4. NUESTRA DIVERSIDAD
Antes de la invasión española:
Algunos: más de 300 lenguas
Cronista Acosta: 700 lenguas
Otros cronistas: “Selva de lenguas”
En la actualidad:
44 lenguas:
1 lengua foránea oficial
3 lenguas en los Andes
40 lenguas en la Amazonía
5. Origen: Entre Lima y Ancash:
Pativilca-Supe-Huaura-Chancay
Expansión:
(1) Período pre-Inca
Fase 1: Ancash, Huánuco,
Pasco, Junín y Lima
Fase 2: Ferreñafe, Caja-
marca, Chincha, Ica, Nazca.
Fase 3: Cuzco, Collao,
Quito.
(2) Período Inca
Río Maule, Tucumán,
Pasto.
(3) Período Colonial
Stgo. del Estero, Pastaza.
Origen y expansión
del Quechua
6. QUECHUA HOY
Familia de lenguas.
Las dos subfamilias
principales son:
QI ó QB
QII ó QA
Quechua es hablado
en los países andinos.
Los hablantes suman
alrededor de 10
millones.
8. QUECHUA ANCASHINO
Tiene 23 fonemas:
6 vowels: /a, aa, i, ii, u, uu/
19 consonants: /p, t, k, q, s, sh, h, ts, ch, m, n, ñ, l,
ll, r, w, y/
Tiene dos clases de vocales con valor
fonémico:
Vocales cortas: /a, i, u/
Vocales largas: /aa, ii, uu/
qara / qaara china / chiina shutay / shuutay
9. QUECHUA ANCASHINO
La primera persona posesiva y actora son
marcadas con el alargamiento vocálico:
papa-a ‘mi papa’
wayi-i ‘mi casa’
puru-u ‘mi porongo’
waqa-a ‘lloro’
puri-i ‘yo camino’
miku-u ‘yo como’
10. QUECHUA ANCASHINO
HQ and B-VQ present the process of
monophthongization of the diphthongs:
/ay/ > [e:] /tsay/ > [tse:] ‘that’
/aw/ > [o:] /čawpičaw/ > [čo:pičo:] ‘in the middle’
/uy/ > [u:] /mikuy/ > [miki:] ‘eat!’
CQ and S-CQ do not present the process of
monophthongization of the diphthongs:
/ay/ > [ay] /tsay/ ‘that’
/aw/ > [aw] /čawpičaw/ ‘in the middle’
/uy/ > [uy] /mikuy/ ‘eat!’
11. QUECHUA ANCASHINO
The velar phoneme /h/
North HQ and S-C: h > Ø (at start of word)
irka ‘hill
South HQ, B-VQ, CQ: h hirka ‘hill’
Palatal phonemes /ll/ and /ñ/
HQ and B-VQ: ll > l , and ñ > n
lulu ‘small’, nawi ‘eye’
CQ and S-CQ: ll, ñ
llullu ‘small’, ñawi ‘eye’
12. QUECHUA ANCASHINO
No agentive suffix –q
HQ and B-VQ: -q qampaq ‘for you’
CQ and S-CQ : -q > Ø > V: qampaa ‘for you’
Different limitative suffixes:
HQ and B/VQ: -kama ̴ –yaq
hirkakama or hirkayaq ‘up to hill’
CQ and S-CQ : -kama
hirkakama ‘up to hill
13. QUECHUA ANCASHINO
Different ablative suffixes:
HQ: -pita ̴ -piq hirkapita o hirkapiq ‘from the hill’
Yungay: irkapiqta ‘from the hill’
Pamparomás: hirkapaq ‘from the hill’
CQ: -pita hirkapita ‘from the hill’
S-CQ: -pik hirkapik ‘from the hill
14. QUECHUA ANCASHINO
Past tense suffix:
HQ and B-VQ: -rqa mikurqaa ‘I ate’
CQ: -rqa ˃ -ra mikuraa ‘I ate’
Puntillar action:
CQ and S-CQ: -ski mikuskin ‘He or she finished to eat’
HQ and B-VQ: -ri mikurin ‘He or she finished to eat’
The 1st inclusive suffix:
CQ, S-CQ, B-VQ: -ntsik nuqantsik ‘we’
‘South HQ: -ntsik ˃ -ntsiq [-ntseq] nuqantsiq ‘we’
15. QUECHUA ANCASHINO
Sonorization of voiceless postvelar
consonant q ˃ g
HQ and B-VQ: q nuqa ‘I’
CQ: q ˃ g nuga ‘I
(Yanama, Antonio Raimondi)
16. QUECHUA ANCASHINO
ANCASH QUECHUA DIALECTS
WORDS HUAYLAS CONCHUCOS SIHUAS-
CORONGO
BOLOGNESI-
VERTIENTES
root watsu sipi sipi hawa
scarecrow waallu nunayllu nunayllu waallu
to hide ratakuy tsinqay tsinkay illakay
head piqa uma uma piqa
18. ESCRIBIR
Es representar los sonidos del
lenguaje por medio de dibujos que
funcionan como signos.
Es transmitir información mediante
signos escritos.
19. ESCRIBIR
Castellano: La casa de mi hermano.
Quechua: Wawqiipa wayin.
Inglés: My brother’s house.
Hebreo: הביתשלאחי
Árabe: منزل أخي
Chino: 我的哥哥的房子
23. ESCRITURA QUECHUA
CUESTIONES PREVIAS
El alfabeto del Quechua debe ser como el
alfabeto de cualquier otra lengua del mundo,
es decir un alfabeto fonémico y no fonético,
que lingüística y socialmente sea consistente.
La escritura de cualquier idioma del mundo,
siempre es fonémica, y nunca fonética
(ninguna lengua se escribe tal como suena).
24. ESCRITURA QUECHUA
CUESTIONES PREVIAS
Hay muchísimas diferencias muy pequeñas entre
los sonidos en cada idioma, pero todos representan
en su escritura únicamente aquellas diferencias que
son distintivas, es decir, fonémicas.
La escritura fonética transcribe los sonidos tal como
suenan. Así, dependiendo del ambiente de palabra
donde aparece el fonema /n/ suena de diferentes
maneras y puede ser representado fonéticamente
como: [n], [ɲ], [ɳ], [m].
30. LETRAS DEL ESPAÑOL Y QUECHUA
ESPAÑOL QUECHUA
b -
c -
d -
ch ch
f -
g -
h -
j h
k k
l l
ll ll
m m
n n
ñ ñ
ESPAÑOL QUECHUA
p p
q q
r r
rr -
s s
- sh
- ts
t t
v -
w w
x -
y y
z -
25 17
ESPAÑOL QUECHUA
a a
- aa
e -
i i
- ii
o -
u u
- uu
5 6
31. FONEMAS LETRAS EJEMPLOS GLOSA
/p/ p papa ‘papa’
/t/ t tamya ‘lluvia’
/k/ k karu ‘lejos’
/q/ q qaqa ‘roca’
/s/ s sasa ‘difícil’
/sh/ (/ʃ/=/š/) sh shutu ‘gota’
/h/ (/x/) h hampi ‘remedio’
/ts/ (/ȼ/) ts tsaki ‘seco’
/ch/ (/ʧ/=/č/) ch chaki ‘pie’
Escribiendo en Quechua
32. Escribiendo en Quechua
FONEMAS LETRAS EJEMPLOS GLOSA
/m/ m mama ‘mamá’
/n/ n nuqa ‘yo’
/ñ/ (/ɲ/) ñ ñimpu ‘suave’
/l/ l luta ‘mal’
/ll/ (/ʎ/=/ł/) ll allqu ‘perro’
/r/ (/ɾ/) r rumi ‘piedra’
/w/ w wamra ‘niño(a)’
/y/ (/ᴊ/) y yaku ‘agua’
33. Escribiendo en Quechua
FONEMAS LETRAS EJEMPLOS GLOSA
/a/ a ama ‘no’
/aa/ (/a:/) aa amaa ‘ruina’
/i/ i ichik ‘poco’
/ii/ (/i:/) ii chiina ‘chica’
/u/ u uma ‘cabeza’
/uu/ (/u:/) uu shuutay ‘descansar’
34. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
shimi
uma
rumi
rinri
maki
yaku
manka
nina
tullpa
yana
boca
cabeza
piedra
oreja
mano
agua
olla
fuego
fogón
negro
35. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
chaki
shillu
hirka
killa
inti
tanta
papa
qaqa
ruru
runtu
pie
uña
cerro
luna
sol
pan
papa
roca
huevo
huevo/granizo
36. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
piel
penca
hembra
muchacha
rojo
(yo) soplo
deseo una mujer
mi mujercita
deseo un hombre
Mi oveja
qara
qaara
china
chiina
puka
puukaa
warminaa
warmillaa
ullqunaakurii
uushaa
37. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
1ra. REGLA DE ORO
El quechua tiene 4 estructuras silábicas:
V = a.ma
VC = uch.pa
CV = ya.ku
CVC = ship.shish
En el quechua nunca pueden ir juntas
dos vocales en una misma sílaba.
wai ᵡ wayi√ puaq ᵡ puwaq √
38. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
flor
padre
muere
centro
residuo de leche
variedad de papa
Teodoro/a
banca
Es mi seno
ojos acinados
wayta
tayta
wañuy
chawpi
suyru
tsawtsa
Tiwllu
taakuna
chichillaami
Sipu ñawi
39. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
2da. REGLA DE ORO
Antes o después de la postvelar /q/,
las vocales altas /i/, /u/ se
pronuncian parecido a las vocales
[e], [o] del Español, pero siempre
se escribirán <i>, <u>,
respectivamente.
40. PUNTODEARTICULACIÓN
u
q
i
a
I U
/i/ [I] = [e]
/u/ [U] = [o]
Bajamiento vocálico:
Las vocales altas /i/ y /u/ se
pronuncian más abiertas [I], [U]
(parecido a los sonidos [e], [o]
del castellano) antes o después
de la consonante uvular /q/.
41. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 5
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
cabeza
jorobado
gusano
nariz
pared
diente
madera
rodilla
Montón, montículo
borde
piqa
quru
kuru
sinqa
pirqa
kiru
qiru
qunqur
quchu
kuchu
42. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
3ra. REGLA DE ORO
La primera persona posesora se escribe duplicando la
vocal final del sustantivo.
manka ‘olla’ mankaa ‘mi olla’
siki ‘trasero’ sikii ‘mi trasero’
allqu ‘perro’ alquu ‘mi perro’
La primera persona actora se escribe duplicando la
vocal final del verbo.
puklla ‘juego’ pukllaa ‘yo juego’
riqi ‘conocido’ riqii ‘yo conozco’
miku ‘comer’ mikuu ‘yo como’
43. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
uryaa
quwaa
aruu
chiinaa
wawaa
tsurii
turii
munaa
kuyaa
waylluu
Yo trabajo
Mi esposo
Yo cocino/trabajo
Mi chica/enamorada
Mi hijo/a
Mi hijo/a
Mi hermano
Yo quiero
Yo amo
Yo adoro
44. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
4ta. REGLA DE ORO
En el Callejón de Huaylas, las vertientes y las zonas
aledañas, los diptongos se monoptonga en el habla.
aw [oo] chawpi [choopi]
ay [ee] tsay [tsee]
uy [ii] mikuy [mikii]
Los monoptongos [oo], [ee] e [ii] se escriben como
aw, ay y uy, respectivamente.
45. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA DIRIGIDA 7
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
kay
tsaynaw
maychaw
tsaychaw
kayniichaw
punuy
mikuy
allqunaw
warmintsiknaw
kayllachaw
este
así
dónde?
ahí
en mi (esto)
duerme
come
como el perro
como nuestra mujer
aquí no más
46. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
PRÁCTICA FINAL
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Aku naanillapa.
Tsakallachawnam tarinakurishun.
Nuqallaataqa manam warmillaa kuyamantsu.
Kashpi chanka warmi.
Supi siki chuulu.
Wayna taririshaqnam.
Tsampa piqalla chiina.
Nawpata mutsamay nuqa mutsanaqpaq.
Shaqwillawanqa wiray wiraychi waatashqayki
Payqa allqunawmi miku imaykatapis.
47. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
NOTAS FINALES
¡Yarpay shay!
Antes o después de la postvelar /q/, las
vocales altas /i/, /u/ se pronuncian parecido a
las vocales [e], [o] del Español.
Los sonidos [e], [o] que aparecen en el
contexto de /q/ siempre se escriben i, u,
respectivamente.
48. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
NOTAS FINALES
¡Yarpay shay!
Los diferentes alófonos de un fonema se
escriben de modo similar como se transcribe
fonémicamente un fonema.
/i/ [i], [e] :
/kiru/, /qiru/ [kiru], [qeru] <kiru>, <qiru>
/q/ [q],[χ]:
/qampaq/ [qampaq], [qampaχ] <qampaq>
49. Instituto Ancashino de Estudios Andinos,
NOTAS FINALES
¡Yarpay shay!
En el Callejón de Huaylas, los diptongos /aw/, /ay/ y
/uy/ han sufrido el proceso de monoptongación, por
esta razón en la pronunciación se suele escuchar los
sonidos vocálicos medio alargados [oo], [ee] e [ii], pero
en la escritura se representan en la forma diptongada.
/aw/ [oo]: /chawpichaw/[choopichoo] chawpichaw
/ay/ [ee]: /tsay/ [tsee] tsay
/uy/ [ii] : /punuy/ [punii] punuy