4. Escolas de emigrantes
O escritor Manuel García Barros, o
popular Ken Keirades, abaixo, no centro,
cos seus alumnos en 1916, primeiro mes-
tre da escola de Rubín. Esta escola será
unha das primeiras erguida polo esforzo
dos emigrantes desde unha perspectiva
anovadora da pedagoxía.
4
5. [Primavera]
Varela Buxán, Lembranza dun
alumno da Escola Laica
A obra humán de dotar d’escolas aos rapa-
ciños d’hoxe, que son os homes de mañán,
demostra os sans sentimetos d’os hirmáns
estradenses hacia terriña qu-os viu nacer;
sentimentos que ben craro din que non é a
doutrinatrina, senon as letras i-os númcros,
a ilustrazón percisa pra sair pol-o mun-
do adíanlc; sentimentoss qu´endexamais
d’e1es s’ha desquenccr quen, coma min,
disfroitou d’eles.
A propósito d’esto, quero aporveitar pra
dar as máis sentidas graceas aos hismáns
etradenses de Cuba, por haber feito unha
escola n’a que sc m’insinóu a formar as
pirmeiras lctras c números: “A escala de
Rubin”. N’aqucla escola qu’os mastica-
hotias, accndc-cirios c mancxa-botafllm-
ciros tildaban de “laica”, por ser n’a que
menos incenso se queimaba, insinóusem’a
coñecer e quercr o qu’está bén, rcchazar
Varela Buzán á dereita
e odiar o qu cstá mal; d aquela escoliña
qu’cstá d’aquela de Castelao no Día da
Terra
graceas a práutica e liberal insinanza d’os Galiza Mártir de 1941 en
Arxentina. Neste texto
scus mcstres, saiu o mcu esprito aluma- lembran a súa estadía
do c’os deslelos d’a luciña quc parte d’o como alumno da esco-
la de Rubín
potcntc f rol d’a libertadc, i-a miña concc-
p tcntc farol conc
ncia pulida de ral xcito quc m’obríga
n
a cntcndcr qu’os homes, pol-o só
feito de perteñecer especie
f
h
humán, somos diños de
que se nos diferencie
q
d
d’as demáis bestas.
5
6. O galego entra na Escola
Discurso lido polo neno Manuel Novo, alumno da escola de Rubín, no certame escolar dos Pereiri-
ños o 8 de xullo de 1923. Recollido por Marisa Pazos en ESTUDIOS MIGRATORIOS nº 7-8 / 1999
6
7. [Primavera]
O xuíz-poeta
Fermín Bouza Brey
Terra
Fermín Bouza Brey naceu en Ponteareas Durante o conflito bélico de 1937 foi
en 1901, mais a súa infancia transcorreu en afastado do seu posto, acusado de masón
Vilagarcía de Arousa. Cursou o Bacharelato e galeguista, mais foi rehabilitado como
en Pontevedra e Ourense e licenciouse na xuíz xurídico-militar en Lleida, desde onde
Universidade de Compostela en Filosofía retornou á Estrada como xuíz de Primei-
(sección de Historia) e Dereito. Nesta cidade, ra Instancia. Ingresou en 1941 na Real
onde pasaría a maior parte da súa vida, Academia Galega, un ano máis tarde na
coñeceu o maxisterio de Cotarelo Valledor, Real Academia da Historia, e continuou
colaborou na revista Ultreya e publicou o seu o seu labor historiográfico desde o
primeiro traballo poético, Romance dos vinte Instituto de Estudios Galegos Padre
anos (1921). Os seus traballos de investiga- Sarmiento. Nas súas colaboracións
ción viron a luz nas páxinas dos Arquivos do dos Cadernos de Estudios Galegos
Seminario de Estudos Galegos, no Boletín realizou unha importante aporta-
da Real Academia Galega, na revista Nós ou ción á bibliografía rosaliana. Nestes
no xornal A Nosa Terra. Unha vez licenciado primeiros anos corenta compaxinou o
en Dereito, co Premio Extraordinario de Fin seu traballo de investigador e docente
de Carreira, preparou o ingreso na carreira na facultade compostelá de Dereito co
xudicial en Madrid. A este período pertence cultivo da poesía, resultando premiado en
a novela curta Cabalgadas en Salnés (1925). diversos certames literarios.
O acceso á carreira xudicial en 1929 con- Foi cesado no seu cargo a principios dos
duciuno a Lleida, mais axiña voltou a terras cincuenta, polo que retomou a súa profesión
galegas para exercer de xuíz na Estrada, pro- de avogado en Compostela. Tras rescatar
seguindo co seu traballo no Seminario e na en 1953 o primeiro texto da nosa literatura
revista Nós. Por estes anos recibe, xunto con dramática, A Contenda dos labradores de
Florentino Cuevillas, unha axuda do Centro Caldelas... Entremés famoso, de Feixó de
de Estudos Históricos de Portugal para a Araúxo, o escritor de Ponteareas publicou en
realización de pesquisas na Bretaña francesa; Portugal un novo poemario, Seitura (1955),
regresará á Francia máis unha vez, en 1933, que supuxo o abandono radical do neotroba-
nesta ocasión pensionado pola Universidade dorismo.
de Compostela. Neste mesmo ano saía do A partir de 1969 unha serie de doenzas
prelo Nao senlleira, primeiro poemario do encadenadas lévao de vagariño á morte, que
denominado neotrobadorismo. lle chega en 1973.. Biblioteca Virtual Galega
7
9. [Primavera]
Bernardo Mato, mestre
8 de decembro de 1930. Esmorece sobrehumano desde unha posición en cuanto al tamaño de la sala de
o vello réxime corrupto da restau- moi precaria e grazas ao Seminario clases, además de las exigencias
ración e despunta o republicanismo nun casos e á emigración que lle usuales en cuanto a capacidad por
rexeneracionista que ofrece cultu- deu ocasión de entrar en contacto alumno, es conveniente contar
ra e ciencia fronte a superstición e coa cultura e conseguir un estatus con lo que ocupan las mesas bi-
integrismo. A Estrada non queda á económico que lle permitiu facer personales, que quede un pasillo
marxe deste movemento e celébra- estudios. de noventa centímetros entre cada
se na vila un mitin onde se dan cita Este é o caso de Bernardo Mato dos filas y un espacio libre de unos
intelectuais das distintas correntes Castro. Nace o 3 de maio de 1887 5 metros (o algo menos) hacia la
que compoñen este movemento de no lugar de Godoi, parroquia de mesa del profesor, donde pueda
transformación do Estado. Inter- Vinseiro. Ingresa no Seminario ser instalada la mesa para trabajos
vén Carnero Valenzuela, Romero mais non se ordena sacerdote se- manuales y experimentos, a cuyo
Pelaez, Poza Juncal, e nada menos nón que finalmente fai maxisterio alrededor habrán de caber trein-
que os galeguistas federais e repu- e marcha emigrado para Cuba, alí ta alumnos además del espacio
blicanos da Coruña, Peña Novo e traballará de mestre e “Tenedor” preciso para mover las secciones
Antón Vilar Ponte. Un estradense do Centro Galego da Habana. Casa cuando así convenga”.
será o encargado de facer os hono- na Estrada o 10 de xaneiro de 1927 As páxinas dos xornais recollían
res e representar e condensar todos con Avelina Sanmartín Fernández. a miúdo as súas reflexión sobre o
os anos de combate local contra a Logo de dirixir o innovador e ensino, reflexións documentadas
incultura e de divulgación da es- avanzado Instituto Cervantes, al- nunha nutrida biblioteca – que
cola como instrumento de emanci- canza praza provisional en Forca- aínda hoxe se conserva – na que se
pación e non como estupefaciente rei (Pereira), A Somoza, Becerreá ten coñecemento dos mais moder-
adoutrinador. O seu nome é Ber- (Guilfrei) e finalmente en 1928 a nos métodos de ensinanza. Agora
nardo Mato Castro. García Barros definitiva en Santa María de Teo. ben, Bernardo tiña a peculiaridade
comenta: “Hace una hermosa pro- Os seus avanzados métodos peda- de pensar cos pés postos na súa
fesión de fe republicana y presenta góxicos chamaron a atención do realidade. As ideas importadas tra-
galanamente a los oradores”. Ministerio de Instrución Pública ducíaas a situación na que estaba
Ninguén mellor que el para enca- quen enviou unha comisión a vi- o noso país. De aí traballos seus
bezar a lúcida intelectualidade es- sitalo e felicitalo, comprobando o como “La escuela y la aldea” na
tradense. De profesión, “Maestro funcionamento da súa escola e a que analiza a necesaria compe-
nacional, perito contable, tenedu- súa extraordinaria dedicación. Coa netración que debe haber entre o
ría de libros en general, liquidacio- creación da escola nocturna para ensino e a vida, e rachar coa visión
nes, balances, etc...” como rezaba adultos, a introdución de aparellos que os paisanos tiñan dos mes-
nun anuncio de 1927 que dá conta que facilitan o uso de materiais es- tres rurais: Un parásito, isto é un
da necesaria diversificación labo- colares como foi un sistema para “empregado do estado que vive
Terra
ral na que tiñan que andar os mal subir e baixar os mapas, e sobre do seu suor”. Tratábase de come-
considerados e peor pagados mes- todo, a formación profesional, isto zar a ser percibidos como útiles
tres dos anos previos á República: é, a aprendizaxe de oficios que de- a esta comunidade. Por iso rema-
“Pasa máis fame que un mestre ran independencia económica aos ta cun chamamento militante e
de escola” dicíase daquela, co cal nenos ao mesmo tempo que ad- clarificador:”El pueblo es materia
quedaba en evidencia a valoración quirían coñecementos de lingua, moldeable. Penetremos en su alma
que o Estado lle daba aos encarga- literatura, historia, etc. para poder rasgar el velo que cu-
dos de formar ás xeracións futuras. Lembremos as recomendacións bre su original intelecto”. Isto é, o
Mais tamén é certo que a vocación que daba para a construción das pobo non é parvo, ten apreixada a
destes mestres estradenses era escolas – “templos de minerva” súa intelixencia, e só
con “v” e non con “b”. Para eles como el lles chamaba – desde dentro é po-
o ensino era algo máis que unha cando lle pediron síbel rachar
profesión, era a oportunidade de consello desde a co este pano
construír homes novos, máis auto- súa parroquia de ignorancia
suficientes economicamente, con de adopción, que lle impide
máis autoestima desde o punto de Cereixo, aos ver e expresar o
vista cultural, e con interese por que lles in- que sinte.
organizarse e participar na “cousa dicaba: “No
pública” de xeito responsable e debe olvi-
documentado. Isto é, máis que darse tam-
mestres, eles sentíanse “educa- poco que
dores” no sentido en que escribía es indis-
Bernardo no xornal “El Emigra- pensa-
do”: “Educador es el tribuno que ble una Bernardo Mato será
nos habla de ciudadanía, como lo guarda- un dos grandes teó-
es el escritor que nos deleita con rropía y ricos da nova escola
primicias de su ingenio, como es una sa- Texto seu no xor-
el pedagogo que hace sentir al es- la-des- nal “El Emigrado”
píritu los trámites de su formación pacho 16-1-1931
hacia una amplia visión futura”. para el
Moitos deles chegaron a adquirir profe-
a titulación e a escola cun esforzo sor, y
9
10. Manual de
xeografía
feito polo
mestre de
San André
de Vea no
concello da
Estrada
10
11. [Primavera]
A escola ábrese ao contorno
Coa chegada, o 11 de novembro do 1933, de Antonio Fraguas á Estrada
dáselle un impulso á relación escola-sociedade e ao compromiso coa cul-
tura do país. Ao longo de tres cursos (33/34, 34/35 e 35/36) desenvolve un
intenso labor, non só como profesor e secretario do “Instituto Nacional
de Segunda Enseñanza” senón como secretario xeral do Partido Galeguis-
ta na Estrada, que o propón como concelleiro no 36 se ben non chegou a
ocupar o cargo pola división no Fronte Popular da localidade.
Intervén xunto con Castelao no último mitin que este dá na Galiza. Na
foto inferior, vemos a Fraguas no centro, nunha das súas viaxes cos alum-
nos e alumnas do Instituto para escarvar nun dos numerosos castros da
comarca e coñecer a historia soterrada da nosa terra de xeito directo.
Terra
Tamén recortes de xornais que dan conta da relación do Seminario de Es-
tudos
tudos Galegos coa sociedade estradense, mesmo na emigración (Arxentina)
e do activismo cultural e político do propio Antonio Fraguas.
propio
p
11
12. Relixión
á forza
Contra o que se dixo, coa repú-
blica non se prohibía a relixión
nas escolas senón que se permi-
tía elixir. A reacción integrista
consideraba que debía ser unha
obriga opóndose a libre escolla
Artigos do xornal “El Emigrado” de
7/10/31, 30/9/31 e 16/3/34
12
13. [Primavera]
Vítimas da loita polo laicismo
O xornalista Manuel Brea Abades (na foto da dereita) dise que é a primeira vítima
da reacción do nacional-catolicismo na estrada (1/11/31) ou, cando menos así foi
percibido polos republicanos que acusaban o crego de Rubín de estar detrás do seu
asasinato. Abaixo vemos ao alcalde da Estrada, Jesús Puente Fontanes, veciño de
Guimarei, con outros concelleiros e cos alumnos da escola alternativa que puxo o
sindicato fronte á imposición relixiosa do mestre da oficial. Logo do 1936, un axuste de
contas do fascismo levará por diante algún dos que figuran nesta foto –nomeadamente
o alcalde- e outros 3 veciños desta parroquia, condenando a grande parte deles á cadea
ou a fuxir polo monte.
Terra
13
14. O 34. Ensaio da represión
Entre os libros subversivos incautados
no 1934 tamén dan conta da cultura
letrada de moitos canteiros, labregos e
obreiros da comarca
Moitos dos detidos coa escusa da
revolta de Asturias, no 34, serán
fusilados logo no 1936 (O alcalde
da Estrada Jesús Puente Fontanes,
José Vidal Puga, o presidente do Na foto Francisco Varela Garrido “Pancho”,
Garrido,
Fronte Popular José Mª Pena, etc.) (Cerdedo
(Cerdedo), secretario do Concello d Cerdedo.
o), de
Mesmo se dará a persecución das lec- Detido xa no 34, fusilado en Monte
x Monteporreiro
turas que logo do 36 será habitual (Pontevedra)
(Pontevedra) o 27 de xullo de 1937
14
16. A resistencia do pobo desarmado
e descabezado fronte ao fascismo
Causa 660/36 da Praza de Pontevedra contra o Gobernador Civil Gonzalo Acosta
Pan. Alegato da defensa
“A miña patria natural é Galiza. Ámoa fervosamente, xamais a traizoaría,
inda que me concedesen séculos de vida. Adóroa ata máis alá da miña
morte. Se entende o tribunal que por este amor entrañábel, debe
serme aplicada a pena de morte, recibireina como un sacrificio máis
por ela. Fixen canto puiden por Galiza e faría máis se puidera. Se
non podo ata me gustaría morrer pola miña patria. Baixo a súa
bandeira desexo ser enterrado, si o tribunal, en conciencia,
xulga que debo selo!”
Alegato de Alexandre Bóveda diante do tribunal
Fragmento da acusación e sentenza contra
Alexandre Bóveda. Causa 356/36
16
17. [Verán
Os de sempre volven ao poder
Arriba vemos a primeira Xefatura da Falanxe da
provincia de Pontevedra. Nela danse cita camisas
vellas xunto con arribistas, aventureiros e seño-
ritos vagos e ociosos que forneceron a primeira
fornada de paramilitares que realizaron moitos
dos asasinatos extraxudiciais que tiveron lugar.
Á dereita vemos unha mostra dos máis de 5000
galegos que foron eliminados polo franquismo.
Abaixo atopamos un acto de reposición de cruci-
fixos nunha escola de Pontevedra, onde aprecia-
mos como o ensino público pasa a ser confesional
e doutrinal, sometido á superstición e destinado
a lograr a obediencia e a ausencia de reflexión
e crítica. Vemos, tamén, un anuncio da falanxe
prohibindo a xente levar insignias e vestimenta
deste grupo. É significativo porque indica como o
medo levou a grande parte do pobo a adherirse e
mesmo poñer esta indumentaria porque –como dicía
Vicente Risco- a camisa azul “abrigaba moito”
Lume
17
18. Exterminio dos demócratas
“Cunetas” Luís Pimentel (1895-1958)
¡Outra vez, outra vez o terror! Desvelado, pola mañá cedo
Un dia e outro dia, Baixo por un camiño.
Sen campás, sen protesta. Nos pazos onde se trama o crime
Galicia ametrallada nas cunetas Ondean bandeiras pingando anilina.
dos seus camiños. Hai un aire de pombas mortas.
Chéganos outro berro. Tremo outra vez de medo.
Señor ¿que fixemos? Señor, isto é o home.
-Non fales en voz alta- Todas as portas están pechadas.
¿Ata cando durará este gran enterro? Con ninguen podes trocar teu sorriso.
-Non chores que poden escoitarte. Nos arrabais
Hoxe non choran mais que os que aman a Galicia- bandeiras batidas e esfarrapadas.
¡Os milleiros de horas, de séculos, Deixa atrás a vila.
que fixeron falta Ti sabes que todos os dias
para facer un home! hai un home morto na cuneta
Teñen que encher ainda que ninguén coñece ainda
as cunetas Unha muller sobre o cadaver do seu home
con sangue de mestres e de obreiros Chora.
Lama, sangue e bágoas nos sulcos Chove.
son semente. ¡Negra sombra, negra sombra!
Eu ben sei que hai un misterio na nosa terra,
Docemente chove. Mais alá da neboa,
Enviso, arrodeame unha eterna noite. Mais alá do mar,
Xa non terei palabras pra os meus versos. Mais alá da chuvia,
Mais alá do bosque.
Fotos: Mario Blanco Fuentes
18
19. [Verán
A lei de fugas, a única lei que
respectan os fascistas
Juán Domingo González Boullosa
coa súa muller e os seus fillos
Lume
O xornalista Xesús Froiz
Á altura do 9 de outubro de 1936 contaba con 46 anos, casado con cais estaban un fronte ao outro e a Isto non quer dicir que se remata-
no que se produce o paseo de seis Isolina Villamor Sangiao e tiña 5 miúdo as actuacións eran conxun- ran os paseos e a maior parte das
persoas ás portas da Estrada, (José fillos menores. Foi deixado o seu tas. Con todo ao abrirse unha in- mortes -por xuízo sumarísimo-
Domingo González Boullosa, Juan corpo en Montouto o 20 de agos- vestigación non poderían negarse a aínda estaban por chegar, pero si é
Bacariza Sánchez, Severino García to. Xunto con el dise que estaba un cando menos documentar os feitos
posible estas actuacións de repulsa
Teijeiro, Manuel Guillán Abalo, rapaz de 19 anos, Clementino Lo- grazas ao cal contamos con sopor-
Xesús Froiz Gómez, Ramón Muí- uzao, de Guimarei, do que nada se te escrito duns sucesos que nor- expliquen certa redución da repre-
ños Lorenzo), o estado de ánimo soubo, a igual que pasara con José malmente quedaban sen acreditar. sión informal. Aínda serían pasea-
na poboación apouvigada polo Figueira Cabaleiro, natural de Ri- Certo que a Comandancia tiña na dos nesta demarcación outros veci-
medo era de certa resignación pois beira, quen foran por el á casa o 24 súa man dar as escusas pertinentes ños da contorna. Este é o caso de
non se vía ningunha posibilidade de agosto (deixaba 4 fillos) e loxicamente ía tirar da socorrida Daniel Caamaño Eiras de Padrón
de amosar resistencia contra o que O xuíz de primeira instancia, Fer- lei de fugas para xustificar o inxus- (casado e con tres fillos) que apare-
estaba a acontecer. mín Bouza Brey, a pesares de ser tificable, mais rexistrar os nomes ceu cun tiro na caluga en San Xor-
Moitas familias tiñan a alguén de- persuadido, inquiriu por escrito aos dos caidos e identificar aos res-
xe de Vea o 23 de outubro, ou de
tido, no monte, ou mesmo falecido. responsables da Garda Civil pe- ponsables (aínda que non se citen
Xa se producira algún paseo de Es- díndolle contas sobre este suceso. neste caso por razóns obvias aos Jaime Fernández Neira, de Santa
tradenses. Este é o caso de Ramiro Daquela era moi difícil saber onde membros da falanxe que interviñe- Cruz de Ribadulla (casado con oito
Salgueiro Señarís, da Somoza, que comeza a falanxe e onde remataba ron) ten, xa que logo, unha función fillos) quen foi paseado en Castro-
segundo o certificado de defunción a Garda Civil, mesmo os seus lo- persuasora. vite (Orazo) o 29 de novembro.
19
20. Fuxir ou
morrer
[Manuel Coto Chan]
Manuel Coto Chan, Deput ado provin- Manuel Coto Chan, pouco antes de
cial, na república, en 1936 saír de prisión no 1944
Se rumoreaba y casi ya era voz pú- han martirizado, algunos se le corta-
blica, que los elementos de derechas ron los testículos, otros les sacaron los
apoyados en el interior de la península ojos otros le cortaron la lengua otros
por el alto y bajo clero, por el capital le arrancaron las uñas y los dientes en
y la nobleza y secundado por varias fin otros fueron cortando a pedazos
organizaciones ser Requetés – Falan- hasta que murieron desangrados; de-
gistas – Asociaciones Católicas y una mostraron en todos los casos una saña
gran parte de militares descontentos y alevosía que únicamente en los paí-
con la República democrática. Y e el mar. El G b
Gobernador contestó que se
d ó ses más feroces podría darse ese caso
exterior por los países fascistas como mantuviese el orden a todo trance y de propias fieras, pero no en un país
ser Alemania – Italia y Portugal. que se detuviera a todos los elementos civilizado como España. Y todo eso
considerados peligrosos. invocando a Jesucristo sabiendo que
Hallándome yo en el Gobierno Ci- él ha dicho: -No mataras!!! Y cuando
vil de Pontevedra en el 15 de este mes, Me nombraron Delegado de Orden estaba clavado en la cruz, en el “Gól-
le pregunté al entonces Gobernador Público, cargo que desempeñé hasta el gota” pidió perdón para sus verdugos
Don Gonzalo Acosta ¿Qué opinaba de día 22 día que nos hemos disuelto pa- diciendo ¡Perdónalos Señor que no sa-
lo que se decía con tanta insistencia?. cíficamente, durante esos cuatro días ben lo que hacen!! ¡Cuán lejos esta la
Me contestó que nada pasaría, que el no se ha molestado a ningún vecino de Doctrina de Jesucristo de estos cristia-
Gobierno de la República tenía todas La Estrada, reinó el orden más abso- nos modernos! Que roban y asesinan
las medidas tomadas para hacer frente luto y el mayor respeto para todos los a mansalva, y después van a hincarse
a cualquier contingencia por grande ciudadanos sin distinción de matices de rodillas y pedir perdón como si con
que fuera, y que estuviésemos tran- políticos. Cosa que los fascistas no eso quedaran perdonados de las injus-
quilos los de los pueblos que no pa- han hecho con nosotros, como se verá ticias que esta cometiendo a todos los
saría nada. A las tres de la tarde de ese más adelante. momentos y en todas partes.
mismo día, se recibió la noticia de la
muerte de Calvo Sotelo; y se decía que Ellos que debían guardarnos las Yo y mi inseparable compañero
ese era el momento de que los fascistas mismas consideraciones que nosotros Manuel Vázquez nos hemos retirado
se lanzaran a la calle. Así transcurrie- hemos guardado que ellos, han hecho juntos fuimos a parar a Portela, a espe-
ron tres días hasta la madrugada del todo lo contrario. ra que pronto se acabe este estado de
día 18, día en que se declaró la Guerra cosas y que hubiese paz y perdón para
Civil en España y sus dominios. Como Una vez que nosotros hemos aban- todos los que éramos inocentes.
sucedió y es de dominio público; y a donado el pueblo se hicieron cargo los
mi asunto que es lo que me interesa revoltosos, y entonces si que fue el Pero muy pronto nos hemos con-
dejar constancia. orden, se han visto a muchos señores, vencido de nuestro falso concepto que
que más que hombres parecían mon- teníamos del enemigo. Por todas partes
En La Estrada la noticia corrió jas, vociferar y animar a unos cuan- se nos buscaba con órdenes terminantes
como reguero de pólvora, empezando tos fanáticos para que unidos con los de darnos muerte después de someter-
a llegar elementos del Frente Popular: guardias nos persiguieran y nos dieran nos a tormento. Órdenes emanadas de
en avalancha, habiendo a las ocho muerte como si fuéramos vulgares hombres irresponsables, hombres sin
de la noche como unos mil hombres asesinos; así cayeron a millares hom- autoridad, seres que, ciegos por el odio
armados de escopetas y pistolas, para bres que no han cometido más crimen se convirtieron de la noche a la mañana
defender el Municipio de un posible que el de ser Republicanos. Se sem- en fieras sedientas de sangre, se han des-
ataque faccioso. El Ayuntamiento que- braron las carreteras, que por Galicia poseído de toda humanidad para identi-
dó abierto en sesión permanente bajo cruzan en todas direcciones, de cadá- ficarse con el Tigre, que no conforme
la presencia del titular; se consultó a veres de esos pobres infelices, y no con matar, descuartiza sus victimas para
Pontevedra que medida se debían to- solamente fueron muertos sino que se chuparle la ultima gota de sangre..../...
20
21. [Verán
A caza
do home
O mítico Carracedo da Somoza
O 28 de novembro de 1938, ás 5 da
mañá, 26 falanxistas (baixo a xefa-
tura local de Felipe Castro Valla-
dares) e 5 Gardas Civís da Estrada
(o cabo José Segade Gómez, Manuel
Planas López, Eduardo Gutiérrez
Peón e Antonio Herrera Rodríguez),
saíron á caza do home. O obxecti-
vo era un mozo de 28 anos, que se
convertera nunha lenda pola súa
capacidade de burlar durante máis
de 2 anos as partidas falanxistas:
Hixinio Carracedo Ruzo.
Rodearon a casa na que est aba a súa
muller e fillos e a súas irmás, e logo de
resistirse inicialmente sae para sal var
a súa familia, e enfrontase direct amen-
te coa partida facist e cae morto.
a
Lume
Acta dunha xuntanza dos fuxidos
o ano 38, e declaración do xefe
falanxista sobre a acción
21
22. José Cortés Fernández: Xuízo e
condea ao ensino republicano
ACUSACIÓN de ser, nuestro concepto de Patria,
de Religión, de familia, todo lo que
que decir, que en el sumario, no
aparece orden expresa del procesa-
encierra, en fin, en su existencia y do, para ello, y es natural suponer
El día 21 de Julio próximo pasa-
su historia el nombre de España, que nadie cedería su coche sin or-
do, fué detenido en las cercanías den escrita o verbal de alguna auto-
de la Estrada, un automóvil en intento al que se opuso el alza-
miento del Ejército, que hizo fra- ridad y si lo cediera sin este requi-
el que iban los procesados JOSÉ sito y si, por amenaza natural era,
GÓMEZ RIVAS, JOSÉ CORTES casar a estas gentes que pretendían
después de deshonrarnos y arrui- que en el sumario se reflejase tal
FERNÁNDEZ, MANUEL BU- hecho, que no consta por cierto.
GALLO PEREIRAS y RAMIRO narnos entregar a nuestra Patria a
Detenidos por la Guardia Civil los
BUJÁN GÓMEZ, vehículo que un país extranjero.
procesados en el día 21 de julio úl-
habían requisado a un convenci- Vistos los folios 2,3, vuelto, 4,6,
timo, son conducidos a la presencia
no, ocupándoseles al primero un 10 vuelto, 11,12,24,27,28 etc, este del Alferez Jefe de la Linea, ante el
revólver cargado, al JOSÉ COR- Ministerio formula como provisio- cual Gómez Rivas, se ofrece para
TES una pistola automática y al nales las conclusiones siguientes: ir a recoger las armas de la gente de
MANUEL BUGALLO un revól- 1º Los hechos relatados son cons- Oca y el Alférez accede, poniendo
titutivos de un delito de traición Na causa figuraban re- a su disposición un coche para lle-
ver. Estes indivíduos manifestaron
de poner entorpecimiento de modo cortes de xornais nos que var a cabo su cometido. Cometido
que iban a ponerse a las órdenes
malicioso a las operaciones del aparecían subliñados en que solo puede desempeñar en par-
del Alcalde de la Estrada donde se
Ejército, que prevé y castiga el nú- bermello parágrafos que se te, pues salvo cuatro o cinco, todos
hallaban sus compañeros, puesto
mero 6º del artículo 223 del Códi- consideraban inculpatorios los componentes de los grupos ar-
que tenían temor de que el General
go de Justicia Militar. mados, no le hicieron caso y esca-
Sanjurjo viniese a España a formar
un Gobierno en contra del Frente 2º De dicho delito son responsables DEFENSA paron con sus armas. Esto, prueba
categóricamente que Gómez Rivas
Popular, al que era preciso defen- en concepto de autores los proce-
sados JOSÉ GÓMEZ RIVAS, MA- Al Consejo no tenía sobre las masas armadas el
der. JOSÉ GÓMEZ se dedicó a la ascendiente que ha de tener forzo-
propaganda de ideas comunistas, NUEL BUGALLO PEREIRAS,
JOSÉ CORTES FERNÁNDEZ Y En esta causa que se ha instruido samente un organizador, dirigente,
actuando durante los pasados suce- capitán y demás calificativos que
RAMIRO BUJÁN GÓMEZ. por hechos en la comarca del Ulla
sos hasta que fué detenido, como el día 21 del mes de julio último, aparecen en el sumario.
directivo principal y destacado en 3º Concurren para JOSÉ CORTES
fuguran como procesados JOSÉ Por otra parte, vemos que el Jefe de
el movimiento marxista en la zona FERNÁNDEZ y JOSÉ GÓMEZ
GÓMEZ RIVAS, JOSÉ CORTES, la Linea de la Guardia Civil de La
del Ulla desplegando gran activi- RIVAS la circunstancia agravante
MANUEL BUGALLO, y RAMI- Estrada, deja en libertad a Gómez
dad al frente de grupos armados, de perversidad de los delincuentes Rivas, a pesar de non haber entre-
RO BUJÁN.
requisando coches y dirigiendo que prevé el artículo 173 del Cuer- gado mas que cuatro escopetas, el
Forzoso es, clasificar a estes en dos
la incautación de armas siendo po Legal citado. mismo día 21, y así está Gómez
grupos correspondientes a los dos
el representante del Alcalde de la 4º Renuncia este Ministerio a nue- planos que en la causa se destacan. Rivas en libertad hasta el día 29
Estrada en dicha comarca. JOSÉ vas diligencias de prueba y a la Gómez Rivas y Cortés, aparecen de julio.
CORTES FERNÁNDEZ anduvo asistencia a las que se practiquen como figuras principales de este Analizando este hecho, vemos que
también acompañado de GÓMEZ en el plenario de esta causa. proceso, mientras que Bugallo y a un hombre que según las declara-
RIVAS como uno de los principa- 5º Procede imponer a los procesa- Buján, no son mas que figuras se- ciones del sumario, se le considera
les dirigentes del movimiento mar- dos JOSÉ GÓMEZ RIVAS, MA- cundarias cuya intervención fué de principal dirigente de este movi-
NUEL BUGALLO PEREIRAS, escasa o nula importancia. miento, se le deja en libertad para
xista en la comarca del Ulla. Éste
JOSÉ CORTES FERNÁNDEZ A Gómez Rivas y Cortés, se les que recoga las armas a las gentes
procesado era Maestro de Tomiño
Y RAMIRO BUJÁN GÓMEZ, la acusa conjuntamente de ser orga- y así está ocho días, al cabo de los
en donde hacía propaganda de las nizadores, dirigentes, conductores cuales, se le vuelve a detener por
ideas extremistas no solo entre el pena de cadena perpétua a muerte.
6º Es de abono en su caso la to- de grupos armados y de tantas co- no haber cumplido su palabra, así
pueblo sino procurando infiltrar sas mas, que a ser ciertas, podría consta en las declaraciones de los
esas doctrinas entre los niños que talidad de la prisión preventiva
sufrida. decirse de ellos que en la comarca folios 7 y 9, v. 10,13,17 y 33 y...
acudían a su clase, publicando ar- del Ulla, ejercían un mando abso- Se hace por la Guardia Civil, la sal-
tículos en diversos periódicos en 7º En concepto de responsabilidad
luto y un control rígido de sus ha- vedad de que al ponerle en liber-
los que se ensalzaba al Frente Po- civil deben abonar los procesados
bitantes. tad se le vigilaba estrechamente,
pular y se injuriaba a los elementos mancomunada y solidariamente, Pero si ésto, hubiese sido así, y lo cual creo no resultase factible,
del orden; y por último MANUEL un millón de pesetas para indemni- estos dos procesados fuesen como dada la poca fuerza del Beneméri-
BUGALLO Y RAMIRO BUJÁN zar a España de los gastos origina- se dice, es lógico suponer que en to Instituto que había en La Estrada
actuaron como ejecutores de las dos para su liberación. la comarca que nos ocupa hubie- en esos días y el gran trabajo que
órdenes dadas por los anteriores, Todo ello con arreglo a los artí- se habido, lucha encarnizada para sobre ella pesaba para manteni-
en los sucesos de Julio último, an- culos citados y demás de general someterla, y todos sabemos que en miento del Orden Público, proce-
tes relatados. aplicación. aquellas tierras que riega el Ulla, der a detenciones, desarmes, etc.
OTROSI DIGO.- Que la cantidad no se disparó ni un tiro y no hizo Me inclino a creer, a vista de esto,
Todos estos procesados en unión
e importancia de los asuntos que por lo tanto falta, enviar fuerzas que los motivos porque los proce-
de los demás elementos marxistas, de ninguna clase para su someti-
se proponían con su actuación sub- diariamente entran en esta Fiscalía, sados fueron puestos en libertad,
han impedido que sea despachada miento. son sencillamente que en realidad
vertir el orden de la Constitución Se dice por unos testigos, que Gó-
esta causa en el plazo señalado en no eran considerados como peli-
Española convirtiendo nuestra Pa- mez Rivas, era comunista, cosa in-
el Código de Justicia Militar. grosos, ni mucho menos como di-
tria en un estado de tipo soviético, cierta, pues consta estar afiliado a rigentes, pues si así fuese, tengo la
destruyendo para conseguirlo todo La Coruña 25 de Septiembre de
Izquierda Republicana; tambien se certeza absoluta que desde los pue-
aquello que constituye el funda- 1936. El Fiscal
dice, que requisó coches y armas y blos de la provincia, esto es, venir
mento racional de nuestro modo Hernán Martín Barbadillo que capitaneó grupos, y a esto hay a la Capital con esas gentes arma-
22
23. [Verán
das, que dicen que capitaneaba a visto corroborados por la Guardia
fin de ganar aquí el pleito que se Civil que como digo antes, no es-
ventilaba. Es del dominio público, tuvo en su informe, lo que se pueda
que de Lalín, Silleda y La Estra- decir graciable con el procesado.
da, vinieron a Pontevedra muchos Estos son los dos cargos importan-
vehículos con gentes armadas, de tes que se hacen contra José Cortés
ellos unos cuantos pasaron ante los y creo haber llevado al ánimo del
procesados en la tarde del día 20 y Consejo, su escaso o nulo funda-
estos no siguieron ese camino, se mento.
quedaron en la comarca donde no Respecto al procesado Manuel Bu-
hubo la menor alteración del orden gallo, ya se le reconoce en la causa,
público. su calidad de mero ejecutor, pero
Por estas razones creo que Gómez cree esta Defensa que ni eso fué.
Rivas no era principal dirigente, ni Este puede calificarse de simple
un organizador y que desde luego curioso que fué a La Estrada “a ver
su actuación en los días que nos que pasaba”.
ocupan, no tuvo consecuencias Este, se presentó expontaneamente
algunas que induzcan a calificarle a la Guardia Civil, en cuanto supo
como tal. le buscaban, prueba de que no te-
Todos los argumentos hasta ahora mía nada de la Justicia y realmen-
expuestos por esta defensa, se ha- te, así es, toda vez que en las de-
cen extensivos a José Gómez, Ma- claraciones que obran en la causa
nuel Bugallo y Ramiro Buján, los no se perfila actuación alguna de
cuales fueron puestos en libertad este procesado y para darse idea de
el día 21, sin la condición que se su conducta anterior, nos basta leer
le impuso a Gómez Rivas de ir a el informe de la Guardia Civil del
recoger las armas. Contra Cortés, folio 88 en el que nos dicer que en
se hacen otros cargos que vamos a las actividades de Manuel Bugallo
rebatir. Nos dicen, que Cortés, se desde el año 1931 al 36, han sido
distinguíó por sus actividades en de muy escasa importancia. Nada
los días 19 y 20. Pues bien; consta hay pues de cargo contra Manuel
en el Sumario, que este procesado Bugallo y lo mismo se puede decir
llegó a La Estrada en la tarde del de Ramiro Buján, cuya gestión en
día 20, procedente de Tomiño y de eses días se redujo a su trabajo or-
allí se fué a la casa que sus padres dinario, aprovechando que en vista
tienen en Arnois. Forzoso es reco- de que el coche de línea no pasaba
nocer que esas declaraciones no se por Balboa, el que conducían los
ajustan a la verdad. procesados para ir a comprar cal a
Cortés, sale de Tomiño en coche de La Estrada, lo que hizo despues de SENTENCIA RESULTADO que en la comarca
del Ulla tuvo una realidad evidente
linea y llega a La Estrada también ser puesto en libertad, volviendo
en coche de línea. Si como se dice luego a casa de José Rey, donde el hecho de la rebelión, y allí los
era dirigente y organizador prin- continuó trabajando como unos elementos revoltosos, dirigidos por
En la Plaza de Pontevedra a ocho los procesados JOSÉ GÓMEZ RI-
cipal, lo natural era que tratase de veinte días. El informe de la Guar- de Octubre de mil novecientos
llegar cuanto antes, utilizando para dia Civil del folio 88 que acabo de VAS Y JOSÉ CORTES FERNÁN-
treinta y seis. Reunido el Consejo DEZ, se dedicaron a la requisa de
ello, un medio de locomoción mas citar en relación a Manuel Bugallo, de Guerra ordinario de Plaza, para
rápido para etender las funciones lo hace extensivo a Ramiro Buján armas, recluta de gentes, entre las
ver y fallar la causa instruida por cuáles repartieron armas para la or-
que se le atribuyen, teniendo en y por lo tanto creo destruye su cul- procedimiento sumarísimo con-
cuenta que dada su posición eco- pabilidad, si la hubiera. ganización de partidas que habían
tra los procesados paisanos JOSÉ de dirigirse a la Estrada, como en
nómica tenía medios para conse- Por todo lo expuesto, pido para los GÓMEZ RIVAS, JOSÉ CORTES
guirlo. procesados Manuel Bugallo Perei- efecto se dirigieron en la mañana
FERNÁNDEZ, MANUEL BUGA- del día veintiuno de Julio último,
Lume
Su actuación en La Estrada y su ra y Ramiro Buján Gómez, la libre LLO PEREIRAS Y RAMIRO BU-
comarca carece de importancia y al absolución y para José Gómez Ri- ocupando algunos camiones y al
JAN GÓMEZ. Dada cuenta de la frente de los cuáles, en un turismo,
igual que la de Gómez Rivas no ha vas y José Cortés Fernández, soli- causa en audiencia pública. Oídas
tenido transcendencia alguna. cito, que no se les imponga la pena iban los dos procesados citados, ar-
la acusación Fiscal y la Defensa. mados también, siendo detenidos a
Hay otro cargo contra Cortés, y es capital, por creerlo de Justicia. RESULTANDO Que el día 17 de
el que figura al folio 24 en oficio la entrada de esta última villa por
Julio último se inició por el Ejér- la Guardia Civil, que se incautó del
del Alcalde de Tomiño, y se refiere Pontevedra, 8 de octubre de 1936 cito un Movimiento Militar de
a la conducta depravada del proce- armamento.
carácter nacional, lo que dió lugar RESULTANDO que entre los que
sado y a que este pretendía infiltrar a que al declararse en Estado de
en los alumnos de su escuela los acompañaron, formando parte con
Guerra, desde los primeros instan- armas en los grupos dirigidos so-
ideales comunistas. tes se hicieran cargo del Mando y
No sé, francamente, lo que el Sr. bre La Estrada, a los dos procesa-
Gobierno legítimo de la Nación las dos anteriormente citados, figura el
Alcalde de Tomiño querrá decir Autoridades Militares.
con la palabra “depravada”, pero también procesado MANUEL BU-
RESULTANDO que contra este GALLO PEREIRAS, igualmente
tengo para mí, que no es la que qui- Gobierno legítimo se alzaron en
so emplear, y resulta raro, rarísimo detenido en aquel momento por la
armas los elementos que integran Guardia Civil.
que la Guardia Civil de Tuy, en es- el Frente Popular, quiénes constitu-
crito nada benévolo por cierto, que RESULTANDO que el procesado
yendo partidas militarmente orga- RAMIRO BUJÁN GÓMEZ, de
obra al folio 25, y que tiene tantos nizadas, en distintas partes del te-
o mas medios de información que quién la Guardia Civil informa era
rritorio nacional, hostilizaron y de un elemento secundario, forzado
un Alcalde, no haga mención de hecho hostilizan aún a las Tropas,
esa conducta y de esa infiltración por los dirigentes, acompañó a
antes y después de la declaración éstos hasta La Estrada sin ir pro-
de que nos habla la citada Autori- del Estado de Guerra, estado de ex-
dad de Tomiño. visto de arma alguna, formando en
cepción que, por lo que se refiere el grupo forzado por la coacción
No creo pues en esos informes, a la Octava División Orgánica, fué
proque de ser ciertos, se hubiesen evidente sobre su espíritu obró la
declarado el día veinte de Julio.
23
24. circunstancia de exención de respon- dole judicial o gobernativo, que de
sabilidad a que nos referimos en la lo actuado pudiera derivarse para
correspondiente considrando. las personas que desempeñaban la
Así por nuestra sentencia, pronun- Inspección de 1ª enseñanza de la
ciamos, mandamos y firmamos. provincia de Pontevedra, durante el
Por último, el Consejo, de acuerdo tiempo en que el procesado Maestro
con los artículos 591 del Código de JOSÉ CORTES ejercitaba su acción
Justicia Militar, llama la atención de propaganda, lo mismo en la Es-
de la Autoridad Judicial respecto a cuela entre los niños, que desde los
las responsabilidades, bien de ín- periódicos que obran en autos.
misma intensidad del movimiento BUJÁN obró, de manera indudable,
rebelde y la influencia indudable y violentado por la fuerza irresistible
definitiva que sobre su ánimo ejer- que sobre su voluntad ejerción la
ció la acción directa de CORTES Y acción directa de los dirigentes que
GÓMEZ RIVAS. solicitaron de manera ineludible su
RESULTANDO que el procesado presencia en el grupo aún por la
JOSÉ GÓMEZ RIVAS, de los an- misma entidad del movimiento de
tecedentes e informes que obran en rebelión que en su fuerza arrastró a
autos se deduce era miembro des- muchos contra su propia voluntad
tacado entre los grupos políticos que non disponía de medios para
revolucionarios del Frente Popu- oponerse eficazmente a ella, y así
lar, con indudable influencia como concurre a su favor la circunstan-
dirigente entre las masas a las que cia eximente del nº 9, art. nº 8º del
llevó, con su dirección personal, a Código Penal.
los hechos criminosos que en esta CONSIDERANDO que en cuanto
causa se juzgan, y que el procesa- a los procesados JOSÉ GÓMEZ
do JOSÉ CORTES FERNÁNDEZ, RIVAS y JOSÉ CORTES FER-
Maestro Nacional, abusó y apro- NÁNDEZ son de tener en cuenta la
vechó de este cargo para propagar mayor trascendencia de los hechos
entre aquéllos, cerca de los cuáles delictivos por ellos consumados y
por su mayor cultura tenía influen- la mayor perversidad que en sus
cia y aún entre los mismos niños, personalidades se hace destacar,
todas la ideas antiespañolas del su papel directivo en la revolución,
comunismo, colaborando además así como sus antecedentes y activi-
en periódicos como “El Emigra- dades políticas de propaganda; en
do”, de La Estrada, y el “Nuevo cambio resalta y ha de tenerse en
Heraldo”, de la Guardia, desde cuenta también la menor peligrosi-
los cuáles, continuamente, atacaba dad e intervención secundaria del
procesado MANUEL BUGALLO
los fundamentos más sólidos de la
PEREIRAS, todo con arreglo al
sociedad española, principalmente
artículo 173 del Cuerpo legal antes
los conceptos religiosos, básicos
citado.
de la sociedad cristiana, colaboran-
CONSIDERANDO que no hay res-
do así con esta forma de inducción
ponsabilidades civiles que exigir,
a la labor preparatoria de la revolu-
y que para el cumplimiento de las
ción, enemiga de España. penas privativas de libertad debe ser
HECHOS PROBADOS de abono el total de la prisión pre-
CONSIDERANDO que los he- ventiva sufrida.
chos de autos son constitutivos de Vistos los artículos citados, Bando
un delito de rebelión militar, de declaratorio del Estado de Guerra y
los definidos en el artículo 237 y demás preceptos de general aplica-
penado en el párrafo 2º del 238 y, ción.
de otro, de auxilio a la rebelión, de Fallamos que debemos condenar y
los comprendidos en el párrafo 1º condenamos a los procesados pai-
del art. nº 240 del mismo Cuerpo sanos JOSÉ GÓMEZ RIVAS Y
legal, del que son responsables, JOSÉ CORTES FERNÁNDEZ a
en concepto de autores, respecto la pena de muerte, y al procesado
al primero, los procesados JOSÉ MANUEL BUGALLO PEREIRAS
GÓMEZ RIVAS Y JOSÉ COR- a la de doce años y un día de reclu-
TES FERNÁNDEZ, y en cuanto al sión temporal, con las accesorias
de auxilio, el procesado MANUEL de inhabilitación absoluta durante
BUGALLO PEREIRAS, ya que en el tiempo de la condena, para cuyo
la actuación de éste, menos desta- cumplimiento sería de abono el total
cada, sólo hay una acción auxiliar. de la prisión preventiva sufrida por
CONSIDERANDO que el Consejo él a efectos de esta causa. No hay
de Guerra, de acuerdo con lo dis- responsabilidades civiles que exigir.
puesto en el artículo 172 del Có- Asimismo, absolvemos libremen-
digo de Justicia Militar, tendrá en te al procesado RAMIRO BUJÁN
cuenta que el procesado RAMIRO GÓMEZ, por concurrir a su favor la
24
25. [Verán
A brutal represión dos mestres
A Bernardo Mato Castro, collían as cousas, decide
o 18 de xullo colleuno na refuxiarse na casa dos
súa escola de Santa María seus pais en Godoi. A rota
de Teo na que vivía xunto que elixe é a través do río,
coa súa muller Aveli- cara a Cora cunha barca,
na e cos seus fillos José mais é interceptado polos
Bernardo, David, Otilia falanxistas e
e Petronila. Agardou na é golpeado até que queda
casa cos seus fillos que inconsciente, un acompa-
pasaron noites sen durmir ñante trata de levalo até
debido á resistencia coa unha casa onde son aten-
que os obreiros se enfron- didos e coidados durante
taron ao golpe militar en uns días até que final-
Santiago e máis concreta- mente, o levan moribundo
mente en Calo, onde o seu á casa dos seus pais. É
famoso “Tercio” tratou atendido por Manuel Car-
de reconquistar a capital bón, o médico do Moucho,
galega. pero nada puido facer. Co
Bernardo, quen non cranio fracturado, ao día
interviñera nesta acción, seguinte de chegar, quedou
nin era un destacado en coma, e logo dun mes, o
militante político aínda 4 de setembro de 1936, ás
que si intelectual, quedou 11 da mañá, morre un dos
tranquilo na casa de Teo intelectuais máis lúcido
durante algún tempo, mais e prometedor do novo
vendo o cariz que Bernardo Mato Castro e a súa muller Avelina maxisterio galego
Lume
Victor Fraiz
25
26. Superviventes Fermín Bouza Brey nunha manifestación fascista na Estrada
para celebrar a toma de Barcelona no 1939. Esta será unha
das actuacións á que se verá obrigado este xuíz
e poeta para salvar a súa vida e a de todos os que el puido
evitar ser paseados. Abaixo reproducimos a declaración de
García Barros denunciando como foi sacado da casa para ser
paseado no 36
Fermín
Bouza
Brey e
Antonio
Fraguas
Manuel García Barros (Ken
keirades) e Xosé Ramón
Fernández-Oxea (Ben-Cho-
Shey) mestres e escritores que
sobreviviron á masacre
26
28. Cara ao sol galego
Un caso insólito e que dá conta da
solidariedade familiar e comunal reci-
bida polos represaliados é a do poeta de
Guimarei Alfonso Ramiro Castro Dono,
secretario do PG na Garda, onde estaba
destinado de mestre, que estará acochado
durante 12 anos. Nun dos lugares nos que
se refuxiará será a casa de Ken Keirades.
Alí, durante os anos 40, deixará escrito
un “Cara o Sol Galego” que circulará
clandestinamente durante o franquismo
sen saberse quen era o seu autor.
Sería para ser cantado ao son da músi-
ca do himno falanxista pero mudando a
letra. O seu obxectivo era unha resposta
á degradación á que eran sometidos ao
obrigarlos os fascistas a cantar unha e
outra vez esta canción.
Reproducimos o manuscrito e o informe
da falanxe contra a reposición da súa
praza de mestre que dá conta de como a
alturas do 1950 aínda se empregaba un
discurso inquisidor e vingativo.
García Barros dá conta nunha carta a
Bieito Fernández do impacto que a situa-
ción ten nos literatos ao confesarlle que
Castro Dono, a quen consideraba o seu
discípulo, remata por renunciar a escribir
diante da desesperación que lle supoño a
perpetuación do franquismo co aval das
democracias erupeas e americana. Escribe:
“Teño algúns contos máis pr´á 2ª edición
dos Contiños, sin espranza ningunha de
que chegue a saír. Pro, eu traballo decote.
Non fago coma o discípulo de que lle teño
falado, que tendo cousas fermosísimas,
porque é un verdadeiro talento, destruieu
canto tiña e propúxose non escrebir máis
letra. Son rarezas dos xenios, pro eu,
como non-o son, estou libre d´ilas.”
Car’ó sol coa camisa bermella,
estrela e fouce ó curazón
chimparei ós fachis pol-á orella
da céltiga nazón.
Formarei na troupe libertaria
da rebel Galiza proletaria:
que d’ América virá,
pr’ acá coa estrela da libertá.
Si che din qu’inda está alí,
sorrí,
que axiña a verán aquí.
Voltarán d’ América os fuxidos
ós nosos mártis a vingar
e andarán os fachis encollidos
sin ter pra onde liscar...
Volverá o abrente da fartura
que en chegando os roxos se asegura.
¡En pé galego, érguete xa,
qu’en Galiza alborexando está!
28
29. [Outono
Cartas a Lydia (1939-1945)
Privado de escola, ve- todas las funciones de la misma:
todas no y que el cielo era una bóveda que lo y las noches, y alrededor del sol pro-
dado na prensa e nas naciendo, reproduciénd
naciendo, reproduciéndose y cubría y cerraba a manera de fanal por duciendo las estaciones, arrastrando
editoriais, García muriendo, a excepc
excepción de el cual se deslizaban por el día el sol, y consigo la luna, también son sus mo-
Barros, como outros las que forman los n nervios, a veces la luna, y por la noche las estre- vimientos de rotación y alrededor de
mestres e escritores repro
que éstas no se reproducen, llas, siempre en la misma dirección sin la Tierra. Sabemos que el número de
usarán as cart para
as y al agotarse producen l muer-
la saberse por donde daban la vuelta para mundos es infinito, como infinito es el
continuar o seu labor te del ser que ayud
ayudaron a comenzar de nuevo. Y, por encima de espacio que pueblan, y que, alguno de
pedagóxico. Do 39 formar y a soste-
f
formar la bóveda, ya sabes: la gloria celestial. ellos, por estar más cerca de nosotros,
ao 45 escribirá ner si an
n antes no Y como en las “Escrituras” se afirma pudieron ser estudiados comprobán-
tres tra ados
t se produ por
s produjo que son obra del Espíritu Santo, éste dose la existencia en los mismos de
filosóficos o
otras
otras causas. no podía engañarse, ¡no faltaría más! condiciones de vida, y teniendo esas
que enviará P
Pero,
Pero, esto Por el otro, porque resultando no ser condiciones cabe suponer que haya
a unha so- s
suce
sucede en el así, adiós privilegios y prebendas, y en ellos seres vivientes, de la clase que
briña anda- m
mu
mundo, en beneficios, y buena vida que resultaba fueren. Además, como han hecho notar
luza que el mismo del bonito negocio de llevar almas al algunos tratadistas, sería irrazonable
estaba mundo cielo. Había, por lo tanto, que defender suponer que, siendo nuestro planeta
interna- en que se la bicoca; y para eso persiguieron, en- uno de los más ínfimos, que no admite
da nun de
desarro- carcelaron, atormentaron y quemaron comparación ni siquiera con la mayor
colexio de lla nuestra vivos a los osados que se atrevían a parte de los de su propio sistema, tenga
monxas vida y la opinar de modo diferente a lo estable- él sólo el privilegio de estar habitado,
de los demás cido en la Biblia. con exclusión de todos los demás.
LO QUE SE LLEVA DE seres que la
pueblan, sin
Porque la mayor de las herejías era
decir, hacer, pensar o desear algo con-
Sabemos que el sol es una estrella mu-
cho menor que las otras que vemos bri-
ESTE MUNDO que, para ello
nos venga
trario a lo que dijeran las “Sagradas llar en el firmamento, y que éstas son a
su vez, otros tantos soles, otros tantos
Escrituras”, y el mayor de los crímenes
Amable Lidia: en una de tus cartas, nada de ninguna parte. Todo lo que en era el crímen de herejía que se castiga- centros de mundos tal vez semejantes
con esa ingenuidad encantadora de el mundo comienza, en el mundo ter- ba con la hoguera. al nuestro, que se extienden poblando
un alma joven y candorosa que tiene mina. Esto es un poco desconsolador, ¿Tu sabrás, Lidia, lo que eran las ho- el espacio en todos sentidos.
unas alitas como las mariposas y que, Lidia, pero ¿qué le vamos a hacer? Las gueras? En el espacio no hay arriba ni abajo,
como ellas, gusta de elevarse prendi- cosas son como son y no como quie- Se clavaba en el suelo un palo de unos derecha ni izquierda, adelante ni atrás.
da por un rayito de sol para bañarse ran pintárnoslas. ocho o más metros de largo; se revestía Estas direcciones dependen del punto
de luz, bajándose luego a descansar Por consiguiente, todos los que te de abrojos y leños secos desde el pie de partida en que uno se encuentre.
plácidamente posada sobre una flor, hablan de ascensiones o arrebatos de formando una pila que alcanzaba a la Tu habrás visto, seguramente, alguno
al decirme como te diviertes y lo que este mundo a otros, o de apariciones de esos predicadores con el brazo ex-
mitad del palo. Se cogía al reo, hombre
te gusta la diversión me interrogas: es de otros en éste, ten por seguro, Li- tendido y el dedo estirado señalando el
o mujer, unas veces desnudos comple-
lo que se lleva de este mundo, ¿no le dia, que te engañan y que lo hacen a cielo. Suponte que al mismo tiempo,
tamente, otras vestidos con un sayal
parece a Vd.? sabiendas de que lo hacen, porque, en la parte opuesta del mundo, allá en
que tenía pintados lagartos y culebras
Me parece, Lidia, que haces perfecta- teniendo la razón un poco desenvuelta, las antípodas, estuviera otro predica-
y terminaba con una capucha o gorro
mente bien en divertirte. La diversión saben perfectamente que no es cierto dor apuntando del mismo modo. Pues
agudamente apuntado y alto; se le co-
bien dirigida y ordenada es salud y ale- lo que afirman, y el que afirma lo que bien, esos dos predicadores señalarían
locaba sobre la pila y se le ataba fuerte-
gría, y la alegría es lo mejor que puede sabe que no es cierto, es un farsante, cada uno direcciones diametralmente
mente al palo, bien ligados los brazos
y si de esto le viene provecho, lo que opuestas. Del mismo modo, si exten-
llevarse a cualquier parte. Los mismos y las piernas. Y no quedaba más que
suele suceder, más que farsante es un demos el brazo señalando la derecha, y
libros santos la recomiendan, pues en poner fuego a la hoguera.
vil embaucador, aunque parezca un otro hiciera lo mismo en el lado opues-
el “Eclesiastes”, cap. 12, V.1 se lee: El primer tormento era el del humo
angelito. to del mundo, las direcciones que cada
“Joven, goza en tu juventud, entrega tu denso que cegaba y asfixiaba a la pobre
Sobre lo que suele decirse del que se cual señalara serían contrarias. Más
corazón a la alegría, sigue la senda de víctima. Luego, las llamas que subían
muere, que se va al otro mundo, cabe aún, si el predicador que puse como
tu corazón y las visiones de tus ojos, voraces envolviéndola y abrasándola
preguntar: ¿a cual? Porque, en esto si ejemplo permanece un momento con
etc…” Pero, antes de darte el parecer que habría que escoger. hasta carbonizarla por completo. el brazo extendido y el dedo fijo, como
que honrándome mucho me solicitas, De la pluralidad de mundos segura- ¿Te das cuenta, Lidia, de lo horroroso no podrá sustraerse de seguir el mo-
Aire
tenemos que ver, Lidia, si de este mun- mente no te hablarían las monjitas que del espectáculo? vimiento de rotación de la Tierra, que
do puede llevarse alguna cosa. te educaron sino en un sentido acomo- Pues, para aquellos jueces y clases do- por ello ésta no se parapara-
ara-
Suele decirse, al nacer, que venimos al daticio y conforme a la percepción de minantes, era un espectáculo vistoso ría, cada segundo, do,
o,
,
mundo, y al morir, que nos vamos de los sentidos: el mundo, el sol, la luna y y “edificante”. Las hogueras no eran cada centésima ma
a
él, cuando, lo que en realidad sucede, las estrellas. una, sino diez, veinte, o las que fueran, de segundo o
es que surgimos a la vida, que es lo Del mundo te dirían que era redondo tantas como el número de desgracia- marcaría una a
que se llama nacer, y que la vida, fa- y que daba vueltas; como hace unos dos condenados a tan infame suplicio dirección di- di-
i
talmente, se nos va, nos deja, que es lo cientos de años te hubieran dicho que en determinado período de tiempo. Al ferente y porpor
o
que se llama morir. Tu misma, como era plano y se estaba quieto, porque, toque de clarines se reunía el pueblo lo tanto no o
todos los demás, fuiste, al principio, de aquella aún no se había descubierto y allí se congregaban, asimismo, los dejaría mar-
una celulita ignorada que, puesta en la redondez de la Tierra, ni, por con- altos dignatarios de la Iglesia y del cada una a
condiciones adecuadas fue creciendo siguiente, sus movimientos sobre sí Estado ocupando sendas tribunas para dirección,
y dividiéndose y subdividiéndose en misma y por los espacios alrededor gozar cómodamente de la fiesta. Y así sino una se-
otras, multiplicándose de este modo en del sol, que buenas prisiones y buenas murieron miles y miles de seres huma- ellas.
rie de ellas. s
número prodigioso hasta formar tu ser hogueras les costó a los que tales cosas nos, parte debido a delaciones falsas, (.../...)
trabajando, unas en los nervios, otras descubrieron y demostraron en aque- porque, cuando no había herejes, había
en los músculos, otras en los huesos, y llos tiempos en que la Iglesia era la que hacerlos para mantener siempre
así, en todos los demás órganos en una Maestra, la rectora de los pueblos. vivo el fuego sagrado del santo temor
división de trabajo admirable. Y lo de- -¿Y por qué esto? -preguntarás. de Dios.
más admirable es que todas ellas aún Pues esto fue así porque verás: por un Pero, a pesar de todo, la verdad se fue
siendo tan diminutas que sólo alcan- lado, las “Escrituras” decían, y lo si- abriendo paso. Ya nadie puede dudar
zan a verse con el microscopio, tienen guen afirmando, que el mundo era pla- de que la Tierra es redonda, y que gira
vida propia e independiente ejerciendo sobre sí misma produciendo los días
29
30. Ken keirades: á cadea aos 80 anos
Fernández del Riego (Dereita), García
Barros e o ex-carabineiro Domingo Lemos
son detidos e procesados no 1955 polas súas
relacións cos galeguistas exiliados
30