sach’aman wikcharirikapusqa. Allqu sach’ata ayñarakunankamataq, q’arachupaqa wallpa wasiman yaykuspa kunkanpi janch’aytawan wallpataqa malt’aqichkaqta25 apakapusqa. Allquqa ayñasqanpijina sayk’uspa wasinman kutipusqa. Añathuyapis mullimanta urakamuytawan q’arachupata mask’amusqa. Tinkuytawantaq kayjinata parlanakusqanku: - ¿Kuma q’arachupa, kunan imaynatataq rak’inakusunri?, - ¡Kay chupantawan umantawan uquykuy á!, ñispa q’arachupaqa kutichisqa. - ¡Wa!, ¿asichiytachu, phiñachiytachu munawanki? Ñuqamanqa iskaynin t’usuta qunawayki tiyan, ñispaañathuyaqa phiñarikusqa. 25 Malt’aqiy ‘Sacudirse, patalear de dolor’.
  • 32. 28 - ¡Asikuypis!, ¡phiñakuypis!, ¡imanaypis!, ¡chayllata ñuqaqa qusqayki!, puchuqqa ñuqapaq ¿Yachankichu may ayk’uywanchus qharastakamuni?, ñispa q’arachupaqa phiñarikullasqataq. - ¿Qamrí? Yachankichu ima sayk’uywanchus allquwan qhatiykachachikuni?, ñispa añathuyaqa yapasqa. - Ichaqa, ¿pi qamta pusakamurqasunki? ¡Sapay ñuqaqa jap’ikullayman karqa!, ñisqañataq q’arachupaqa. - ¡Jap’ikuq, aka wayaqa26, allquwan uquchikuwaq karqa!, ñispa kutichillasqataq añathuyaqa. Jinamanta, iskayninku sinchita ch’aqwanakuyta qallarisqanku. Karukama qhaparqachasqankuqa uyarikusqa. Chayta uyarispataq: juku27, ch’usiqa28, usuqullu29 imaqa watiqaq30 qayllamusqanku. - ¿Manapuni quwanki?, ñispa añathuyaqa tapullasqataq. - ¡Mana ñiykiqa!, ¿juq’arachu kanki? Janiwa31 millana, ñispa q’arachupaqa kutichillasqataq. - ¡Ya! Jina kaptinqa, ¡kay thasaytawan uquykuy!, ñispa añathuyaqa wallpa wañusqaman tukuy kallpanwan thasaykarpasqa. Q’arachupaqa may phiñasqa kikinta ruwallasqataq. 26 27 28 29 30 31 Wayaqa ‘Talega, saquillo, bolsa’. Juku ‘Búho’, ñiyta munan. Ch’usiqa ‘Lechuza’. Usuqullu ‘Gato montés’. Watiqay ‘Espiar’. Janiwa ‘Terco, que no entiende’.
  • 33. 29 Ajinata, puraqmanta sayk’unankukam thasanaykukusqanku. Ch’usiqawan jukuwanqa asiymanta wañuspa, sach’a patamanta watiqamusqanku. Sayk’uytawankamaqa iskayninku sayasqanku. Parlanankupaqpis manaña kallpanku kasqachu. Wallpataqa may millayta asnarparichisqanku. - ¡Luqt’u!, ¡chayta ruwanki! ¡Kunanqa, phuruntintapis uquykuy a!, ñispa, q’arachupaqa sayk’usqa wasinman ripusqa. - ¡Juktawanpis ama saqra kankichu!, ñiytawan millachikuspa añathuyapis thamapullasqataq. Chayta rikuspa jukuwan, ch’usiqawanqa jukllata phawaykusqanku. Wallpaman chayanankupachapitaq umankuta puraqmanta takanarparikusqanku. - ¡Wa!, ¿ñawsachu32 kanki?, ¿imallapaq chayjina ñawilu kankiri?, ñispa phiñasqa ch’usiqaqa qhapariykusqa. 32 Ñawsa ‘Ciego’.
  • 34. 30 - Ch’aqwakusankiraq ch’ulusapa, ¡ch’inmanta uquy!, ñispa jukuqa umanpi chhutuspa ch’usiqamantaqa yawarta lluqsirpachisqa. Ch’usiqaqa nanarparichiptin may phiñasqa, astawan qayllaykuytawan jukup ñawinta juk chhutumanta jurqhurpasqa. - ¡Ay!, ¡ay!, ¡jukuuu!, ¡jukuuu!, ñispa jukuqa nanaymanta qhapariykachasqa. - ¡Kunanmin kunan kanqa!, ñispa ch’usiqamanqa phawaykuq wakisqa. Ch’usiqataq manchariywan jukllata pawaririkapusqa. Jukuqa, “¿mayman ayqichkanki? ¡Suyaway!”, ñispa qhipanta phawasqa.
  • 35. 31 Chaykama usuqulluqa, sapan, wasinman wallpata kusisqa apakapuspa tukunankama misk’ita uquykamusqa. Ajinata, kunankama jukuqa ñawin nanaptin sapallan sach’a patapi waqarikun. Ch’usiqataq, jukuta phiñachinanrayku, phawaqjina “¡lirq’u juku!, ¡lirq’u juku!”, ñispa qhaparqachan; juku qayllanayaptintaq ayqirikapun. Añathuyawan q’arachupawanpis kunankama mana parlankuchu, phiñanasqallapuni kanku. Sapallankuña uqunataqa mask’akuq rinku. Usqullutaq, uywamasinkuna uquna patapi maqanakunankutaqa manchayta watiqan, chaykama uqunata ayqichinanpaq. Ichaqa mana rikuspaqa sapallan paypis wallpata suwarikamun.
  • 36. 32 CHHAKAMANTAWAN KUSIKUSIMANTAWAN Daniel Ayaviri Correa Juk yana sik’imira ch’iki pampapi puriykachaqjina mana wasinman kutipuyta atisqachu. Jinallapi, juk sach’awan tinkukuspa ñisqa: - ¡Waay!, ¡kayjina jatun sach’ari! ¡Kay pataman lluq’aspaqa33 wasiyta rikuymanchá ári! Jinallapi, utqhayta ch’ipakusqa. Khuskanmanña chayachkaptintaq ñawpaqinpi uyarisqa: - ¿Pitaq kay yana qara khururi?, ¿imatataq kaypi munanki? Sik’imiraqa mancharisqa kutichisqa: - Mama Kusikusi, ama phiñakuychu wasiyta chinkachikuni, “kay patamanta rikusaq”, ñispa wicharichkani. - ¿Imaynatataq kay millay khuruta mikhuymanri? “Ichaqa mana mikhuspaqa yarqhaymanta wañusaq, wicharillachunpuni, sayk’usqa kutimuptintaq jasata mikhurpakapusaq”, ñispa Mama Kusikusi sunqun ukhupi ñisqa. 33 Lluq’ay ‘Trepar, subir a un lugar alto y de difícil acceso’.
  • 37. 33 - ¡Jina kaptinqa yana khurucha utqhayta wicharillayña!, mana chayqa yarqhaytaki34 chhiruchhiru uqusunqa. - Pachi mamay, walliqtapuni willawanki utqhayta t’iwkasaq35 Chhaka kutimunanpaq Kusikusiqa llikanwan36 ñanta intuykusqa37 - ¡Njaa!, ¡njaa!, ¡njaa! Mama Kusikusi, ¿imapaqtaq intuykuwankiri?, ñispa sik’imiraqa sayk’usqa tapusqa. - ¡Qhispirichiwanki!, iskay qanchischawtaña38 yarqhaymanta wañuni, chayrayku ¡mikhukapusqayki!, ñispa Kisikusiqa kutichisqa. Sik’imiraqa k’umuykuytawan juk chininita t’ukurispa, kayta ñisqa: - Imanaymantaq, mana wasiytapis tarinichu, mikhuwaypis. Ichaqa, ñawpaqtaqa jaqay jamillu39 puquytaraq mikhumuyman. Ñuqapis yarqhasqa kachkani wiksay t’ipikuchkawanña. Saqsasqataqa qampis astawan misk’ita uquykuwanki!, ñispa sik’imiraqa ñisqa. 34 35 36 37 38 39 Yarqhaytaki ‘Hambriento, que no se harta’. T’iwkay ‘Correr o caminar con velocidad’. Llika ‘Telaraña, tejido que fabrica la araña’. Intuykuy ‘Cercar, rodear’. Qanchischaw ‘Semana’. Jamillu Juk ch’ampa qhura tukuy sach’aman k’askaspa ch’ampaykun. Wakin kutiqa anchata miraykuspaqa sach’ata ch’akichipun. Pukata t’ikan, puquyninqa mulli puquy chhikachaq uytu uytulla may misk’i, ichaqa manchay mach’a.
  • 38. 34 “Jinapuni kanpis, mikhumuchunpis saqsasqata mikhuspaqa ñuqapis astawan saqsaykurikusaq”, ñispa t’ukuriytawanqa: - ¡Ya!, jinapis ¡ichaqa utqhayta uqumuy!, ñispa Kusikusiqa kachasqa. Mikhuq mikhuq tukuspa, sik’imiraqa Kusikusita waqyamusqa: - ¡Saqsakuniña! ¡Jamuy kunanqa uquwaypis!, ñispa qhaparimusqa. Kusikusiqa utqhayta qayllaykuqjina jamillu sach’a puquykunallaman chakinta sat’iykarpasqa, mana imaynamanta mach’arakuyta atispataq, kikinpi chuqrulla wañusqa. Yana sik’imiraqa, sapa yarqhayninpi misk’i jamillu puquyta uqurikuspa kusisqa Kusikusip wasinpi qhipakapusqa.
  • 39. 35 PHICHITANKAMANTAWAN WAKICHIKUYWASIYUQ P’ISQUMANTAWAN Daniel Ayaviri Correa Juk sukhayay Qhuchapampa llaqtapi, “UMSS” ñisqa, Jatun Yachaywasipi muya40 kinrayman sayaykuytawan allinta qhawarirqani: puka t’ika, q’illu t’ika, yuraq t’ika, tukuy llimphi t’ikakuna ima phancharispa, k’achata wayrata q’apachichkarqanku. Sach’apis tukuy laya kaypi jaqaypi, jatuchaq juch’uychaq sayachkarqanku. P’isqukunaqa kaymanta jaqayman phawaspa takichkarqanku. Tiluchi, taraqchi41, phichitanka42, chulluchi43 imaqa runa mikhuna puchuchakunata qhichunakuta takanakuspa, takanakuspa ch’iki pampapi uquchkarqanku. Urpila machu mullip ch’aki k’allmanpi puñuyta ch’utachkarqa. 40 41 42 43 Muya ‘Jardín de flores, plantas y árboles’. Taraqchi ‘Ave pequeña del campo (Pájaro silvestre) . Phichitanka ‘Gorrión’. Chulluchi Yana phuru, q’illu chhutuna p’isqu. Payqa juq’u jallp’a kananpaq tukuy sunquwan parata mañakun, chaywanqa achkha khuruta thawirispa thawirispa uqunanpaq.
  • 40. 36 Tilanchuqa saqsakuspa wasin punkuman phawaytawan, urpita qhawaspalla t’ukuwan jap’ichikurqa. Phichitankapis saqsakuytawan jarka sach’aman phawaspa jasp’irarikuchkarqa, chayllapi wakichikuywasiyuqqa: - ¡Juli phichitanka usa sapa!, ¡ch’iyakunallaykita chimparichimuway!, ñispa qhapariykurqa. - ¡Ima usa sapa!, ¡lirq’u tawa ñawi! Allin qhapariyta kunitan yachachisqayki, ñispa phichitankaqa kutichikurqa. - Kunitan k’aspi chakiykimanta jap’ispa pampata waqtasqayki, ñispa wakichikuy-wasiyuqqa qhapariykullarqataq.
  • 41. 37 - ¿Imataq chay ¡wakichikuy!, ¡wakichikuy! ¿Manaña ¡wakichikuy wasiyuq! ñiyta atinki?, ¿qunqapunkiñachu? Llaqtanchikpiqa tukuy sunquwan tukuychanaykikama qhapaririq kankiqa! Kunanqa kay jatun llaqtaman yaykumuspachu runakunajina qampis kawsayniykita, takiyniykita qunqapuchkanki, ñiytawan opata wakichikuy-wasiyuqtaqa saqirqa.
  • 42. 38 ZONZO JUK’UCHAMANTA Roberto Pardo Borda Ajinamanta, juk p’unchaw wasiyuq runaqa juk trampata quesoyuqta juk’uchap punkunman churaykusqa. Juk’uchaqa, chayta rikuspa, alliyllawan trampaman k’askaykuytawan quesotaqa jurkhusqa. Jurkhuytawankamaqa trampaman chansarikuq chinpaykusqa queson jap’irisqa pacha. Tusurisqa, phinkirisqa ima, ajinatataq ñisqa: “mana luqt’uchu kani qamwan jap’ichikunaypaq”. Chaymanta, chupanpi misk’aspa44 juk’ucha trampa pataman urmaykusqa queson jap’irisqa pachataq wañurparisqa. 44 Misk’ay ‘Tropezar’.
  • 43. 39 Diseño e Impresión: LIVE GRAPHICS SRL Esteban Arze Nº 478 entre Jordán y Calama Telf.: (591-4) 4510210 / 4510475
  • 44. 40