SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 95
QICHWA RIMAYTA
QILLQAYTA YACHASUNCHIK
QILLQAQKUNA:
LIC. NÍCIDA HUAMANI PARADO
LIC. RÓMULA MENDOZA CÁCERES
LIC. JHONN ROLANDO COLACHAGUA RAMON
Aprende quechua,
poquito a poquito
cantando bailando…
Créditos
QICHWA RIMAYTA QILLQAYTA YACHASUNCHIK
APRENDE QUECHUA POQUITO A POQUITO CANTANDO
BAILANDO.
Autores
Nìcida Huamanì Parado.
Ròmula Mendoza Càceres
Jhonn Rolando Colachagua Ramòn
Edición de Nícida Huamaní Parado.
Domicilio: Carretera marginal 487, Satipo-Junín-Perú
Libro electrónico disponible en:
www.slideshare.net
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N°
2021-04916
1° Edición digital mayo 2021.
ISBN: 978-612-00-6345-3
PROLOGO
Me considero quechua por herencia y me siento muy orgulloso de esta
cultura ancestral que posee muchos valores y conocimientos que
actualmente siguen vivos a pesar de más 500 años de discriminación.
Me siento muy honrado de presentar el libro que permitirá fortalecer y
revitalizar la lengua originaria quechua Chanka; en el cual usted
encontrará formas de diálogo que les permitirá aprender hablar y escribir
con total facilidad.
El ideal de los escritores del presente libro es enseñar el quechua de una
manera fácil, didáctica y elemental a docentes, estudiantes y público en
general que desee aprender desde un nivel muy elemental y divertida.
La metodología del presente libro está basada en el aprendizaje
mediante la música y el canto el cual tiene muchos beneficios para el
cerebro al mejorar sus respuestas y agudizar el oído y las habilidades del
lenguaje, por ello entre otros beneficios puede mejorar la habilidad al
aprender un segundo idioma tal como lo demostró Nina Kraus, PhD en
Neurología de la Universidad Northwestern en una investigación
realizada en el 2015.
El presente material consta de diálogos, gramática básica, vocabulario,
prácticas de lectura y escritura, audios de conversación y finalmente
canciones que permitirán aprender de manera fácil la pronunciación.
Contiene siete capítulos y cada capítulo con ejercicios de lectura,
escritura y sus anexos. En cada capítulo se inicia con preguntas y
respuestas sencillas, ejercicios de silabeo, escritura, elaboración de textos
y finaliza con distintas canciones para facilitar la pronunciación al
ejercitarse constantemente.
Los capítulos que se presentan están basados en las preguntas básicas
según los estándares de evaluación de lenguas originarias de DIGEIBIRA
“Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe
y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural”.
Esperamos que este libro le agrade y sea de su utilidad para aprender
esta lengua dulce y romántica como es el quechua chanka.
Atentamente, Victor Tenorio García
INTRODUCCIÓN
Este libro denominado “QICHWA RIMAYTA QILLQAYTA TUSUSPA TAKISPA
YACHASUNCHIK”, Aprendemos hablar y escribir quechua bailando y
cantando se ha elaborado inicialmente pensando en ayudar a los
docentes que desean aprender Quechua Chanka y lograr el nivel básico
en la evaluación que propone DIGEIBIRA “Dirección General de
Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios
Educativos en el Ámbito Rural” del Ministerio de Educación, y al no existir
material para su aprendizaje, nos hemos propuesto crear un material de
fácil aprendizaje empleando la música como estrategia en la adquisición
de una segunda lengua.
El libro está estructurado en 7 capítulos y cada capítulo es de la siguiente
manera: preguntas y respuestas de dialogo básico, explicación breve de
la gramática empleada, vocabulario, silabeo, lectura, escritura,
redacción y finaliza con una canción.
Con la aplicación de este método basado en preguntas, silabeos,
escritura, escuchando audio y cantando se logra aprender quechua
chanka de manera fácil y divertida.
Finalmente reconocemos y valoramos a los docentes que participaron en
la validación del presente material del cual nos sentimos muy orgullosos
ya que los participantes han logrado satisfactoriamente un nivel básico
en su evaluación, teniendo en cuenta que se prepararon en menor
tiempo de lo esperado.
Cabe precisar que los docentes participantes en la validación del libro
desconocían totalmente el quechua chanka y tenían el prejuicio de la
dificultad y complejidad del quechua chanka, lo cual fue superado con
la aplicación del presente libro.
Los autores,
PRESENTACION
Mis raíces andinas me dan cierta licencia para escribir estas líneas como
un preámbulo al presente material de trabajo centrado en el aprendizaje
y la enseñanza del idioma quechua que es herencia de nuestra cultura
ancestral que posee muchos valores y conocimientos que actualmente
siguen vivos a pesar del transcurrir de los años y las influencias de la
globalización en un mundo cambiante que en algunos casos ha tenido
que enfrentar a la discriminación.
Me siento muy honrado de presentar el presente material de trabajo
titulado ¨Aprendamos hablar y escribir el quechua¨ -que permitirá a los
estudiantes y publico interesados en fortalecer sus competencias y
capacidades para revitalizar la lengua originaria quechua Chanka; en el
cual usted encontrará formas de saludos, información de ¿Cómo es ese
pueblo?, ¿En qué trabajas?, ¿Dónde es tu pueblo?, actividades en
referente al trabajo, del saber en la Escuela y la familia; todo ello
mediante el dialogo y canciones melodiosas que les permitirá aprender
hablar y escribir con total facilidad.
El ideal de los escritores del presente libro es enseñar el quechua de una
manera fácil, didáctica y elemental a docentes, estudiantes y público en
general que está interesada en aprender desde un nivel muy elemental
y divertido.
La metodología del presente libro está basada en la escuela activa
mediante la música y el canto el cual tiene muchos beneficios para el
cerebro del estudiante al mejorar sus respuestas y agudizar el oído y las
habilidades del lenguaje, por ello entre otros beneficios puede mejorar la
habilidad al aprender un segundo idioma tal como lo demostró Nina
Kraus, PhD en Neurología de la Universidad Northwestern en una
investigación realizada el 2015.
El presente material consta de diálogos, el uso de una gramática básica,
vocabulario, prácticas de lectura y escritura, audios de conversación y
finalmente canciones que permitirán aprender de manera fácil y
didáctica la pronunciación.
Contiene siete capítulos y cada capítulo con ejercicios de lectura,
escritura y sus anexos. En cada capítulo se inicia con preguntas y
respuestas sencillas, ejercicios de silabeo, escritura, elaboración de textos
y finaliza con distintas canciones para facilitar la pronunciación al
ejercitarse constantemente.
Los capítulos que se presentan están basados en preguntas básicas
según los estándares de evaluación de lenguas originarias de la
DIGEIBIRA “Dirección General de Educación Básica Alternativa,
Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural”. del
MINEDU.
Esperamos que este libro sea de su agrado y sea de mucha utilidad para
aprender esta lengua tan dulce y romántica como es el quechua.
Atentamente
Mag. Rubén Ismael Soria Bustamante
KAQNINKUNA
1 TAPUKUY: RIMAKUYKUSUN 1
TAKI: ¿Imaynataq chay llaqtaqa? 14
2 TAPUKUY: LLAMKAY/ RURAY 15
TAKI: ¿Imapim llamkanki? 25
3 TAPUKUY: YACHANKI/ TIYANKI 26
TAKI: ¿Maypitaq yachay llaqtaqa? 35
4 TAPUKUY: PAQARIRQANKI 36
TAKI: ¿Maypitaq paqariyqanki? 46
5 TAPUKUY: ¿LLAMKACHKANKICHU? 47
TAKI: ¿Kunanqa llamkachkankichu¿ 60
6 TAPUKUY: YACHAYWASI 61
TAKY: ¿Ima yachaywasipitaq llamkanki? 71
7 TAPUKUY: AYLLU 72
TAKI: ¿Aylluyki kanchu? 81
8 UYARISPA RIMANAPAQ, QILLQANAPAQ 82
QILLQA MAYTU RIQSICHIY QILLQAY
Wawqi panikuna, kay Perú suyunchikpiqa manam castilla simillatachu
rimanchik, achkam ñawpaq taytanchikkunapa rimayninkuna, yunka
ukupi tawa chunka rikchaq, sallqapi kimsa kimsa utaq tawa rikchaq,
kantaqmi hawa llaqtapi rimaykuna; chayna kaptinqa manam
mayqintapas qipanchachwanchu aswanmi yachakuna. Yaqa llapa
Perú llaqtanchikpi kanraqmi runasimi rimaq runakuna; paykuna
kanqaraq hinaptinqa, runasimi rimayta yachakunanchikmi,
paykunawan rimanapaq, paykunamanta yachanapaq, paykunawan
llapa llaqtanchikta wiñarichinapaq.
Kunan pachakunam mana haykapashina runasimi yachay munayqa
maypipas uyarikun, hinaptinqa yachachinakunam; kayta
uyariykuspankum, kayta nanachikuspankum kimsa rimanisimimanta
hatun yachayninyuq amawtakuna kay yachayta qillqaykamunku;
manam wakin qillqa maytuhinachu, ancha qillqaylla, aswanmi kay qillqa
maytupiqa imaynam rimayta, imayna, mana sasalla qillqayta
tarisunchik; yachachinapaqa manam rimay yachayllachu, imayna
yachachiy yachaymi, imayna qillqay yachay yachaymi; kay
yachayniyuq kay kimsa amawtakuna. Chaynapiqa, kaypim
pukllaqhinalla, aslla yachaymanta hatun yachayman runasimita
yachakusunchik; chaynallataq, achakalata, simi taqikunata,
yanapanakunata, tinkuchiykunata yachasunchik.
Kay qillqa maytupim, I yachachikuyninpi, achakalata, tapuykunata,
sutinchaykunata, tinkuchiykunta yachachasunchil; II yachachikuyninpi,
llamkaymanta, rimay rakiymanta, allin rimamanta, chaynallataq wakin
yapanakumanta tarisunchik; III yachachiyninpi, maypi
yachasqanchikmanta, yupaykunamanta; IV yachachiyninpi,
paqariymanta, qayna pachapi rimay tinkuchiymanta; V yachachiyninpi,
presente progresivo nisqanta; VI yachachininpiqa, yachaywasimanta;
VII yachachiyninpi, ayllunchimanta. Kay qillqa maytuqa chayraq
yachakuqpaq, yachayniyuqkunapas aswanta yachakunanpaqmi
qillqaykamunku, ancha kuyaywan, llapanchik runasimita
yachakunapaq.
Kimsan amawtakunata llapa runasimi rimaq runakunapa sutinpi
napaykunani, hinalla kay yachaykunata riqsichikamunankupaq, hinalla
runasiminchikta wiñarichinapaq. Kay llamakaypiqa kanqam
sasachakuy, mayllanpi ñakariypas; ichaqa amam qillakunachu, amam
usukunakunachu. Qamkunapaq ancha kusikuy kachun.
A. Matamoros D.
Docente UNCP-Huancayo
1
Pronombres
ñuqa yo
qam tu
pay el
ñuqanchik nosotros
(inclusivo)
ñuqayku nosotros
(exclusivo)
qamkuna ustedes
paykuna ellos
- may: pregunta ¿Dónde?
- manta: Sufijo ablativo: de, desde, del.
- m/mi: Sufijo (información de primera mano) de
sustentación, afirmación, declaración.
Alfabeto quechua (Achaha)
a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ñ p, q, r, s, t,
u, w, y
IMPORTANTE
No admite secuencia vocálica:
Amauta se reemplaza por
AMAWTA
Waita se reemplaza por wayta
Estructura: sujeto + objeto+ verbo
Ñuqa + yachakiqmi + kani
¿Maymantam
kanki?
Ñuqa
Ayacuchumantam
kani.
1
2
1
Tapukuy
Huk
rapi
2
1. Qillqay
maymantam kanki
kani
Satipumantam
Ama qillakuspa llamkay!
Iskay
rapi
3
• Achahata tukupay
• Kaypiqa Marya Rosawan riqsinakuchkanku. Maryaqa
Huancayumantam, Rosaqa Icamantam.
Tukupay kay rimanakuyta.
:
a , ___, h,___, ___, l ___ ,m
,____,___,p, ___,____,___, ___, ___,
w,____.
Rosa :
Marya :
Marya:
Rosa :
Kimsa
rapi
4
• kay rimanakuyta ñawinchay.
Conjugación Tiempo Presente
Pronombre Verbo(-y) sufijo Verbo conjugado
Ñuqa miku ni mikuni
Qam miku nki mikunki
Pay miku n mikun
Ñuqanchik miku nchik mikunchik
Ñuqayku miku niku mikuniku
Qamkuna miku nkichik mikunkichik
Paykuna miku nku mikunku
Vocabulario
Tuta: noche
Chiri: frio
Punchaw: día
Rupay: calor
Sumaq: bonito, hermoso
¿Imaynataq chay
llaqtaqa?
Llaqtaypiqa tutapim chirikun,
punchawpiqa rupakun.
Sumaqmi purikunapaq,
mikuykunapas miskillaña.
2
1
Puriy: caminar, pasear
Mikuy: comer
Miski: rico, delicioso.
Llaqta: pueblo.
Tawa
rapi
5
• Kay musuq qillqakunata taqllakuspa rakiy, hinaspa
uraychampi taqllakuspa rakiy.
buscar una foto parecida
tuta
punchaw chiri
- taq: Sufijo contrastivo, o, pero, por otro lado. En las interrogantes
puede ser usado como medio para enfatizar la pregunta.
- qa: Sufijo de Tópico que indica que el elemento ya ha sido
mencionado o va ser mencionado y que es tema de
comentario, En la mayoría de veces no es necesario traducirlo
ocasionalmente equivale al artículo determinado (el, la, los, las)
y también puede ser traducido como: “en cuanto a”,
“hablando de”.
- y: Sufijo posesivo en primera persona,”mi”. Wasiy.
- pi: sufijo preposición “en”.
- kun: Sufjo cuasi reflexivo, la acción se realiza sobre la misma
persona.”hace”
- wan : sufijo “con”. Ejem : Ñuqawan (conmigo)
- paq: sufijo “para”. Ejem: Paywan (con él)
- pas: Sufijo “también”. Ejem: Ñuqapas (yo también)
Pichqa
rapi
6
rupay puriy
sumaq
mikuy miski
llaqta
Suqta
rapi
7
• Kayta tukupay
• Kayta tiempo presente nisqampi tukupay.
Sujeto Verbos Qichwapi V. T.
Presente
Conjugación
Ñuqa Terminar Tukuy tukuni Ñuqa tukuni
Qam Comer
Pay Bailar
Ñuqanchik Besar
Ñuqayku Caminar
Qamkuna Hablar
Paykuna Escribir
Sujeto Verbo Objeto
Ñuqa yachachiy ñawinchayta
Ñuqa ñawinchayta yachachini
Qam mikuy miskita
Pay tusuy carnavalispi
Ñuqanchik muchay mamanchikta
Ñuqayku puriy rupaypi
Qamkuna rimay allinta
Paykuna qillqay allinta
Qanchis
rapi
Yuyariy allin qillqanaykipa: sujeto+ objeto+verbo
8
• Kaypi yupankunata allinta churay, hinaspa uraypi
yupasqaykimanhina qillqay.
allinta Ñuqa yachachini.
1
yachachinki. Qam sumaqta
mikun. Pay miskita
yachachiqmi Ñuqayku kaniku.
qillqanku. Paykuna allinta
Pusaq
rapi
9
• Kay rimanakuyta tukupay.
• Kay qillqakunata ñawinchay, allin qillqasqa kaptinqa
simpichawan √ churay, mana allin kaptinqa chakatay
(x) hinaspa allichapaspa qillqay.
¿______________
_____________?
Ñuqa
¿Imaynataq____
________________
_______________?
Amauta
Cani
Amauta
Kani
Canki
Rupai
1
4
2
3
Isqun
rapi
10
2. Uyariy
Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay.
_____:__________________________________________________
Rosa:___________________________________________________
_______:_________________________________________________
3. Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Juanam, Huancayomantam kani.
Llaqtaypiqa chirikunmi, punchawpiqa rupakun. Purikuyta
munaspaqa Paca quchata riwaq, ichaqa mikuyta
munaspaqa Ingenio nisqanta riwaq, chaypiqa ima
mikuykunapas miskillañam.
• Ñawichasqaykimanhina qillqayta tukupay.
Ñuqapa………………………………,…………………………………………
…………….…………………………………………………,……………………
…………...………………Purikuyta munaspaqa…………………………..
riwaq,…………………………………………………………………nisqanta
riwaq………………………………………………….., chaypiqa ima
mikuykunapas miskillañam.
Chunka
rapi
11
• Kaypiqa qillqillqasqaykita umallaykimanta rimay.
• Ñawichasqaykimanta tukuruspaqa
allin kasqanta chakatay (x).
¿Maymantataq Juana?
Huancayumantam
Satipumantam
Huanucumantam
¿Mikuyta munaspaqa?
Paca quchaman riwaq
Ingenio nisqanta riwaq
purikuyta riwaq
¿Imaynataq llaqtanqa?
punchawpiqa rupakun
tutapiqa rupakun
punchawpiqa parakun
Ñuqapa…
Chunka
hukniyuq
rapi
12
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Maymantam Juana kasqa?
¿Imaynas Juanapa llaqtanqa kasqa?
¿Imaynataq punchawpi, tutapi Juanapa llaqtan kasqa?
________________________________________________________
¿Mikuyta munaspaqa maytataq riwaq?
________________________________________________________
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, tapuy: Maymantam
hamuchkanki, imaynam chay llaqtaqa.
Chunka
iskayniyuq
rapi
13
Qillqani
¿Maymantam kanki? ?llaqtaykipi rupakunchu/
parakunchu? ?mikunaqa imaynataq? ?miskichu?
Willaway.
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
Uyarini
Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juana:_________________________________________________
Sara:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Chunka
kimsayuq
rapi
14
Taki
*IMAYNATAQ CHAY LLAQTAQA
*Ritmo pasacalle ayacuchano (Kaychum Huamanga llaqta)
Taki umanchaq : Romula Mendoza Cáceres.
9. Cafeynimpas
sumaqllañam.
8. Mikuykunapas
miskillaña.
6. Suma
Sumaqmi
purikunapaq
4. ¿Imaynataq chay llaqtaqa?
5. Llaqtaypiqa tuta chirin
Punchawñataq rupakullan
1.Kaychum
kaychum
Satipo llaqta
(kutiy)
2. Alcaldimpas
sinqasapa
3. Alcaldimpas
wiksasapa
7. Paqchankunapas sumqa
paqcha
10. Runankunapas allin
runam, mikuynimpas miski
mikuy.
11. Yuka aqampas miska aqa.
12.kakawnimpas sumaq ruruq.
Chunka
tawayuq
rapi
15
¿Imapim
llamkanki?
¿Imatam
ruranki?
¿Imatam
llamkasqaykimanta/
rurasqaykimanta
aswan
munanki?
Ñuqa Yachachiqmi kani
Ñuqaqa
warmakunata
m yachachini
takispa,
pukllaspa allin
yachanampaq
Ñuqaqa aswan
warmachakunatam
kuyani. Uchuy
warmachakunatam
qillqayta, ñawinchayta
yachachiyta munani.
Vocabulario
LLamkay: trabajar
Ruray: hacer
Aswan: mucho, bastante.
Munay: querer, gustar.
Amawta: sabio, maestro.
Yachachiq: docente, profesor(a)
1
4
3
5
6
2
2
Tapukuy
Warma: niño(a).
Yachay: saber,vivir.
Pukllay: jugar
Allin: bien
Kuyay: querer, amar,
apasionar.
Qillqay: escribir.
Ñawinchay: leer.
Uchuy: pequeño.
Chunka
pichqayuq
rapi
16
1. Qillqay
• Kaypiqa Marya Rosawan rimachkanku.
Maryaqa kiru qampiqmi, Rosaqa hampiy
kamayuqmi.
Imapim llamkanki
Yachachiqmi kani
Chunka
suqtayuq
rapi
17
Tukupay rimanakuyta.
:Rosa r
• Kay rimaykunata tukupay
¿Imapim
llamkanki?
¿Imatam
____________
____________
Ñuqa
Marya:
:
Rosa:
Rosa:
Marya:
1
3
4
2
Chunka
qanchisniyuq
rapi
18
• Kay musuq qillqakunatam taqllakuspa rakiy, hinaspa
uraychampi qillqay.
llamkay aswan
ruray
munay yachachiq
amawta
Chunka
pusaqniyuq
rapi
19
allin qillqay
kuyay
warma pukllay
ñawinchay
Chunka
isqunniyuq
rapi
20
• Kay yupakunata allinta churay, hinaspa uraypi
yupasqaykimanhina qillqay.
yachachiqmi. Ñuqa kani
2 1 3
yachachini. Ñuqa warmachakunatam
yachachini. Ñuqa warmachakunatam pukllaspa takispa
aswan Ñuqaqa kuyani. warmachakunata
yachachini. Ñuqa warmachakunatam pukllaspa
Iskay
chunka
rapi
21
2.Uyariy
Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay.
___________: ___________________________________________
Rosa : __________________________________________________
____________: ___________________________________________
Rosa:___________________________________________________
3.Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Juana, ñuqaqa yachachiqmi kani,
warmakunatam yachachini. Yachaywasipim
warmakunatam qillqayta, ñawinchayta pukllaspa, takispa
allinta yachanampaq yachachini.
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
Ñuqapa………………………………,…………………………………………
…………….,…………………………………..Yachaywasipim………………
…………,……………………...……………,…………………………………,…
……………………………..………………………………………………………
……………………………………………………………………………………..
Iskay
chunka
hukniyuq
rapi
22
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay.
• Ñawichayta tukuruspaqa, allin kasqanta
chakatay (x)
¿Imapitaq Juana llamkan?
yachachispa
taqsaspa
pichaspa
¿Imaynatataq yachachin?
rimaspa
pukllaspa
maqaspa
¿Imatam yachachin?
pichayta
qillqayta
rimayta
Ñuqapa…
Iskay
chunka
iskayniyuq
rapi
23
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Imapim Juana llamkan?
¿Imaynatataq Juana yachachin?
¿Maypitaq Juana yachachin?
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , qam kiru hampiqmi
kanki, yachaqmasiykiqa wawa hampiqmi kanqa. Iskay
chunka
kimsayuq
rapi
24
Qillqani
¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki?
¿Llamkasqaykimanta imatam aswan munanki?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
Uyarini
Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Iskay
chunka
tawayuq
rapi
25
Taki
*¿Imapim llamkanki?
¿Imapim llamkanki?
¿Imatam ruranki? (kutiy)
Yachachiqmi kani
amawtam kallani
warmachakunatam
yachachispa llamkani (kutiy)
Tususpa takispa
sumaqta yachanku (kutiy)
Kaspichakunawan
rumichakunawan
yupayta yachanku
warmachakunaqa
kaspichakunawan
rumichakunawan
yupayta yachanku
allinta yachanku.
Rimaspalla ¿Imaynatam
yachachinki?
Warmachakunaqa
pukllaspa yachanku (kutiy)
Sumaqta yachanku
kusisqa yachanku
yupayta, qillqayta
allinta yachanku (kutiy)
¿Imapim llamkanki?
¿Imatam ruranki? (kutiy)
Warmachakunata
yachachini qichwata
sunquy ukumanta
tukuy kusikuywan (kutiy)
Chaymi warmakuna
qichwata yachanku
sunqun ukumanta
tukuy kusikuywan.
Chaymi warmakuna
qichwata rimanku
mana pinqakuspa
tukuy kusikuywan.
*Taki ritmo cumbia música alitas quebradas de Corazón Serrano.
Taki unanchaq: Rómula Mendoza Cáceres.
Iskay
chunka
pichqayuq
rapi
26
¿Maypim
yachanki/tiyanki?
Ñuqaqa
Satipupim
tiyachkani/
yachackani.
¿Maypitaq chay
llaqtaqa?
LLaqtayqa
kikin
Satipupim
Vocabulario
tiyay: sentarse
yachay: Saber, vivir
kikin: ella/ el mismo(a)
llaqta: pueblo
chusaq: 0
huk:1
iskay: 2
kimsa: 3
Tapukuy
1
3
4
2
tawa: 4
pichqa: 5
suqta: 6
qanchis: 7
pusaq: 8
isqun: 9
chunka:10
Iskay
chunka
suqtayuq
rapi
27
• Kay rimakuykunata tukupay.
1.Qillqay
Maypim yachanki
¿Maypim………
…………………
…..?
Ñuqaqa
¿Maypitaq……
…………………
………..?
LLaqtayqa
1
3
4
2
Iskay
chunka
qanchisniyuq
rapi
28
• Kaypiqa Marya Rosawan
rimachkanku.
Maryaqa Iquitusmantam, Rosaqa Tingu Maryamantam.
Tukupay rimanakuyta.
Kikin Ayacuchupim
Rosa:
Marya :
Rosa:
Marya :
Iskay
chunka
pusaqniyuq
rapi
29
• Kay Musuq qillqakunata taqllakuspa rakiy, hinaspa
uraychampi qillqay.
1
huk
3
kimsa
2
iskay
4
tawa
6
suqta
5
pichqa
7
qanchis
9
isqun
8
pusaq
Iskay
chunka
isqunniyuq
rapi
30
• Kay yupakunata allinta churay, hinaspa uraypi
yupasqaykimanhina qillqay.
Satipupim Ñuqa tiyachkani.
2 1 3
kikin llaqtaqa Satipupim. Chay
kikin llaqtayqa Satipupim.
0
chusaq
tiyay
10
chunka
Kimsa
chunka
rapi
31
2. Uyariy
Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay.
___________: _______________________________________
Rosa : _____________________________________________.
____________: _______________________________________
Rosa:_________________________________________________
3. Ñawinchay
Ñuqaqa Maryam kani, kunanqa Satipupim yachachkani,
kikin Satipupim chayqa Junin suyupim. Ichaqa iskay
punchawmantaqa Mazamaripim yachasaq, kikin
Mazamaripim.
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
Ñuqaqa………………………………………………………,……………
……………….,………………………………………………………………
Ichaqa……………………………...………,………………………………
……,………………………………..………………………
Kimsa
chunka
hukniyuq
rapi
32
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay
• Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan
chakatay (x)
¿Maypitaq yachachkan?
Mazamaripim
Satipupim
Limapim
¿Maypitaq iskay
punchawmanta yachanqa?
Panguapim
Mazamaripim
Satipupim
Ñuqaqa...
Kimsa
chunka
iskayniyuq
rapi
33
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Maypitaq Maryaqa yachachkan?
¿Maypitaq iskay punchawmanta yachanqa?
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , qam Piuramantam
kanki, yachaqmasiykiqa Tacnamantam kanqa.
¿Maypitaq chay llaqtaqa?
Lima suyupim
Junin suyupim
Huamanqa suyupim
Kimsa
chunka
kimsayuq
rapi
34
Qillqani
¿Maypim tiyanki? ¿Maypitaq chay llaqtaqa?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
Uyarini
Sumaqchaya uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Kimsa
chunka
tawayuq
rapi
35
Carnaval Wakpas qaqataq.
¿Maypim yachanki?
¿Maypim tiyanki? kuyiy
Ñuqaqa yachani
Satipupim llaqtapim
Ñuqaqa tiyani
Satipupim llaqtapim.
Carnaval música mamaykichun liyun.
¿Maypitaq yachanki?
¿Maypitaq tiyanki? kuyiy
Ñuqaqa yachani
Satipu llaqtapim
Ñuqaqa tiyani
Satipu llaqtap
¿Maypitaq chay llaqtaqa? (Kutiy)
kikin Satipupim
chay llaqtaqa kachkan (Kutiy)
Huayno Porfirio Ayvar cuando era un niño.
¿Maypim yachanki?
¿Maypim tiyanki?
Ñuqa tiyani
Satipo llaqtapim
_______________
¿Maypim tiyanki?
¿Maypim yachanki?
Ñuqa yachani
Satipo llaqtapim
Ñuqa tiyani
Satipo llaqtapim
¿Maypitaq chay llaqtaqa?
(Kutiy)
Chay llaqtayqa kikin
Satipum (kutiy).
¿Maypitaq chay
Satipuqa? (Kutiy)
Chay Satipuqa chawpi
yunkapim
Chay llaqtayqa. Junin
suyupim(kutiy).
Taki
Maypitaq yachanki
Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres.
Kimsa
chunka
pichqayuq
rapi
36
¿Maypim
paqarirqanki?
Ñuqaqa Satipupim
Paqarirqani.
¿Maypitaq
chayqa?
Chay llaqtaqa
Junin suyupim.
Vocabulario
Paqariy: nacer amanecer
Suyu: región
Suti: nombre
Tayta: padre, señor
Mama: madre, señora.
Taytaykimanta: apellido
paterno.
Conjugación (Tiempo Pasado/ Qayna pacha)
Pronombre verbo(-y) sufijo Verbo conjugado
Ñuqa miku rqani mikurqani (comí)
Qam miku rqanki mikurqanki (comiste)
Pay miku nqa mikunqa (comió)
Ñuqanchik miku rqanchik mikurqanchik (comimos)
Ñuqayku miku rqaniku mikurqaniku (comimos)
Qamkuna miku rqankichik mikurqankichik (comieron)
Paykuna miku qanku mikurqanku (comieron)
Pichay: barrer
Maskay: buscar
Takiy: cantar
Hampina wasi: hospital
Pi: sufijo “en”
Mamaykimanta: apellido
materno.
Tapukuy
1
3
2
4
Kimsa
chunka
suqtayuq
rapi
37
1. Qillqay
• Kay rimakuykunata tukupay.
Maypim paqarirqanki
Ayacuchupim paqarirqani
¿Maypim……
………………
……..
Ñuqaqa
…………………………
……..
¿Maypitaq
………………
…….
…………………………
…………………………
………….
1
4
3
2
Kimsa
chunka
qanchisniyuq
rapi
38
• Kaypiqa Marya Rosawan
rimachkanku.
Maryaqa Chiclayupim pararirqa, Rosaqa Arequipapim
paqarirqa . Tukupay rimanakuyta.
• Kaypiqa allinta qillqay, tiempo pasado nisqampi
yachasqaykimanhina. Uraypi taqllakuspa rakiy.
•
Pay Mazamaripim paqarirqa
Pay Ma-za-ma-ri-pim pa-qa-rir-qa
Rosa:
Rosa:
Marya:
Marya:
Mazamaripim
Pay
paqariy
Kimsa
chunka
pusaqniyuq
rapi
39
•
•
•
•
Qam
pukllay yachaywasipim
Ñuqayku
llamkay Mantarupim
Ñuq
a
pichay wasipi
m
takiy
Ñuqayku UGELpim
Kimsa
chunka
isqunniyuq
rapi
40
•
• Yachapasunchik
Kaypiqa tiempo pasado nisqampi qillqay, hinaspa
ukuchampi castilla simiman tikray.
Persona/verbo Tiempo Pasado/Qayna pacha
Ñuqa /Pukllay
Castilla simipi nin: Yo jugué
Ñuqanchik/yachachiy
Castilla simipi nin:
Ñuqa pukllarqani
Paykuna
maskay hampina wasipim
Tawa
chunka
rapi
41
Qam/Mikuy
Castilla simipi nin:
Qamkuna/Puriy
Castilla simipi nin:
Ñuqayku/Qillqay
Castilla simipi nin:
Pay / Ñawichay
Castilla simipi nin:
Tawa
chunka
huyniyuq
rapi
42
Paykuna/Tusuy
Castilla simipi nin:
2.Uyariy
Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay.
_______:_________________________________________________
Rosa:___________________________________________________
_______:_________________________________________________
_______:_________________________________________________
3.Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Pedrom, Ñuqa Cangallupim paqarirqani.
Taytaypa sutinqa Mariom, mamaypa sutinqa Luzmilam.
Taytayqa Ayacuchupim paqarirqa, mamayqa
Huancayupim paqarirqa. Warmiyqa Iquituspim paqarirqa.
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
Ñuqapa…………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………Warmiyqa
…………………………………………………………………………………………..
Tawa
chunka
iskayniyuq
rapi
43
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay.
• Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta
chakatawan chakatay (x)
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Maypim Pedro paqarirqa?
________________________________________________________
Ñuqapa…
¿Maypitaq pedro
paqarirqa?
Satipupi
Cangallupi
Limapi
¿Pitaq Ayacuchupi
paqarirqa?
warmin
taytan
maman
Tawa
chunka
kimsayuq
rapi
44
¿Imataq Pedropa taytanpa, mamanpa sutin? ¿Maypitaq
paqarirqanku?
________________________________________________________
4. Rimay.
Qam Piuramantam kanki, yachaymasiykiqa
Tacnamantam kanqa. Taytaykimantam, mamaykimantam
rimanakuychik .
Tawa
chunka
tawayuq
rapi
45
Qillqani
Qanmanta willaway, maypitaq paqarirqanki,?
Taytaykimanta , mamaykimantawan qillqay.
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
Uyarini
Sumaqchaya uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Tawa
chunka
pichqayuq
rapi
46
Taki
*¿Maypitaq paqarirqanki?
Niway maypitaq paqarirqanki
ñuqaqa Satipupim paqarirqani
maypitaq chay llaqtaqa
maypitaq willaway
chay llaqtaqa
kikin Satipupim
Junin suyupim
Huk, iskay,kimsa
tawa, pichqa, suqta ( kutiy)
Niway, niway, niway
maypitaq chay llaqtaqa.
Satipupim paqarirqani
Kikin Satipupim
Junin suyupim (kutiy tawakama).
*Ritmo cumbia “La copita” de Maricarmen Marín
Taki umanchaq: Nícida Huamaní Parado.
Tawa
chunka
suqtayuq
rapi
47
¿Kay punchawkuna
llamkachkankichu?
Ari, llamkachkani “ El
progreso” nisqan
yachaywasipi
¿imaynataq
chay
llamkayniki?
Ñuqaqa,
yachachiqmi kani,
chaymi
warmakunatam
ñawinchayta,
qillqayta yachachini.
sufijos :
chka : Estar .
• ñuqa mikuchkani, / yo estoy comiendo.
• qam mikuchkanki / tú estás comiendo.
• pay mikuchkan / él está comiendo.
ta : a, hacia
kuna : pluralizador, varios. Ejm warmakuna: los niños.
Chi : ayudar, hacer.
• ñuqa mikuchini / yo le hago comer.
• qam mikuchinki/ tú le haces comer.
• pay mikuchin/ él le hace comer.
Tapukuy
1
4
3
2
Tawa
chunka
qanchisniyuq
rapi
48
1. Qillqay
Vocabulario:
Nisqan:
yachay: saber, vivir
punchaw: día
mikuy: comer
muchay: besar
llamkachkani yachachkani
muchachkani yachachichkani
Tawa
chunka
pusaqniyuq
rapi
49
• Kay rimakuykunata tukupay.
• Yachapasunchik
Kay sufijo “chi”nisqanwan qillqay, hinaspa uraychampi
castilla simiman tikray
Persona T. presente– chi (hacer, ayudar)
Ñuqa/Pukllay
Castilla simipi nin: Yo le hago jugar / ayudo a jugar
Ñuqa/Pichay
Castilla simipi nin:
¿Kay
Ari,
¿imaynataq
Ñuqa pukllachini
1
4
3
2
Tawa
chunka
isqunniyuq
rapi
50
Qam/ Mikuy
Castilla simipi nin:
Qamkuna/ Puriy
Castilla simipi nin:
Ñuqayku/ Qillqay
Castilla simipi nin:
Pay/ Upyay
Castilla simipi nin:
Pichqa
chunka
rapi
51
Paykuna/ Tusuy
Castilla simipi nin:
• Yachapasunchik
Kay sufijo “chka”nisqanwan qillqay, hinaspa
uraychampi castilla simiman tikray chka( estar)
Persona / verbo T. presente– chka ( estar)
Ñuqa/Pukllay
Castilla simipi nin: Yo estoy jugando
Ñuqanchik/Ñawinchay
Castilla simipi nin:
Qam/ Mikuy
Ñuqa pukllachkani
Pichqa
chunka
hukniyuq
rapi
52
Castilla simipi nin:
Qamkuna/ Puriy
Castilla simipi nin:
Ñuqayku/ Qillqay
Castilla simipi nin:
Pay/ Ñawichay
Castilla simipi nin:
Pichqa
chunka
iskayniyuq
rapi
53
Paykuna/ Tusuy
Castilla simipi nin:
• Kaypiqa Marya Rosawan
rimachkanku.
Maryaqa yachachiqmi, Rosaqa kiru hampiqmi . Tukupay
rimanakuyta.
Rosa:
Marya:
Rosa:
Marya:
Pichqa
chunka
kimsayuq
rapi
54
• Tukupay kay qillqawan (-chi). Urayninpiqa
qillqakunatam taqllakuspa rakiy.
•
•
Ñuqa warmakunata yachachini
Rosa:
Marya:
Ñuqa warmakunata
yachay
Qam warmakunata
llamkay
Pichqa
chunka
tawayuq
rapi
55
•
•
2.Uyariy
Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay.
___________:_____________________________________________
Rosa:___________________________________________________
____________:____________________________________________
___________:_____________________________________________
Ñuqa wasita
pichay
Ñuqa warmakunata
ñawinchay
Pichqa
chunka
pichqayuq
rapi
56
3.Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Marya, kunankunaqa “El progreso “
nisqanku yachaywasipim llamkachkani, warmakunatam
yachachispa kimsa chunka (30) warmakunatam
yachachini qillqayta, ñawinchayta yachanampaq.
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay.
Ñuqapa……………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………..
(30)…………………………………………………………………………
………………..
Ñuqapa…
Pichqa
chunka
suqtayuq
rapi
57
• Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta
chakatawan chakatay (x)
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Maryaqa kunankunaqa llamkachkanchu, imapitaq?
¿Maypitaq kunankunaqa
Marya yachachichkan?
Milagros yachaywasipi
Pacifico
yachaywasipi
El progreso
yachaywasipi
¿Imatam yachachin?
pukllayta
qillqayta,
ñawinchayta
rimayta
Pichqa
chunka
qanchisniyuq
rapi
58
¿Imaynataq chay llamkaynin?
¿Hayka warmakunatam yachachin?
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , maypitaq
llamkachkankichik , mayqin yachaywasitaq. Willakuychik.
Pichqa
chunka
pusaqniyuq
rapi
59
Qillqani
¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? ¿ imaynataq
chay llamkayniki? ¿Hayka warmakunatam yachachinki?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
Uyarini
Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ yachachiqnikita tapukuykunata kutichiy
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Pichqa
chunka
isqunniyuq
rapi
60
Taki
*¿ kunanqa Llamkachkanichu?
Llamkachkankichu kunanqa
Imapim llamkachkanki
Imaynataq chay llamkayniki/ wasiyki (kutiy)
Ari llamkachkani (kutiy)
Ñuqaqa yachachini
Ñawinchayta
Qillqaytapas (kutiy)
Ari llamkallachkanima
Gastelua yachaywasipitaq/yachaywasipi (kutiy)
*Ritmo de tunantada : Malo tu corazón.
Taki umanchaq: Nícida Huamaní Parado.
Suqta
chunka
rapi
61
¿Ima yachay
wasipitaq
llamkanki?
Ñuqa “Rio venado”
nisqan
llaqtapim
yachaywasipim
llamkani.
¿Imaynatataq
chayanki
llamkanaykimanqa?
Rio Venadupim
yachani, chaymi
chakillawan
chayani./ karuwan
rini sapa punchaw.
Vocabulario
chaki: pie
pacha: tiempo, lugar, ropa.
chaymi: por esa razón.
sapa : todos
11 chunka hukniyuq
12 chunka iskayniyuq
13 chunka kimsayuq
14 chunka tawayuq
15 chunka pichqayuq
16 chunka suqtayuq
17 chunka qanchisniyuq
18 chunka pusaqniyuq
19 chunka isqunniyuq
20 iskay chunka
30 kimsa chunka
40 tawa chunka
50 pichqa chunka
60 suqta chunka
70 qanchis chunka
80 pusaq chunka
90 isqun chunka
100 pachak
31 kimsa Chunka hukniyuq
32 kimsa chunka iskayniyuq
33 kimsa chunka kimsayuq
44 tawa chunka tawayuq
55 pichqa chunka pichqayuq
66 suqta chunka suqtayuq
47 tawa chunka qanchisniyuq
48 tawa chunka pusaqniyuq
59 pichqa chunka isqunniyuq
Tapukuy
1
2
4
3
Suqta
chunka
hukniyuq
rapi
62
MILLARES CENTENA DECENA UNIDAD
waranqa
1000
pachak
100
chunka
10
yuq (se escribe con yuq
cuando los números
termina en vocal) tawayuq
niyuq (termina en
consonante) iskayniyuq.
7 4 2 3
Qanchis waranqa, tawa pachak, iskay chunka kimsayuq.
1. Qillqay.
llamkanki
chayanki
yachaywasipitaq
llamkanaykimanqa
Suqta
chunka
iskayniyuq
rapi
63
• Kay rimakuynata tukupay.
• Tukupay kay qillqakunawan tiempo presente nisqanwan.
Urayninpiqa qillqakunatam taqllakuspa rakiy .
•
•
¿Ima
1
4
3
2
Ñuqa llamkay
yachaywasipi
m
El progreso
Qam llamkay
yachaywasipi
m
San Francisco
Suqta
chunka
kimsayuq
rapi
64
•
• Kayta tukupay, uray qillqakunawan tinkuchiy.
Ñuqa ___________________________________kani.
Kunankunaqa _________________________ llamkachkani.
Ñuqaqa ____________________________________warmakunatam
_______________________________,________________________________
yachachini. Sapa _____________________ chakiyawan rini.
Pay llamkay
yachaywasipim
Ciro Alegria
Suqta
chunka
tawayuq
rapi
65
• Kayta tukupay, uray qillqakunawan tinkuchiy.
• Kaypiqa qanmanta qillqay.
________________Florencio Quispem__________________.
___________________Pacifico______________________________.____
_____________warmakunatam________________,_________________
_______yachachini. _______________punchaw________
____________rini
Ñuqa ___________________________________kani.
Kunankunaqa _________________________ llamkachkani.
Ñuqaqa ____________________________________warmakunatam
_______________________________,________________________yachachini
. Sapa punchaw_____________________ rini.
Suqta
chunka
pichqayuq
rapi
66
2. Uyariy
Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay.
___________:_____________________________________________
Rosa:__________________________________________________
____________:____________________________________________
____________:____________________________________________
3. Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Elenam, ñuqaqa yachaywasipim
llamkachkani. El pacifico nisqan yachaywasipi.
Warmakunatam pukllaspa, takispa yachachini allinta
qillqayta, ñawichayta yachanampaq. Ñuqa Kimsa chunka
(30) warmakunatam yachachini. Llamkayniymanqa
chakillawan rini.
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
Ñuqapa___________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Warmakunatam___________________________________________
______________.
___________________________________________________________
______________.
Llamkayniytaqa___________________________________________.
Suqta
chunka
suqtayuq
rapi
67
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay.
• Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta
chakatawan chakatay (x).
¿Maypitaq Elena llamkachkan ?
yachaywasipi
wasimpi
hampina wasipi
¿Hayka warmakunatam
yachachin?
kimsa chunka
warmakunata
kimsa chunka
warmikunata
kimsa chunka
runakunata
Ñuqapa…
Suqta
chunka
qanchisniyuq
rapi
68
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Maypim Elena llamkachkan?
¿Hayka warmakunatam yachachin?
¿Imaynatam llamkayninman
rin?
makinwan
karuwan
chakillawan
¿Imatam yachachin?
pichakuyta
qillqayta
rimayta
Suqta
chunka
pusaqniyuq
rapi
69
¿Imaynam llamkayninman rin?
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, ¿Maypitaq
llamkachkan?, ¿imaynatas llamkayninman rin?
Suqta
chunka
isqunniyuq
rapi
70
Qillqani
¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? ¿Imaynatataq
llamkanaykimanqa chayanki?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________________________________
Uyarini
Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay.
Sara:__________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Sara:__________________________________________________
Juana:__________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita kutichiy tapukuykunata
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Qanchis
chunka
rapi
71
Taki
*¿Ima yachaywasipitaq llamkanki?
Selva De Oro llaqtapim ñuqaqa llamkani
Selva De Oro llaqtapim yachay wasi kachkan
Valle Del Río Enepim ñuqaqa llamkani
Selva De Oro llaqtapim yachay wasi kachkan.
¿Imaynatataq chayankiri llamkanaykiman? (kutiy)
Satipumantam riniku Puerto Chatakama (kutiy)
Puerto Chatamanta lluqsiniku
Hatun botipin riniku
SELVA DE OROman yachaykuspa
Kusisqallañam tiyaykuni
Puerto Chatamanta lluqsiniku
Hatun botipin riniku
SELVA DE OROman yachaykuspa
Kusisqallañam samaniku.
*Música Savia Andina: Minero Kani llaqtaymanta
Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres.
Qanchis
chunka
hukniyuq
rapi
72
Vocabulario
ayllu: familia.
warmi: esposa.
qusa : esposo.
warma: niño.
mama: madre.
tayta : padre.
ñaña : hermana entre mujeres.
wawqi: hermano entre varones.
turiy : hermano de la mujer.
pani: hermana del varón.
¿Aylluyki
kanchu?
Ari, kachkanmi.
¿Willariway
imaynataq
aylluyki?
1. Qusaymi kachkan,
sutinqa Frankmi.
Warmaypas
kachkan sutinqa
Nicolásmi.
2. Warmiymi kachkan,
sutinqa Juanam.
Warmaypas kachkan
sutinqa Nicolás.
3. Mamaypas, taytaypas
kachkan paykunawanmi
yachani. Qusay /warmiy
manaraqmi kanchu.
Tapukuy
4
2
1
3
Qanchis
chunka
iskayniyuq
rapi
73
1.Qillqay.
Kay tapukuykunata tinkuchiy kaywan tupaqninwan
tinkuchiy.
• Kay qillqakunawan yachasqaykimanhina tukupay,
hinaspa uraynimpi rakiy.
•
¿Ayllyuyki kanchu?
¿Ima yachaywasipim
llamkachkanki?
¿Imam sutiyki?
¿Imapim
llamkanki?
Sutiyqa Maryam.
Ñuqa Pacifico
yachaywasipi
warmakunata
yachachichkani.
Arí, qusaymi kachkan
sutinqa Pedrom,
warmaypa sutinqa
Maryam payqa kimsa
watayuqmi.
Ñuqa yachachiqmi
kani.
Arí
kachkan qusaymi
Qanchis
chunka
kimsayuq
rapi
74
•
•
•
Arí
warmiymi kachkan
Arí
taytaymi kachkan mamaymi
Arí
wawaymi kachkan
Qanchis
chunka
tawayuq
rapi
75
• kay rimanaykunata tukupay.
• Kaypiqa Marya Pedrowan
rimachkanku.
Maryaqa husayuqmi, Pedruqa warmiyuqmi. Tukupay
rimanakuyta.
¿
Arí, kachkanmi.
¿willariway
imaynataq
aylluyki?
Marya:
1
3
4
2
Pedro:
Qanchis
chunka
pichqayuq
rapi
76
• Kay qillqakunata taqllakuspa rakiy
qusaymi
warmiymi
wawaymi
taytaymi
mamaymi
___________________
___________________
___________________
___________________
___________________
Marya:
Pedro:
Pedro:
Marya:
Qanchis
chunka
suqtayuq
rapi
77
• Qichwapi kay qillqakunata qilqay.
2.Uyariy
Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay.
___________: ___________________________________________
Rosa : __________________________________________________
___________:_____________________________________________
____________:____________________________________________
3.Ñawinchay
Ñuqapa sutiyqa Luzmi, ñuqapa aylluyqa qusaymi, sutinqa
Maximom payqa kimsa chunka pichqayuq watayuqmi,
warmaypa sutinqa Cesar payqa kimsa watayuqmi.
Mamaypa sutinqa Carmenmi, taytaypa sutinqa Aquilinom.
mi esposa
mi mamá
mi hijo(a)
mi papá
mi esposo
____________________
____________________
____________________
____________________
____________________
Qanchis
chunka
qanchisniyuq
rapi
78
• Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay.
• Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay.
• Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan
chakatay (x).
Ñuqapa ____________________, ñuqaqa aylluymi
qusay,______________________________________________________
___________,warmaypa__________________
_______________________________________.Mamaypa__________
_________________,______________________________Aquilino.
Ñuqapa…
¿Luzmilapa ayllunqa kanchu?
arí; qusan, warman.
arí; ñañan, turin.
manam Qanchis
chunka
pusaqniyuq
rapi
79
• Kay tapukuykunata kutichiy.
¿Luzmilapa ayllun kachkanchu?
¿Pikunataq ayllun?
4. Rimay.
Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, qam qusayuq kanki,
qusaykipa sutinqa: Carlos. Tiyaymasiykiqa warmiyuq
kanqa, sutinqa: Rosa.
¿Pitaq Máximo?
Luzmilapa taytan
Luzmilapa wawan
Luzmilapa qusan
Qanchis
chunka
isqunniyuq
rapi
80
Qillqani
¿Aylluyki kanchu ?,¿ imaynataq aylluyki?
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
Uyarini
Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay.
Sara:___________________________________________________
Juan:___________________________________________________
Sara:___________________________________________________
Juan:___________________________________________________
Rimani
Tiyaqmasiykita/ amawtaykita kutichiy tapukuykunata
allinta rimaspa yachasqaykimanhina.
Pusaq
chunka
rapi
81
Taki
*¿Aylluyki kanchu?
*Ritmo paloma torcaza
Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres.
Aylluykim kachkanchu
Arì kallachkanmi
Willariway aylluykimanta
Pikunataq aylluykipi kan
Qusayuqmi kani
warmayuqmi kani
tayta mamayuqmi kallani
paykunawan yachallachkani
Tukupaynin
Chaymi ñuqa nini
sumaqta kawsasunchik
tayta mamanchikwan wawanchikunawan.
Tayta mamanchikwan
churinchikunawa.
*RITMO PALOMA TORCAZA
Pusaq
chunka
hukniyuq
rapi
82
UYARISPA RIMANAPAQ, QILLQANAPAQ
I. ¿Maymantam kanki?
Ruray
• Uyariy:
Marya: ¿Maymantam kanki?
Rosa: Ñuqa Cangallumantam kani. ¿qamqá?
Marya: ñuqaqa Rio Tambumantam kani.
Tupuy
• Uyarini:
Sara: ¿Maymantam kanki?
Juana: Ñuqa Oxapampamantam kani, ¿qamqá?
Sara: Ñuqaqa Rio Enemantam kani.
• Rimani:
¿Maymantam kanki?
¿Imaynataq chay llaqtaqa?
II. ¿Imapim llamkanki?
Ruray
• Uyariy:
Marya: ¿Imapim llamkanki?
Rosa: Ñuqaqa kiru hampiqmi kani
Marya: ¿Imatam ruranki?
Rosa: Runakunapa kirunta allichani, mana wichinampaq.
Tupuy
• Uyarini
Sara: ¿Imapim llamkanki?
Juana: Ñuqaqa wiksayuq warmikunata unquchini.
Pusaq
chunka
iskayniyuq
rapi
83
Sara: ¿Imatam ruranki?
Juana: Warmikunatam wachakuptim yanapani.
Sara:¿ Imatam llamkasqaykimantam aswan munanki?
Juana: Wiksayuq warmikunata allin unquchiyta munani.
• Rimani:
¿Imapim llamkanki?
¿Imatam ruranki?
¿Imata llamkasqaykimanta aswan munanki?
III. ¿Maypim yachanki/tiyanki?
Ruray
• Uyariy
Marya: ¿Maypim yachanki?
Rosa: Ñuqaqa Rio Tambupim yachachkani
Marya: ¿Maypitaq chay llaqtaqa?
Rosa: Río Tambuqa Satipupim, Junin suyupim.
Tupuy
• Uyarini
Sara: ¿Maypim yachanki?
Juana: Ñuqaqa Mazamaripim yachachkani
Sara: ¿Maypitaq chay llaqtaqa?
Juana: Chay llaqtaqa Satipupim, Junin suyupim.
• Rimani:
¿Maypim yachanki/tiyanki? /
¿Maypitaq chay llaqtaqa?
IV. ¿Maypim paqarirqanki?
Pusaq
chunka
kimsayuq
rapi
84
Ruray
• Uyariy
Marya: ¿Maypim paqarirqanki?
Rosa: Huancayupim paqarirqani.
Marya: ¿Maypitaq chayqa?
Rosa: Huancayuqa Junin suyupim.
Tupuy
• Uyarini
Sara: ¿Maypim paqarirqanki?
Juana: La Marpim paqarirqani.
Sara: ¿Maypitaq chayqa?
Juana: La Marqa Ayacucho suyupim.
• Rimani
¿Maypim paqarirqanki?
¿Maypitaq chayqa?
V. ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu?
Ruray
• Uyariy
Marya: ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu?
Rosa: Arí, yachaywasipim llamkachkani.
Marya: ¿Imaynataq chay llamkayniki?
Rosa: Uchuy warmakunatam pukllachini allinta qillqayta,
ñawinchayta yachanampaq.
Tupuy
Pusaq
chunka
tawayuq
rapi
85
• Uyarini
Sara: ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu?
Juana: Arí, yachaywasipim llamkachkani
Sara: ¿Imaynataq chay llamkayniki, imatam ruranki?
Juana: Yachachiqta yanapani, warmachakuna allinta
ruranankunata ruranampaq.
• Rimani
¿Kay punchawkuna llamkachkankichu?
¿Imaynataq chay llamkayniki?
VI. YACHAYWASI
Ruray
• Uyariy
Marya: ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki?
Rosa: Ñuqaqa llamkani huk tawa chusaq (140) yachay
wasipi.
Marya: ¿Imaynatataq chayanki llamkanaykimanqa?
Rosa: Chakillawan rini.
Tupuy
• Uyarini
Sara: ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki?
Juana: Ñuqaqa Rafael Gastelua nisqanku yachaywasipim
llamkachkani.
Sara: ¿Imaynataq chayanki llamkanaykimanqa?
Juana: Chakiyawan rini.
• Rimani
Pusaq
chunka
pichqayuq
rapi
86
¿Ima yachay wasipitaq llamkanki?
¿Imaynataq chayanki llamkanaykimanqa?
VII. AYLLU
Ruray
• Uyariy
Marya: ¿Alluyki kanchu?
Rosa: Arí, kachkanmi
Marya: ¿Willariway imaynataq aylluyki?
Rosa: Qusaymi kachkan, sutinqa Carlosmi, warmaypas
kachkan, sutinqa Felipem payqa pichqa watayuqmi.
Tupuy
• Uyarini
Sara: ¿Alluyki kanchu?
Juan: Arí, kachkanmi.
Sara: ¿Willariway imaynataq aylluyki?
Juan: Warmiypa sutinqa Luzmi, warmaypas kachkan
sutinqa Rómula, payqa kimsa watayuqmi.
• Rimani
¿Alluyki kanchu?
¿Willariway imaynataq aylluyki?
Pusaq
chunka
suqtayuq
rapi
Aprende quechua bailando y cantando

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

Ciudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaCiudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaveshey
 
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdf
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdfActa de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdf
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdfJeanpierreCasado
 
26 tare grueso delgado
26   tare   grueso delgado26   tare   grueso delgado
26 tare grueso delgadoKaty_Montano
 
Plan Anual de Aula 2023
Plan Anual de Aula 2023Plan Anual de Aula 2023
Plan Anual de Aula 2023MINEDU PERU
 
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdf
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdfMODULO SHUAR CHICHAM 1.pdf
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdfFlorecita9
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaYaniraCcencho
 
Origen e historia del quechua
Origen e historia del quechuaOrigen e historia del quechua
Origen e historia del quechuaDianaFlores273
 
16 tema cerca lejos
16 tema cerca   lejos16 tema cerca   lejos
16 tema cerca lejosKaty_Montano
 
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.Marly Rodriguez
 
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunRevista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunMaría Venancia Yamberla Morán
 
INFORME DE LA EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docx
INFORME DE LA  EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docxINFORME DE LA  EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docx
INFORME DE LA EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docxCynthiaEncalada1
 
Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013Yannina Enrique
 
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdf
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdfinfografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdf
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdfAngello Lachos Ospina
 

La actualidad más candente (20)

Ciudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaCiudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historia
 
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdf
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdfActa de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdf
Acta de posesión de cargo - I. E. I. N°827.pdf
 
26 tare grueso delgado
26   tare   grueso delgado26   tare   grueso delgado
26 tare grueso delgado
 
Plan Anual de Aula 2023
Plan Anual de Aula 2023Plan Anual de Aula 2023
Plan Anual de Aula 2023
 
Numeros en quechua
Numeros en quechuaNumeros en quechua
Numeros en quechua
 
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdf
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdfMODULO SHUAR CHICHAM 1.pdf
MODULO SHUAR CHICHAM 1.pdf
 
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechuaWatuchikuna  - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
Watuchikuna - Un recurso para la enseñanza de la oralidad de la lengua quechua
 
Origen e historia del quechua
Origen e historia del quechuaOrigen e historia del quechua
Origen e historia del quechua
 
16 tema cerca lejos
16 tema cerca   lejos16 tema cerca   lejos
16 tema cerca lejos
 
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.
Ficha de trabajo "Semana Santa" Inicial.
 
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishunRevista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
Revista Wiñay Kawsay Edicion 100: Sinchiyarishpa ñawpaman katishun
 
INFORME DE GESTION ANUAL 2023...........
INFORME DE GESTION ANUAL 2023...........INFORME DE GESTION ANUAL 2023...........
INFORME DE GESTION ANUAL 2023...........
 
INFORME DE LA EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docx
INFORME DE LA  EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docxINFORME DE LA  EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docx
INFORME DE LA EVALUACIÓN DE CUMPLIMIENTO DEL REGLAMENTO INTERNO (1).docx
 
Cortesia en Quechua
Cortesia en QuechuaCortesia en Quechua
Cortesia en Quechua
 
Cultura aymara.pptx
Cultura aymara.pptxCultura aymara.pptx
Cultura aymara.pptx
 
Himno al cusco
Himno al cuscoHimno al cusco
Himno al cusco
 
Cultura inca
Cultura incaCultura inca
Cultura inca
 
Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013
 
Acta de conei modelo
Acta de conei modeloActa de conei modelo
Acta de conei modelo
 
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdf
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdfinfografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdf
infografia-santa-rosa-de-lima_compress.pdf
 

Similar a Aprende quechua bailando y cantando

Quechua basico manual_para_aprender_quec
Quechua basico manual_para_aprender_quecQuechua basico manual_para_aprender_quec
Quechua basico manual_para_aprender_quecJhon Hilario Aquino
 
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdf
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdfUrin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdf
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdfKarlvonTerzaghi1
 
S15 prim-4-guia-dia-1
S15 prim-4-guia-dia-1S15 prim-4-guia-dia-1
S15 prim-4-guia-dia-1EDGAR BADILLO
 
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenasMimi Miranda
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoMarcos Luk'aña
 
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdf
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdfManual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdf
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdfLizDextrejamanca
 
Plan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoPlan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoMarcos Luk'aña
 
Sd profesora Pilar Aguacatal.
Sd profesora Pilar Aguacatal.Sd profesora Pilar Aguacatal.
Sd profesora Pilar Aguacatal.Natalia Cortes
 
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptxGiuberthCamposEscoba
 
Diapositivas (Micro-practica)
Diapositivas (Micro-practica)Diapositivas (Micro-practica)
Diapositivas (Micro-practica)amagacity
 
s13-prim-4-guia-dia-2.pdf
s13-prim-4-guia-dia-2.pdfs13-prim-4-guia-dia-2.pdf
s13-prim-4-guia-dia-2.pdfCristian803477
 
Lengua texto-3ro-egb
Lengua texto-3ro-egbLengua texto-3ro-egb
Lengua texto-3ro-egbalex sandoval
 

Similar a Aprende quechua bailando y cantando (20)

Quechua basico manual_para_aprender_quec
Quechua basico manual_para_aprender_quecQuechua basico manual_para_aprender_quec
Quechua basico manual_para_aprender_quec
 
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdf
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdfUrin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdf
Urin Qichwa Qillqay Yachana Mayt'u Manual de escritura quechua sureño.pdf
 
UNIDAD 1 C.1.pptx
UNIDAD 1 C.1.pptxUNIDAD 1 C.1.pptx
UNIDAD 1 C.1.pptx
 
S15 prim-4-guia-dia-1
S15 prim-4-guia-dia-1S15 prim-4-guia-dia-1
S15 prim-4-guia-dia-1
 
Qca gram
Qca gramQca gram
Qca gram
 
Arusiminee
ArusimineeArusiminee
Arusiminee
 
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
 
Com3 u2-s04-anexo 1
Com3 u2-s04-anexo 1Com3 u2-s04-anexo 1
Com3 u2-s04-anexo 1
 
Diccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de HuánucoDiccionario Quechua de Huánuco
Diccionario Quechua de Huánuco
 
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdf
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdfManual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdf
Manual Quechua Central (Ultima versión para presentación).pdf
 
Plan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoPlan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua Apurimeño
 
Sd profesora Pilar Aguacatal.
Sd profesora Pilar Aguacatal.Sd profesora Pilar Aguacatal.
Sd profesora Pilar Aguacatal.
 
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
 
Lengua, literatura y educación no. 59 enero marzo 2014
Lengua, literatura y educación no. 59 enero marzo 2014Lengua, literatura y educación no. 59 enero marzo 2014
Lengua, literatura y educación no. 59 enero marzo 2014
 
Diapositivas (Micro-practica)
Diapositivas (Micro-practica)Diapositivas (Micro-practica)
Diapositivas (Micro-practica)
 
s13-prim-4-guia-dia-2.pdf
s13-prim-4-guia-dia-2.pdfs13-prim-4-guia-dia-2.pdf
s13-prim-4-guia-dia-2.pdf
 
Actividad uno
Actividad unoActividad uno
Actividad uno
 
Resumo - Siepe Thais
Resumo - Siepe ThaisResumo - Siepe Thais
Resumo - Siepe Thais
 
Lengua texto-3ro-egb
Lengua texto-3ro-egbLengua texto-3ro-egb
Lengua texto-3ro-egb
 
QUECHUA BÁSICO
QUECHUA BÁSICOQUECHUA BÁSICO
QUECHUA BÁSICO
 

Último

programa dia de las madres 10 de mayo para evento
programa dia de las madres 10 de mayo  para eventoprograma dia de las madres 10 de mayo  para evento
programa dia de las madres 10 de mayo para eventoDiegoMtsS
 
Historia y técnica del collage en el arte
Historia y técnica del collage en el arteHistoria y técnica del collage en el arte
Historia y técnica del collage en el arteRaquel Martín Contreras
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteJuan Hernandez
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFAROJosé Luis Palma
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptELENA GALLARDO PAÚLS
 
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPE
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPEPlan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPE
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPELaura Chacón
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoFundación YOD YOD
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscaeliseo91
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticosisabeltrejoros
 
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxSINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxlclcarmen
 
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADCALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADauxsoporte
 
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptx
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptxPRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptx
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptxinformacionasapespu
 
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfHerramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfMARIAPAULAMAHECHAMOR
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdfDemetrio Ccesa Rayme
 
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfManual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfMaryRotonda1
 
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docxCeciliaGuerreroGonza1
 
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahua
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahuacortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahua
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahuaDANNYISAACCARVAJALGA
 
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grande
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grandeMAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grande
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grandeMarjorie Burga
 

Último (20)

programa dia de las madres 10 de mayo para evento
programa dia de las madres 10 de mayo  para eventoprograma dia de las madres 10 de mayo  para evento
programa dia de las madres 10 de mayo para evento
 
Historia y técnica del collage en el arte
Historia y técnica del collage en el arteHistoria y técnica del collage en el arte
Historia y técnica del collage en el arte
 
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parteUnidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
Unidad II Doctrina de la Iglesia 1 parte
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
 
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.pptDE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
DE LAS OLIMPIADAS GRIEGAS A LAS DEL MUNDO MODERNO.ppt
 
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPE
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPEPlan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPE
Plan Año Escolar Año Escolar 2023-2024. MPPE
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
 
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fiscala unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
la unidad de s sesion edussssssssssssssscacio fisca
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
 
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptxSINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
SINTAXIS DE LA ORACIÓN SIMPLE 2023-2024.pptx
 
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDADCALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
CALENDARIZACION DE MAYO / RESPONSABILIDAD
 
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptx
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptxPRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptx
PRIMER SEMESTRE 2024 ASAMBLEA DEPARTAMENTAL.pptx
 
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDIUnidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
Unidad 3 | Teorías de la Comunicación | MCDI
 
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdfHerramientas de Inteligencia Artificial.pdf
Herramientas de Inteligencia Artificial.pdf
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
 
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdfManual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
Manual - ABAS II completo 263 hojas .pdf
 
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
6° SEM30 WORD PLANEACIÓN PROYECTOS DARUKEL 23-24.docx
 
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahua
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahuacortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahua
cortes de luz abril 2024 en la provincia de tungurahua
 
Unidad 4 | Teorías de las Comunicación | MCDI
Unidad 4 | Teorías de las Comunicación | MCDIUnidad 4 | Teorías de las Comunicación | MCDI
Unidad 4 | Teorías de las Comunicación | MCDI
 
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grande
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grandeMAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grande
MAYO 1 PROYECTO día de la madre el amor más grande
 

Aprende quechua bailando y cantando

  • 1. QICHWA RIMAYTA QILLQAYTA YACHASUNCHIK QILLQAQKUNA: LIC. NÍCIDA HUAMANI PARADO LIC. RÓMULA MENDOZA CÁCERES LIC. JHONN ROLANDO COLACHAGUA RAMON Aprende quechua, poquito a poquito cantando bailando…
  • 2. Créditos QICHWA RIMAYTA QILLQAYTA YACHASUNCHIK APRENDE QUECHUA POQUITO A POQUITO CANTANDO BAILANDO. Autores Nìcida Huamanì Parado. Ròmula Mendoza Càceres Jhonn Rolando Colachagua Ramòn Edición de Nícida Huamaní Parado. Domicilio: Carretera marginal 487, Satipo-Junín-Perú Libro electrónico disponible en: www.slideshare.net Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2021-04916 1° Edición digital mayo 2021. ISBN: 978-612-00-6345-3
  • 3. PROLOGO Me considero quechua por herencia y me siento muy orgulloso de esta cultura ancestral que posee muchos valores y conocimientos que actualmente siguen vivos a pesar de más 500 años de discriminación. Me siento muy honrado de presentar el libro que permitirá fortalecer y revitalizar la lengua originaria quechua Chanka; en el cual usted encontrará formas de diálogo que les permitirá aprender hablar y escribir con total facilidad. El ideal de los escritores del presente libro es enseñar el quechua de una manera fácil, didáctica y elemental a docentes, estudiantes y público en general que desee aprender desde un nivel muy elemental y divertida. La metodología del presente libro está basada en el aprendizaje mediante la música y el canto el cual tiene muchos beneficios para el cerebro al mejorar sus respuestas y agudizar el oído y las habilidades del lenguaje, por ello entre otros beneficios puede mejorar la habilidad al aprender un segundo idioma tal como lo demostró Nina Kraus, PhD en Neurología de la Universidad Northwestern en una investigación realizada en el 2015. El presente material consta de diálogos, gramática básica, vocabulario, prácticas de lectura y escritura, audios de conversación y finalmente canciones que permitirán aprender de manera fácil la pronunciación. Contiene siete capítulos y cada capítulo con ejercicios de lectura, escritura y sus anexos. En cada capítulo se inicia con preguntas y respuestas sencillas, ejercicios de silabeo, escritura, elaboración de textos y finaliza con distintas canciones para facilitar la pronunciación al ejercitarse constantemente. Los capítulos que se presentan están basados en las preguntas básicas según los estándares de evaluación de lenguas originarias de DIGEIBIRA “Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural”. Esperamos que este libro le agrade y sea de su utilidad para aprender esta lengua dulce y romántica como es el quechua chanka. Atentamente, Victor Tenorio García
  • 4. INTRODUCCIÓN Este libro denominado “QICHWA RIMAYTA QILLQAYTA TUSUSPA TAKISPA YACHASUNCHIK”, Aprendemos hablar y escribir quechua bailando y cantando se ha elaborado inicialmente pensando en ayudar a los docentes que desean aprender Quechua Chanka y lograr el nivel básico en la evaluación que propone DIGEIBIRA “Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural” del Ministerio de Educación, y al no existir material para su aprendizaje, nos hemos propuesto crear un material de fácil aprendizaje empleando la música como estrategia en la adquisición de una segunda lengua. El libro está estructurado en 7 capítulos y cada capítulo es de la siguiente manera: preguntas y respuestas de dialogo básico, explicación breve de la gramática empleada, vocabulario, silabeo, lectura, escritura, redacción y finaliza con una canción. Con la aplicación de este método basado en preguntas, silabeos, escritura, escuchando audio y cantando se logra aprender quechua chanka de manera fácil y divertida. Finalmente reconocemos y valoramos a los docentes que participaron en la validación del presente material del cual nos sentimos muy orgullosos ya que los participantes han logrado satisfactoriamente un nivel básico en su evaluación, teniendo en cuenta que se prepararon en menor tiempo de lo esperado. Cabe precisar que los docentes participantes en la validación del libro desconocían totalmente el quechua chanka y tenían el prejuicio de la dificultad y complejidad del quechua chanka, lo cual fue superado con la aplicación del presente libro. Los autores,
  • 5. PRESENTACION Mis raíces andinas me dan cierta licencia para escribir estas líneas como un preámbulo al presente material de trabajo centrado en el aprendizaje y la enseñanza del idioma quechua que es herencia de nuestra cultura ancestral que posee muchos valores y conocimientos que actualmente siguen vivos a pesar del transcurrir de los años y las influencias de la globalización en un mundo cambiante que en algunos casos ha tenido que enfrentar a la discriminación. Me siento muy honrado de presentar el presente material de trabajo titulado ¨Aprendamos hablar y escribir el quechua¨ -que permitirá a los estudiantes y publico interesados en fortalecer sus competencias y capacidades para revitalizar la lengua originaria quechua Chanka; en el cual usted encontrará formas de saludos, información de ¿Cómo es ese pueblo?, ¿En qué trabajas?, ¿Dónde es tu pueblo?, actividades en referente al trabajo, del saber en la Escuela y la familia; todo ello mediante el dialogo y canciones melodiosas que les permitirá aprender hablar y escribir con total facilidad. El ideal de los escritores del presente libro es enseñar el quechua de una manera fácil, didáctica y elemental a docentes, estudiantes y público en general que está interesada en aprender desde un nivel muy elemental y divertido. La metodología del presente libro está basada en la escuela activa mediante la música y el canto el cual tiene muchos beneficios para el cerebro del estudiante al mejorar sus respuestas y agudizar el oído y las habilidades del lenguaje, por ello entre otros beneficios puede mejorar la habilidad al aprender un segundo idioma tal como lo demostró Nina Kraus, PhD en Neurología de la Universidad Northwestern en una investigación realizada el 2015. El presente material consta de diálogos, el uso de una gramática básica, vocabulario, prácticas de lectura y escritura, audios de conversación y finalmente canciones que permitirán aprender de manera fácil y didáctica la pronunciación. Contiene siete capítulos y cada capítulo con ejercicios de lectura, escritura y sus anexos. En cada capítulo se inicia con preguntas y respuestas sencillas, ejercicios de silabeo, escritura, elaboración de textos y finaliza con distintas canciones para facilitar la pronunciación al ejercitarse constantemente.
  • 6. Los capítulos que se presentan están basados en preguntas básicas según los estándares de evaluación de lenguas originarias de la DIGEIBIRA “Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural”. del MINEDU. Esperamos que este libro sea de su agrado y sea de mucha utilidad para aprender esta lengua tan dulce y romántica como es el quechua. Atentamente Mag. Rubén Ismael Soria Bustamante
  • 7. KAQNINKUNA 1 TAPUKUY: RIMAKUYKUSUN 1 TAKI: ¿Imaynataq chay llaqtaqa? 14 2 TAPUKUY: LLAMKAY/ RURAY 15 TAKI: ¿Imapim llamkanki? 25 3 TAPUKUY: YACHANKI/ TIYANKI 26 TAKI: ¿Maypitaq yachay llaqtaqa? 35 4 TAPUKUY: PAQARIRQANKI 36 TAKI: ¿Maypitaq paqariyqanki? 46 5 TAPUKUY: ¿LLAMKACHKANKICHU? 47 TAKI: ¿Kunanqa llamkachkankichu¿ 60 6 TAPUKUY: YACHAYWASI 61 TAKY: ¿Ima yachaywasipitaq llamkanki? 71 7 TAPUKUY: AYLLU 72 TAKI: ¿Aylluyki kanchu? 81 8 UYARISPA RIMANAPAQ, QILLQANAPAQ 82
  • 8. QILLQA MAYTU RIQSICHIY QILLQAY Wawqi panikuna, kay Perú suyunchikpiqa manam castilla simillatachu rimanchik, achkam ñawpaq taytanchikkunapa rimayninkuna, yunka ukupi tawa chunka rikchaq, sallqapi kimsa kimsa utaq tawa rikchaq, kantaqmi hawa llaqtapi rimaykuna; chayna kaptinqa manam mayqintapas qipanchachwanchu aswanmi yachakuna. Yaqa llapa Perú llaqtanchikpi kanraqmi runasimi rimaq runakuna; paykuna kanqaraq hinaptinqa, runasimi rimayta yachakunanchikmi, paykunawan rimanapaq, paykunamanta yachanapaq, paykunawan llapa llaqtanchikta wiñarichinapaq. Kunan pachakunam mana haykapashina runasimi yachay munayqa maypipas uyarikun, hinaptinqa yachachinakunam; kayta uyariykuspankum, kayta nanachikuspankum kimsa rimanisimimanta hatun yachayninyuq amawtakuna kay yachayta qillqaykamunku; manam wakin qillqa maytuhinachu, ancha qillqaylla, aswanmi kay qillqa maytupiqa imaynam rimayta, imayna, mana sasalla qillqayta tarisunchik; yachachinapaqa manam rimay yachayllachu, imayna yachachiy yachaymi, imayna qillqay yachay yachaymi; kay yachayniyuq kay kimsa amawtakuna. Chaynapiqa, kaypim pukllaqhinalla, aslla yachaymanta hatun yachayman runasimita yachakusunchik; chaynallataq, achakalata, simi taqikunata, yanapanakunata, tinkuchiykunata yachasunchik. Kay qillqa maytupim, I yachachikuyninpi, achakalata, tapuykunata, sutinchaykunata, tinkuchiykunta yachachasunchil; II yachachikuyninpi, llamkaymanta, rimay rakiymanta, allin rimamanta, chaynallataq wakin yapanakumanta tarisunchik; III yachachiyninpi, maypi yachasqanchikmanta, yupaykunamanta; IV yachachiyninpi, paqariymanta, qayna pachapi rimay tinkuchiymanta; V yachachiyninpi, presente progresivo nisqanta; VI yachachininpiqa, yachaywasimanta; VII yachachiyninpi, ayllunchimanta. Kay qillqa maytuqa chayraq yachakuqpaq, yachayniyuqkunapas aswanta yachakunanpaqmi qillqaykamunku, ancha kuyaywan, llapanchik runasimita yachakunapaq. Kimsan amawtakunata llapa runasimi rimaq runakunapa sutinpi napaykunani, hinalla kay yachaykunata riqsichikamunankupaq, hinalla runasiminchikta wiñarichinapaq. Kay llamakaypiqa kanqam sasachakuy, mayllanpi ñakariypas; ichaqa amam qillakunachu, amam usukunakunachu. Qamkunapaq ancha kusikuy kachun. A. Matamoros D. Docente UNCP-Huancayo
  • 9. 1 Pronombres ñuqa yo qam tu pay el ñuqanchik nosotros (inclusivo) ñuqayku nosotros (exclusivo) qamkuna ustedes paykuna ellos - may: pregunta ¿Dónde? - manta: Sufijo ablativo: de, desde, del. - m/mi: Sufijo (información de primera mano) de sustentación, afirmación, declaración. Alfabeto quechua (Achaha) a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ñ p, q, r, s, t, u, w, y IMPORTANTE No admite secuencia vocálica: Amauta se reemplaza por AMAWTA Waita se reemplaza por wayta Estructura: sujeto + objeto+ verbo Ñuqa + yachakiqmi + kani ¿Maymantam kanki? Ñuqa Ayacuchumantam kani. 1 2 1 Tapukuy Huk rapi
  • 10. 2 1. Qillqay maymantam kanki kani Satipumantam Ama qillakuspa llamkay! Iskay rapi
  • 11. 3 • Achahata tukupay • Kaypiqa Marya Rosawan riqsinakuchkanku. Maryaqa Huancayumantam, Rosaqa Icamantam. Tukupay kay rimanakuyta. : a , ___, h,___, ___, l ___ ,m ,____,___,p, ___,____,___, ___, ___, w,____. Rosa : Marya : Marya: Rosa : Kimsa rapi
  • 12. 4 • kay rimanakuyta ñawinchay. Conjugación Tiempo Presente Pronombre Verbo(-y) sufijo Verbo conjugado Ñuqa miku ni mikuni Qam miku nki mikunki Pay miku n mikun Ñuqanchik miku nchik mikunchik Ñuqayku miku niku mikuniku Qamkuna miku nkichik mikunkichik Paykuna miku nku mikunku Vocabulario Tuta: noche Chiri: frio Punchaw: día Rupay: calor Sumaq: bonito, hermoso ¿Imaynataq chay llaqtaqa? Llaqtaypiqa tutapim chirikun, punchawpiqa rupakun. Sumaqmi purikunapaq, mikuykunapas miskillaña. 2 1 Puriy: caminar, pasear Mikuy: comer Miski: rico, delicioso. Llaqta: pueblo. Tawa rapi
  • 13. 5 • Kay musuq qillqakunata taqllakuspa rakiy, hinaspa uraychampi taqllakuspa rakiy. buscar una foto parecida tuta punchaw chiri - taq: Sufijo contrastivo, o, pero, por otro lado. En las interrogantes puede ser usado como medio para enfatizar la pregunta. - qa: Sufijo de Tópico que indica que el elemento ya ha sido mencionado o va ser mencionado y que es tema de comentario, En la mayoría de veces no es necesario traducirlo ocasionalmente equivale al artículo determinado (el, la, los, las) y también puede ser traducido como: “en cuanto a”, “hablando de”. - y: Sufijo posesivo en primera persona,”mi”. Wasiy. - pi: sufijo preposición “en”. - kun: Sufjo cuasi reflexivo, la acción se realiza sobre la misma persona.”hace” - wan : sufijo “con”. Ejem : Ñuqawan (conmigo) - paq: sufijo “para”. Ejem: Paywan (con él) - pas: Sufijo “también”. Ejem: Ñuqapas (yo también) Pichqa rapi
  • 15. 7 • Kayta tukupay • Kayta tiempo presente nisqampi tukupay. Sujeto Verbos Qichwapi V. T. Presente Conjugación Ñuqa Terminar Tukuy tukuni Ñuqa tukuni Qam Comer Pay Bailar Ñuqanchik Besar Ñuqayku Caminar Qamkuna Hablar Paykuna Escribir Sujeto Verbo Objeto Ñuqa yachachiy ñawinchayta Ñuqa ñawinchayta yachachini Qam mikuy miskita Pay tusuy carnavalispi Ñuqanchik muchay mamanchikta Ñuqayku puriy rupaypi Qamkuna rimay allinta Paykuna qillqay allinta Qanchis rapi Yuyariy allin qillqanaykipa: sujeto+ objeto+verbo
  • 16. 8 • Kaypi yupankunata allinta churay, hinaspa uraypi yupasqaykimanhina qillqay. allinta Ñuqa yachachini. 1 yachachinki. Qam sumaqta mikun. Pay miskita yachachiqmi Ñuqayku kaniku. qillqanku. Paykuna allinta Pusaq rapi
  • 17. 9 • Kay rimanakuyta tukupay. • Kay qillqakunata ñawinchay, allin qillqasqa kaptinqa simpichawan √ churay, mana allin kaptinqa chakatay (x) hinaspa allichapaspa qillqay. ¿______________ _____________? Ñuqa ¿Imaynataq____ ________________ _______________? Amauta Cani Amauta Kani Canki Rupai 1 4 2 3 Isqun rapi
  • 18. 10 2. Uyariy Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay. _____:__________________________________________________ Rosa:___________________________________________________ _______:_________________________________________________ 3. Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Juanam, Huancayomantam kani. Llaqtaypiqa chirikunmi, punchawpiqa rupakun. Purikuyta munaspaqa Paca quchata riwaq, ichaqa mikuyta munaspaqa Ingenio nisqanta riwaq, chaypiqa ima mikuykunapas miskillañam. • Ñawichasqaykimanhina qillqayta tukupay. Ñuqapa………………………………,………………………………………… …………….…………………………………………………,…………………… …………...………………Purikuyta munaspaqa………………………….. riwaq,…………………………………………………………………nisqanta riwaq………………………………………………….., chaypiqa ima mikuykunapas miskillañam. Chunka rapi
  • 19. 11 • Kaypiqa qillqillqasqaykita umallaykimanta rimay. • Ñawichasqaykimanta tukuruspaqa allin kasqanta chakatay (x). ¿Maymantataq Juana? Huancayumantam Satipumantam Huanucumantam ¿Mikuyta munaspaqa? Paca quchaman riwaq Ingenio nisqanta riwaq purikuyta riwaq ¿Imaynataq llaqtanqa? punchawpiqa rupakun tutapiqa rupakun punchawpiqa parakun Ñuqapa… Chunka hukniyuq rapi
  • 20. 12 • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Maymantam Juana kasqa? ¿Imaynas Juanapa llaqtanqa kasqa? ¿Imaynataq punchawpi, tutapi Juanapa llaqtan kasqa? ________________________________________________________ ¿Mikuyta munaspaqa maytataq riwaq? ________________________________________________________ 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, tapuy: Maymantam hamuchkanki, imaynam chay llaqtaqa. Chunka iskayniyuq rapi
  • 21. 13 Qillqani ¿Maymantam kanki? ?llaqtaykipi rupakunchu/ parakunchu? ?mikunaqa imaynataq? ?miskichu? Willaway. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ _______________________________________________________ Uyarini Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juana:_________________________________________________ Sara:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Chunka kimsayuq rapi
  • 22. 14 Taki *IMAYNATAQ CHAY LLAQTAQA *Ritmo pasacalle ayacuchano (Kaychum Huamanga llaqta) Taki umanchaq : Romula Mendoza Cáceres. 9. Cafeynimpas sumaqllañam. 8. Mikuykunapas miskillaña. 6. Suma Sumaqmi purikunapaq 4. ¿Imaynataq chay llaqtaqa? 5. Llaqtaypiqa tuta chirin Punchawñataq rupakullan 1.Kaychum kaychum Satipo llaqta (kutiy) 2. Alcaldimpas sinqasapa 3. Alcaldimpas wiksasapa 7. Paqchankunapas sumqa paqcha 10. Runankunapas allin runam, mikuynimpas miski mikuy. 11. Yuka aqampas miska aqa. 12.kakawnimpas sumaq ruruq. Chunka tawayuq rapi
  • 23. 15 ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki? ¿Imatam llamkasqaykimanta/ rurasqaykimanta aswan munanki? Ñuqa Yachachiqmi kani Ñuqaqa warmakunata m yachachini takispa, pukllaspa allin yachanampaq Ñuqaqa aswan warmachakunatam kuyani. Uchuy warmachakunatam qillqayta, ñawinchayta yachachiyta munani. Vocabulario LLamkay: trabajar Ruray: hacer Aswan: mucho, bastante. Munay: querer, gustar. Amawta: sabio, maestro. Yachachiq: docente, profesor(a) 1 4 3 5 6 2 2 Tapukuy Warma: niño(a). Yachay: saber,vivir. Pukllay: jugar Allin: bien Kuyay: querer, amar, apasionar. Qillqay: escribir. Ñawinchay: leer. Uchuy: pequeño. Chunka pichqayuq rapi
  • 24. 16 1. Qillqay • Kaypiqa Marya Rosawan rimachkanku. Maryaqa kiru qampiqmi, Rosaqa hampiy kamayuqmi. Imapim llamkanki Yachachiqmi kani Chunka suqtayuq rapi
  • 25. 17 Tukupay rimanakuyta. :Rosa r • Kay rimaykunata tukupay ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ____________ ____________ Ñuqa Marya: : Rosa: Rosa: Marya: 1 3 4 2 Chunka qanchisniyuq rapi
  • 26. 18 • Kay musuq qillqakunatam taqllakuspa rakiy, hinaspa uraychampi qillqay. llamkay aswan ruray munay yachachiq amawta Chunka pusaqniyuq rapi
  • 28. 20 • Kay yupakunata allinta churay, hinaspa uraypi yupasqaykimanhina qillqay. yachachiqmi. Ñuqa kani 2 1 3 yachachini. Ñuqa warmachakunatam yachachini. Ñuqa warmachakunatam pukllaspa takispa aswan Ñuqaqa kuyani. warmachakunata yachachini. Ñuqa warmachakunatam pukllaspa Iskay chunka rapi
  • 29. 21 2.Uyariy Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay. ___________: ___________________________________________ Rosa : __________________________________________________ ____________: ___________________________________________ Rosa:___________________________________________________ 3.Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Juana, ñuqaqa yachachiqmi kani, warmakunatam yachachini. Yachaywasipim warmakunatam qillqayta, ñawinchayta pukllaspa, takispa allinta yachanampaq yachachini. • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. Ñuqapa………………………………,………………………………………… …………….,…………………………………..Yachaywasipim……………… …………,……………………...……………,…………………………………,… ……………………………..……………………………………………………… …………………………………………………………………………………….. Iskay chunka hukniyuq rapi
  • 30. 22 • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay. • Ñawichayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatay (x) ¿Imapitaq Juana llamkan? yachachispa taqsaspa pichaspa ¿Imaynatataq yachachin? rimaspa pukllaspa maqaspa ¿Imatam yachachin? pichayta qillqayta rimayta Ñuqapa… Iskay chunka iskayniyuq rapi
  • 31. 23 • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Imapim Juana llamkan? ¿Imaynatataq Juana yachachin? ¿Maypitaq Juana yachachin? 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , qam kiru hampiqmi kanki, yachaqmasiykiqa wawa hampiqmi kanqa. Iskay chunka kimsayuq rapi
  • 32. 24 Qillqani ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki? ¿Llamkasqaykimanta imatam aswan munanki? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Uyarini Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Iskay chunka tawayuq rapi
  • 33. 25 Taki *¿Imapim llamkanki? ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki? (kutiy) Yachachiqmi kani amawtam kallani warmachakunatam yachachispa llamkani (kutiy) Tususpa takispa sumaqta yachanku (kutiy) Kaspichakunawan rumichakunawan yupayta yachanku warmachakunaqa kaspichakunawan rumichakunawan yupayta yachanku allinta yachanku. Rimaspalla ¿Imaynatam yachachinki? Warmachakunaqa pukllaspa yachanku (kutiy) Sumaqta yachanku kusisqa yachanku yupayta, qillqayta allinta yachanku (kutiy) ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki? (kutiy) Warmachakunata yachachini qichwata sunquy ukumanta tukuy kusikuywan (kutiy) Chaymi warmakuna qichwata yachanku sunqun ukumanta tukuy kusikuywan. Chaymi warmakuna qichwata rimanku mana pinqakuspa tukuy kusikuywan. *Taki ritmo cumbia música alitas quebradas de Corazón Serrano. Taki unanchaq: Rómula Mendoza Cáceres. Iskay chunka pichqayuq rapi
  • 34. 26 ¿Maypim yachanki/tiyanki? Ñuqaqa Satipupim tiyachkani/ yachackani. ¿Maypitaq chay llaqtaqa? LLaqtayqa kikin Satipupim Vocabulario tiyay: sentarse yachay: Saber, vivir kikin: ella/ el mismo(a) llaqta: pueblo chusaq: 0 huk:1 iskay: 2 kimsa: 3 Tapukuy 1 3 4 2 tawa: 4 pichqa: 5 suqta: 6 qanchis: 7 pusaq: 8 isqun: 9 chunka:10 Iskay chunka suqtayuq rapi
  • 35. 27 • Kay rimakuykunata tukupay. 1.Qillqay Maypim yachanki ¿Maypim……… ………………… …..? Ñuqaqa ¿Maypitaq…… ………………… ………..? LLaqtayqa 1 3 4 2 Iskay chunka qanchisniyuq rapi
  • 36. 28 • Kaypiqa Marya Rosawan rimachkanku. Maryaqa Iquitusmantam, Rosaqa Tingu Maryamantam. Tukupay rimanakuyta. Kikin Ayacuchupim Rosa: Marya : Rosa: Marya : Iskay chunka pusaqniyuq rapi
  • 37. 29 • Kay Musuq qillqakunata taqllakuspa rakiy, hinaspa uraychampi qillqay. 1 huk 3 kimsa 2 iskay 4 tawa 6 suqta 5 pichqa 7 qanchis 9 isqun 8 pusaq Iskay chunka isqunniyuq rapi
  • 38. 30 • Kay yupakunata allinta churay, hinaspa uraypi yupasqaykimanhina qillqay. Satipupim Ñuqa tiyachkani. 2 1 3 kikin llaqtaqa Satipupim. Chay kikin llaqtayqa Satipupim. 0 chusaq tiyay 10 chunka Kimsa chunka rapi
  • 39. 31 2. Uyariy Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay. ___________: _______________________________________ Rosa : _____________________________________________. ____________: _______________________________________ Rosa:_________________________________________________ 3. Ñawinchay Ñuqaqa Maryam kani, kunanqa Satipupim yachachkani, kikin Satipupim chayqa Junin suyupim. Ichaqa iskay punchawmantaqa Mazamaripim yachasaq, kikin Mazamaripim. • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. Ñuqaqa………………………………………………………,…………… ……………….,……………………………………………………………… Ichaqa……………………………...………,……………………………… ……,………………………………..……………………… Kimsa chunka hukniyuq rapi
  • 40. 32 • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay • Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan chakatay (x) ¿Maypitaq yachachkan? Mazamaripim Satipupim Limapim ¿Maypitaq iskay punchawmanta yachanqa? Panguapim Mazamaripim Satipupim Ñuqaqa... Kimsa chunka iskayniyuq rapi
  • 41. 33 • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Maypitaq Maryaqa yachachkan? ¿Maypitaq iskay punchawmanta yachanqa? 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , qam Piuramantam kanki, yachaqmasiykiqa Tacnamantam kanqa. ¿Maypitaq chay llaqtaqa? Lima suyupim Junin suyupim Huamanqa suyupim Kimsa chunka kimsayuq rapi
  • 42. 34 Qillqani ¿Maypim tiyanki? ¿Maypitaq chay llaqtaqa? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Uyarini Sumaqchaya uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Kimsa chunka tawayuq rapi
  • 43. 35 Carnaval Wakpas qaqataq. ¿Maypim yachanki? ¿Maypim tiyanki? kuyiy Ñuqaqa yachani Satipupim llaqtapim Ñuqaqa tiyani Satipupim llaqtapim. Carnaval música mamaykichun liyun. ¿Maypitaq yachanki? ¿Maypitaq tiyanki? kuyiy Ñuqaqa yachani Satipu llaqtapim Ñuqaqa tiyani Satipu llaqtap ¿Maypitaq chay llaqtaqa? (Kutiy) kikin Satipupim chay llaqtaqa kachkan (Kutiy) Huayno Porfirio Ayvar cuando era un niño. ¿Maypim yachanki? ¿Maypim tiyanki? Ñuqa tiyani Satipo llaqtapim _______________ ¿Maypim tiyanki? ¿Maypim yachanki? Ñuqa yachani Satipo llaqtapim Ñuqa tiyani Satipo llaqtapim ¿Maypitaq chay llaqtaqa? (Kutiy) Chay llaqtayqa kikin Satipum (kutiy). ¿Maypitaq chay Satipuqa? (Kutiy) Chay Satipuqa chawpi yunkapim Chay llaqtayqa. Junin suyupim(kutiy). Taki Maypitaq yachanki Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres. Kimsa chunka pichqayuq rapi
  • 44. 36 ¿Maypim paqarirqanki? Ñuqaqa Satipupim Paqarirqani. ¿Maypitaq chayqa? Chay llaqtaqa Junin suyupim. Vocabulario Paqariy: nacer amanecer Suyu: región Suti: nombre Tayta: padre, señor Mama: madre, señora. Taytaykimanta: apellido paterno. Conjugación (Tiempo Pasado/ Qayna pacha) Pronombre verbo(-y) sufijo Verbo conjugado Ñuqa miku rqani mikurqani (comí) Qam miku rqanki mikurqanki (comiste) Pay miku nqa mikunqa (comió) Ñuqanchik miku rqanchik mikurqanchik (comimos) Ñuqayku miku rqaniku mikurqaniku (comimos) Qamkuna miku rqankichik mikurqankichik (comieron) Paykuna miku qanku mikurqanku (comieron) Pichay: barrer Maskay: buscar Takiy: cantar Hampina wasi: hospital Pi: sufijo “en” Mamaykimanta: apellido materno. Tapukuy 1 3 2 4 Kimsa chunka suqtayuq rapi
  • 45. 37 1. Qillqay • Kay rimakuykunata tukupay. Maypim paqarirqanki Ayacuchupim paqarirqani ¿Maypim…… ……………… …….. Ñuqaqa ………………………… …….. ¿Maypitaq ……………… ……. ………………………… ………………………… …………. 1 4 3 2 Kimsa chunka qanchisniyuq rapi
  • 46. 38 • Kaypiqa Marya Rosawan rimachkanku. Maryaqa Chiclayupim pararirqa, Rosaqa Arequipapim paqarirqa . Tukupay rimanakuyta. • Kaypiqa allinta qillqay, tiempo pasado nisqampi yachasqaykimanhina. Uraypi taqllakuspa rakiy. • Pay Mazamaripim paqarirqa Pay Ma-za-ma-ri-pim pa-qa-rir-qa Rosa: Rosa: Marya: Marya: Mazamaripim Pay paqariy Kimsa chunka pusaqniyuq rapi
  • 47. 39 • • • • Qam pukllay yachaywasipim Ñuqayku llamkay Mantarupim Ñuq a pichay wasipi m takiy Ñuqayku UGELpim Kimsa chunka isqunniyuq rapi
  • 48. 40 • • Yachapasunchik Kaypiqa tiempo pasado nisqampi qillqay, hinaspa ukuchampi castilla simiman tikray. Persona/verbo Tiempo Pasado/Qayna pacha Ñuqa /Pukllay Castilla simipi nin: Yo jugué Ñuqanchik/yachachiy Castilla simipi nin: Ñuqa pukllarqani Paykuna maskay hampina wasipim Tawa chunka rapi
  • 49. 41 Qam/Mikuy Castilla simipi nin: Qamkuna/Puriy Castilla simipi nin: Ñuqayku/Qillqay Castilla simipi nin: Pay / Ñawichay Castilla simipi nin: Tawa chunka huyniyuq rapi
  • 50. 42 Paykuna/Tusuy Castilla simipi nin: 2.Uyariy Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay. _______:_________________________________________________ Rosa:___________________________________________________ _______:_________________________________________________ _______:_________________________________________________ 3.Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Pedrom, Ñuqa Cangallupim paqarirqani. Taytaypa sutinqa Mariom, mamaypa sutinqa Luzmilam. Taytayqa Ayacuchupim paqarirqa, mamayqa Huancayupim paqarirqa. Warmiyqa Iquituspim paqarirqa. • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. Ñuqapa………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………Warmiyqa ………………………………………………………………………………………….. Tawa chunka iskayniyuq rapi
  • 51. 43 • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay. • Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan chakatay (x) • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Maypim Pedro paqarirqa? ________________________________________________________ Ñuqapa… ¿Maypitaq pedro paqarirqa? Satipupi Cangallupi Limapi ¿Pitaq Ayacuchupi paqarirqa? warmin taytan maman Tawa chunka kimsayuq rapi
  • 52. 44 ¿Imataq Pedropa taytanpa, mamanpa sutin? ¿Maypitaq paqarirqanku? ________________________________________________________ 4. Rimay. Qam Piuramantam kanki, yachaymasiykiqa Tacnamantam kanqa. Taytaykimantam, mamaykimantam rimanakuychik . Tawa chunka tawayuq rapi
  • 53. 45 Qillqani Qanmanta willaway, maypitaq paqarirqanki,? Taytaykimanta , mamaykimantawan qillqay. ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ _______________________________________________________ Uyarini Sumaqchaya uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita tapukuykunata kutichiy allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Tawa chunka pichqayuq rapi
  • 54. 46 Taki *¿Maypitaq paqarirqanki? Niway maypitaq paqarirqanki ñuqaqa Satipupim paqarirqani maypitaq chay llaqtaqa maypitaq willaway chay llaqtaqa kikin Satipupim Junin suyupim Huk, iskay,kimsa tawa, pichqa, suqta ( kutiy) Niway, niway, niway maypitaq chay llaqtaqa. Satipupim paqarirqani Kikin Satipupim Junin suyupim (kutiy tawakama). *Ritmo cumbia “La copita” de Maricarmen Marín Taki umanchaq: Nícida Huamaní Parado. Tawa chunka suqtayuq rapi
  • 55. 47 ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? Ari, llamkachkani “ El progreso” nisqan yachaywasipi ¿imaynataq chay llamkayniki? Ñuqaqa, yachachiqmi kani, chaymi warmakunatam ñawinchayta, qillqayta yachachini. sufijos : chka : Estar . • ñuqa mikuchkani, / yo estoy comiendo. • qam mikuchkanki / tú estás comiendo. • pay mikuchkan / él está comiendo. ta : a, hacia kuna : pluralizador, varios. Ejm warmakuna: los niños. Chi : ayudar, hacer. • ñuqa mikuchini / yo le hago comer. • qam mikuchinki/ tú le haces comer. • pay mikuchin/ él le hace comer. Tapukuy 1 4 3 2 Tawa chunka qanchisniyuq rapi
  • 56. 48 1. Qillqay Vocabulario: Nisqan: yachay: saber, vivir punchaw: día mikuy: comer muchay: besar llamkachkani yachachkani muchachkani yachachichkani Tawa chunka pusaqniyuq rapi
  • 57. 49 • Kay rimakuykunata tukupay. • Yachapasunchik Kay sufijo “chi”nisqanwan qillqay, hinaspa uraychampi castilla simiman tikray Persona T. presente– chi (hacer, ayudar) Ñuqa/Pukllay Castilla simipi nin: Yo le hago jugar / ayudo a jugar Ñuqa/Pichay Castilla simipi nin: ¿Kay Ari, ¿imaynataq Ñuqa pukllachini 1 4 3 2 Tawa chunka isqunniyuq rapi
  • 58. 50 Qam/ Mikuy Castilla simipi nin: Qamkuna/ Puriy Castilla simipi nin: Ñuqayku/ Qillqay Castilla simipi nin: Pay/ Upyay Castilla simipi nin: Pichqa chunka rapi
  • 59. 51 Paykuna/ Tusuy Castilla simipi nin: • Yachapasunchik Kay sufijo “chka”nisqanwan qillqay, hinaspa uraychampi castilla simiman tikray chka( estar) Persona / verbo T. presente– chka ( estar) Ñuqa/Pukllay Castilla simipi nin: Yo estoy jugando Ñuqanchik/Ñawinchay Castilla simipi nin: Qam/ Mikuy Ñuqa pukllachkani Pichqa chunka hukniyuq rapi
  • 60. 52 Castilla simipi nin: Qamkuna/ Puriy Castilla simipi nin: Ñuqayku/ Qillqay Castilla simipi nin: Pay/ Ñawichay Castilla simipi nin: Pichqa chunka iskayniyuq rapi
  • 61. 53 Paykuna/ Tusuy Castilla simipi nin: • Kaypiqa Marya Rosawan rimachkanku. Maryaqa yachachiqmi, Rosaqa kiru hampiqmi . Tukupay rimanakuyta. Rosa: Marya: Rosa: Marya: Pichqa chunka kimsayuq rapi
  • 62. 54 • Tukupay kay qillqawan (-chi). Urayninpiqa qillqakunatam taqllakuspa rakiy. • • Ñuqa warmakunata yachachini Rosa: Marya: Ñuqa warmakunata yachay Qam warmakunata llamkay Pichqa chunka tawayuq rapi
  • 63. 55 • • 2.Uyariy Sumaqchata kay rimaykunata uyariy hinaspa qillqay. ___________:_____________________________________________ Rosa:___________________________________________________ ____________:____________________________________________ ___________:_____________________________________________ Ñuqa wasita pichay Ñuqa warmakunata ñawinchay Pichqa chunka pichqayuq rapi
  • 64. 56 3.Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Marya, kunankunaqa “El progreso “ nisqanku yachaywasipim llamkachkani, warmakunatam yachachispa kimsa chunka (30) warmakunatam yachachini qillqayta, ñawinchayta yachanampaq. • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay. Ñuqapa…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………….. (30)………………………………………………………………………… ……………….. Ñuqapa… Pichqa chunka suqtayuq rapi
  • 65. 57 • Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan chakatay (x) • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Maryaqa kunankunaqa llamkachkanchu, imapitaq? ¿Maypitaq kunankunaqa Marya yachachichkan? Milagros yachaywasipi Pacifico yachaywasipi El progreso yachaywasipi ¿Imatam yachachin? pukllayta qillqayta, ñawinchayta rimayta Pichqa chunka qanchisniyuq rapi
  • 66. 58 ¿Imaynataq chay llamkaynin? ¿Hayka warmakunatam yachachin? 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik , maypitaq llamkachkankichik , mayqin yachaywasitaq. Willakuychik. Pichqa chunka pusaqniyuq rapi
  • 67. 59 Qillqani ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? ¿ imaynataq chay llamkayniki? ¿Hayka warmakunatam yachachinki? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ _______________________________________________________ Uyarini Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ yachachiqnikita tapukuykunata kutichiy allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Pichqa chunka isqunniyuq rapi
  • 68. 60 Taki *¿ kunanqa Llamkachkanichu? Llamkachkankichu kunanqa Imapim llamkachkanki Imaynataq chay llamkayniki/ wasiyki (kutiy) Ari llamkachkani (kutiy) Ñuqaqa yachachini Ñawinchayta Qillqaytapas (kutiy) Ari llamkallachkanima Gastelua yachaywasipitaq/yachaywasipi (kutiy) *Ritmo de tunantada : Malo tu corazón. Taki umanchaq: Nícida Huamaní Parado. Suqta chunka rapi
  • 69. 61 ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? Ñuqa “Rio venado” nisqan llaqtapim yachaywasipim llamkani. ¿Imaynatataq chayanki llamkanaykimanqa? Rio Venadupim yachani, chaymi chakillawan chayani./ karuwan rini sapa punchaw. Vocabulario chaki: pie pacha: tiempo, lugar, ropa. chaymi: por esa razón. sapa : todos 11 chunka hukniyuq 12 chunka iskayniyuq 13 chunka kimsayuq 14 chunka tawayuq 15 chunka pichqayuq 16 chunka suqtayuq 17 chunka qanchisniyuq 18 chunka pusaqniyuq 19 chunka isqunniyuq 20 iskay chunka 30 kimsa chunka 40 tawa chunka 50 pichqa chunka 60 suqta chunka 70 qanchis chunka 80 pusaq chunka 90 isqun chunka 100 pachak 31 kimsa Chunka hukniyuq 32 kimsa chunka iskayniyuq 33 kimsa chunka kimsayuq 44 tawa chunka tawayuq 55 pichqa chunka pichqayuq 66 suqta chunka suqtayuq 47 tawa chunka qanchisniyuq 48 tawa chunka pusaqniyuq 59 pichqa chunka isqunniyuq Tapukuy 1 2 4 3 Suqta chunka hukniyuq rapi
  • 70. 62 MILLARES CENTENA DECENA UNIDAD waranqa 1000 pachak 100 chunka 10 yuq (se escribe con yuq cuando los números termina en vocal) tawayuq niyuq (termina en consonante) iskayniyuq. 7 4 2 3 Qanchis waranqa, tawa pachak, iskay chunka kimsayuq. 1. Qillqay. llamkanki chayanki yachaywasipitaq llamkanaykimanqa Suqta chunka iskayniyuq rapi
  • 71. 63 • Kay rimakuynata tukupay. • Tukupay kay qillqakunawan tiempo presente nisqanwan. Urayninpiqa qillqakunatam taqllakuspa rakiy . • • ¿Ima 1 4 3 2 Ñuqa llamkay yachaywasipi m El progreso Qam llamkay yachaywasipi m San Francisco Suqta chunka kimsayuq rapi
  • 72. 64 • • Kayta tukupay, uray qillqakunawan tinkuchiy. Ñuqa ___________________________________kani. Kunankunaqa _________________________ llamkachkani. Ñuqaqa ____________________________________warmakunatam _______________________________,________________________________ yachachini. Sapa _____________________ chakiyawan rini. Pay llamkay yachaywasipim Ciro Alegria Suqta chunka tawayuq rapi
  • 73. 65 • Kayta tukupay, uray qillqakunawan tinkuchiy. • Kaypiqa qanmanta qillqay. ________________Florencio Quispem__________________. ___________________Pacifico______________________________.____ _____________warmakunatam________________,_________________ _______yachachini. _______________punchaw________ ____________rini Ñuqa ___________________________________kani. Kunankunaqa _________________________ llamkachkani. Ñuqaqa ____________________________________warmakunatam _______________________________,________________________yachachini . Sapa punchaw_____________________ rini. Suqta chunka pichqayuq rapi
  • 74. 66 2. Uyariy Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay. ___________:_____________________________________________ Rosa:__________________________________________________ ____________:____________________________________________ ____________:____________________________________________ 3. Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Elenam, ñuqaqa yachaywasipim llamkachkani. El pacifico nisqan yachaywasipi. Warmakunatam pukllaspa, takispa yachachini allinta qillqayta, ñawichayta yachanampaq. Ñuqa Kimsa chunka (30) warmakunatam yachachini. Llamkayniymanqa chakillawan rini. • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. Ñuqapa___________________________________________________ ___________________________________________________________ ___________________________________________________________ Warmakunatam___________________________________________ ______________. ___________________________________________________________ ______________. Llamkayniytaqa___________________________________________. Suqta chunka suqtayuq rapi
  • 75. 67 • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay. • Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan chakatay (x). ¿Maypitaq Elena llamkachkan ? yachaywasipi wasimpi hampina wasipi ¿Hayka warmakunatam yachachin? kimsa chunka warmakunata kimsa chunka warmikunata kimsa chunka runakunata Ñuqapa… Suqta chunka qanchisniyuq rapi
  • 76. 68 • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Maypim Elena llamkachkan? ¿Hayka warmakunatam yachachin? ¿Imaynatam llamkayninman rin? makinwan karuwan chakillawan ¿Imatam yachachin? pichakuyta qillqayta rimayta Suqta chunka pusaqniyuq rapi
  • 77. 69 ¿Imaynam llamkayninman rin? 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, ¿Maypitaq llamkachkan?, ¿imaynatas llamkayninman rin? Suqta chunka isqunniyuq rapi
  • 78. 70 Qillqani ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? ¿Imaynatataq llamkanaykimanqa chayanki? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ _______________________________________________________ Uyarini Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay. Sara:__________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Sara:__________________________________________________ Juana:__________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita kutichiy tapukuykunata allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Qanchis chunka rapi
  • 79. 71 Taki *¿Ima yachaywasipitaq llamkanki? Selva De Oro llaqtapim ñuqaqa llamkani Selva De Oro llaqtapim yachay wasi kachkan Valle Del Río Enepim ñuqaqa llamkani Selva De Oro llaqtapim yachay wasi kachkan. ¿Imaynatataq chayankiri llamkanaykiman? (kutiy) Satipumantam riniku Puerto Chatakama (kutiy) Puerto Chatamanta lluqsiniku Hatun botipin riniku SELVA DE OROman yachaykuspa Kusisqallañam tiyaykuni Puerto Chatamanta lluqsiniku Hatun botipin riniku SELVA DE OROman yachaykuspa Kusisqallañam samaniku. *Música Savia Andina: Minero Kani llaqtaymanta Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres. Qanchis chunka hukniyuq rapi
  • 80. 72 Vocabulario ayllu: familia. warmi: esposa. qusa : esposo. warma: niño. mama: madre. tayta : padre. ñaña : hermana entre mujeres. wawqi: hermano entre varones. turiy : hermano de la mujer. pani: hermana del varón. ¿Aylluyki kanchu? Ari, kachkanmi. ¿Willariway imaynataq aylluyki? 1. Qusaymi kachkan, sutinqa Frankmi. Warmaypas kachkan sutinqa Nicolásmi. 2. Warmiymi kachkan, sutinqa Juanam. Warmaypas kachkan sutinqa Nicolás. 3. Mamaypas, taytaypas kachkan paykunawanmi yachani. Qusay /warmiy manaraqmi kanchu. Tapukuy 4 2 1 3 Qanchis chunka iskayniyuq rapi
  • 81. 73 1.Qillqay. Kay tapukuykunata tinkuchiy kaywan tupaqninwan tinkuchiy. • Kay qillqakunawan yachasqaykimanhina tukupay, hinaspa uraynimpi rakiy. • ¿Ayllyuyki kanchu? ¿Ima yachaywasipim llamkachkanki? ¿Imam sutiyki? ¿Imapim llamkanki? Sutiyqa Maryam. Ñuqa Pacifico yachaywasipi warmakunata yachachichkani. Arí, qusaymi kachkan sutinqa Pedrom, warmaypa sutinqa Maryam payqa kimsa watayuqmi. Ñuqa yachachiqmi kani. Arí kachkan qusaymi Qanchis chunka kimsayuq rapi
  • 82. 74 • • • Arí warmiymi kachkan Arí taytaymi kachkan mamaymi Arí wawaymi kachkan Qanchis chunka tawayuq rapi
  • 83. 75 • kay rimanaykunata tukupay. • Kaypiqa Marya Pedrowan rimachkanku. Maryaqa husayuqmi, Pedruqa warmiyuqmi. Tukupay rimanakuyta. ¿ Arí, kachkanmi. ¿willariway imaynataq aylluyki? Marya: 1 3 4 2 Pedro: Qanchis chunka pichqayuq rapi
  • 84. 76 • Kay qillqakunata taqllakuspa rakiy qusaymi warmiymi wawaymi taytaymi mamaymi ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ Marya: Pedro: Pedro: Marya: Qanchis chunka suqtayuq rapi
  • 85. 77 • Qichwapi kay qillqakunata qilqay. 2.Uyariy Sumaqchata kay rimanaykunata uyariy hinaspa qillqay. ___________: ___________________________________________ Rosa : __________________________________________________ ___________:_____________________________________________ ____________:____________________________________________ 3.Ñawinchay Ñuqapa sutiyqa Luzmi, ñuqapa aylluyqa qusaymi, sutinqa Maximom payqa kimsa chunka pichqayuq watayuqmi, warmaypa sutinqa Cesar payqa kimsa watayuqmi. Mamaypa sutinqa Carmenmi, taytaypa sutinqa Aquilinom. mi esposa mi mamá mi hijo(a) mi papá mi esposo ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ ____________________ Qanchis chunka qanchisniyuq rapi
  • 86. 78 • Ñawinchasqaykimanhina qillqayta tukupay. • Kaypiqa qillqasqaykita umallaykimanta rimay. • Ñawinchayta tukuruspaqa, allin kasqanta chakatawan chakatay (x). Ñuqapa ____________________, ñuqaqa aylluymi qusay,______________________________________________________ ___________,warmaypa__________________ _______________________________________.Mamaypa__________ _________________,______________________________Aquilino. Ñuqapa… ¿Luzmilapa ayllunqa kanchu? arí; qusan, warman. arí; ñañan, turin. manam Qanchis chunka pusaqniyuq rapi
  • 87. 79 • Kay tapukuykunata kutichiy. ¿Luzmilapa ayllun kachkanchu? ¿Pikunataq ayllun? 4. Rimay. Tiyaqmasiykiwan rimanakuychik, qam qusayuq kanki, qusaykipa sutinqa: Carlos. Tiyaymasiykiqa warmiyuq kanqa, sutinqa: Rosa. ¿Pitaq Máximo? Luzmilapa taytan Luzmilapa wawan Luzmilapa qusan Qanchis chunka isqunniyuq rapi
  • 88. 80 Qillqani ¿Aylluyki kanchu ?,¿ imaynataq aylluyki? ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________________________ Uyarini Sumaqchata uyariy hinaspa qillqay. Sara:___________________________________________________ Juan:___________________________________________________ Sara:___________________________________________________ Juan:___________________________________________________ Rimani Tiyaqmasiykita/ amawtaykita kutichiy tapukuykunata allinta rimaspa yachasqaykimanhina. Pusaq chunka rapi
  • 89. 81 Taki *¿Aylluyki kanchu? *Ritmo paloma torcaza Taki umanchaq: Rómula Mendoza Cáceres. Aylluykim kachkanchu Arì kallachkanmi Willariway aylluykimanta Pikunataq aylluykipi kan Qusayuqmi kani warmayuqmi kani tayta mamayuqmi kallani paykunawan yachallachkani Tukupaynin Chaymi ñuqa nini sumaqta kawsasunchik tayta mamanchikwan wawanchikunawan. Tayta mamanchikwan churinchikunawa. *RITMO PALOMA TORCAZA Pusaq chunka hukniyuq rapi
  • 90. 82 UYARISPA RIMANAPAQ, QILLQANAPAQ I. ¿Maymantam kanki? Ruray • Uyariy: Marya: ¿Maymantam kanki? Rosa: Ñuqa Cangallumantam kani. ¿qamqá? Marya: ñuqaqa Rio Tambumantam kani. Tupuy • Uyarini: Sara: ¿Maymantam kanki? Juana: Ñuqa Oxapampamantam kani, ¿qamqá? Sara: Ñuqaqa Rio Enemantam kani. • Rimani: ¿Maymantam kanki? ¿Imaynataq chay llaqtaqa? II. ¿Imapim llamkanki? Ruray • Uyariy: Marya: ¿Imapim llamkanki? Rosa: Ñuqaqa kiru hampiqmi kani Marya: ¿Imatam ruranki? Rosa: Runakunapa kirunta allichani, mana wichinampaq. Tupuy • Uyarini Sara: ¿Imapim llamkanki? Juana: Ñuqaqa wiksayuq warmikunata unquchini. Pusaq chunka iskayniyuq rapi
  • 91. 83 Sara: ¿Imatam ruranki? Juana: Warmikunatam wachakuptim yanapani. Sara:¿ Imatam llamkasqaykimantam aswan munanki? Juana: Wiksayuq warmikunata allin unquchiyta munani. • Rimani: ¿Imapim llamkanki? ¿Imatam ruranki? ¿Imata llamkasqaykimanta aswan munanki? III. ¿Maypim yachanki/tiyanki? Ruray • Uyariy Marya: ¿Maypim yachanki? Rosa: Ñuqaqa Rio Tambupim yachachkani Marya: ¿Maypitaq chay llaqtaqa? Rosa: Río Tambuqa Satipupim, Junin suyupim. Tupuy • Uyarini Sara: ¿Maypim yachanki? Juana: Ñuqaqa Mazamaripim yachachkani Sara: ¿Maypitaq chay llaqtaqa? Juana: Chay llaqtaqa Satipupim, Junin suyupim. • Rimani: ¿Maypim yachanki/tiyanki? / ¿Maypitaq chay llaqtaqa? IV. ¿Maypim paqarirqanki? Pusaq chunka kimsayuq rapi
  • 92. 84 Ruray • Uyariy Marya: ¿Maypim paqarirqanki? Rosa: Huancayupim paqarirqani. Marya: ¿Maypitaq chayqa? Rosa: Huancayuqa Junin suyupim. Tupuy • Uyarini Sara: ¿Maypim paqarirqanki? Juana: La Marpim paqarirqani. Sara: ¿Maypitaq chayqa? Juana: La Marqa Ayacucho suyupim. • Rimani ¿Maypim paqarirqanki? ¿Maypitaq chayqa? V. ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? Ruray • Uyariy Marya: ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? Rosa: Arí, yachaywasipim llamkachkani. Marya: ¿Imaynataq chay llamkayniki? Rosa: Uchuy warmakunatam pukllachini allinta qillqayta, ñawinchayta yachanampaq. Tupuy Pusaq chunka tawayuq rapi
  • 93. 85 • Uyarini Sara: ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? Juana: Arí, yachaywasipim llamkachkani Sara: ¿Imaynataq chay llamkayniki, imatam ruranki? Juana: Yachachiqta yanapani, warmachakuna allinta ruranankunata ruranampaq. • Rimani ¿Kay punchawkuna llamkachkankichu? ¿Imaynataq chay llamkayniki? VI. YACHAYWASI Ruray • Uyariy Marya: ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? Rosa: Ñuqaqa llamkani huk tawa chusaq (140) yachay wasipi. Marya: ¿Imaynatataq chayanki llamkanaykimanqa? Rosa: Chakillawan rini. Tupuy • Uyarini Sara: ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? Juana: Ñuqaqa Rafael Gastelua nisqanku yachaywasipim llamkachkani. Sara: ¿Imaynataq chayanki llamkanaykimanqa? Juana: Chakiyawan rini. • Rimani Pusaq chunka pichqayuq rapi
  • 94. 86 ¿Ima yachay wasipitaq llamkanki? ¿Imaynataq chayanki llamkanaykimanqa? VII. AYLLU Ruray • Uyariy Marya: ¿Alluyki kanchu? Rosa: Arí, kachkanmi Marya: ¿Willariway imaynataq aylluyki? Rosa: Qusaymi kachkan, sutinqa Carlosmi, warmaypas kachkan, sutinqa Felipem payqa pichqa watayuqmi. Tupuy • Uyarini Sara: ¿Alluyki kanchu? Juan: Arí, kachkanmi. Sara: ¿Willariway imaynataq aylluyki? Juan: Warmiypa sutinqa Luzmi, warmaypas kachkan sutinqa Rómula, payqa kimsa watayuqmi. • Rimani ¿Alluyki kanchu? ¿Willariway imaynataq aylluyki? Pusaq chunka suqtayuq rapi