Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
gerundios en el idioma quechua cusqueño collao
1. SUTI HINA SIMICHAQ infinitivo
IMAYNA NINANMANTA PACHA.
Suti hina simichaqqa, kikin sutinpas nisqan hina,
sutimanmi rikch’akun, suti hinataq unanchan
hunt’a rimay ukhupi.
SEMANTICAMENTE.
El infinitivo es el nombre de la acción verbal
razón por la que equivale a la semántica de un
sustantivo.
Allin llank’ayqa allin kawsaymi.
Trabajar bien es vivir bien.
2. SEQECHAKUSQANMAN HINA.
• Saphiq p’uchukaynin hanllalliman hina simichaqqa, pisqa
t’ikrapayakuyniyuqmi, chaykunan kanku, ay, ey, iy, uy, oy.
• MORFOLOGICAMENTE.
• Por la vocal temática, el infinitivo tiene cinco formas de
conjugación, ay, ey, iy, uy, oy.
• Ejemplos. Llank’ay, ayqey, puriy, horqoy, puñuy.
• Qhawarichiy.
• Llank’ay, ayqey, puriy, horqoy, puñuy.
• Suti hina simichaqqa, saphi hinan sayarin t’ikrapayay qallarinanpaq,
chaypaqmi “y” t’oqay qelqanapaq seq’echakushan,
wakinkunataqmi saphin, p’uchukaq hanllallipuwan.
• Para efectos de la conjugación, el verbo en el infinitivo viene a
constituir el lexema, excluyendo el grafema “y”, que viene a
constituir el grafema del infinitivo, siendo lo demás, la raíz del
verbo, incluida la vocal temática.
3. • Ejemplos.
• Qhawarichiy-
• Rima-y amacha-y, taqe-y, saqe-y, puri-y, iñi-y
poqo-y, qhorqo-y, puñu-y, tusu-y.
• Hinaña hoq rimaykunata t’ikrakuspapas “y”
t’oqya qelqachallan seq’enqa, wakinkunataqmi
saphi, kaypa qhepallanman yapakun mayqen
seq’ekunatapas.
• Así fuera un verbo derivado de otras categorías
gramaticales, la raíz está conformada por todas
las grafemas, incluida la vocal temática, menos la
“y” que viene a constituir el morfema del
infinitivo.
5. • Yajaira llank’akuy kay chakrata, hukaq watapi
mana mikhunayki pisipananpaq.
• Artuto panaykipaq llank’apuy kuka pallaypi.
• Mery wasimasiykiqpi wayk’upakuy chiri
uchuta.
• Marisabel sipas masiykikunata tusuysiy
wayllaschata.
• Jose angelmi nimuwaran paqarinqa q’epichiy
yana rumikunata chinpa wasinchisman nispa
6. • Ukyaytaqa ukyanin, ichaqa manan machanichu.
• Al beber bebo, pero no me embriago.
• Kaypin (dónde).
• Ukyay = suti hina simichaq.
• Ukyay = beber infinitivo.
• Ukyayta = “ta” seq’ewan ch’atakuqpi
seq’emitakushan.
• Ukyayta = mediante el sufijo “ta” se esta
declinando en acusativo.
• Ukyaytaqa = “qa” yapakuq seq’ewanmi
kallpachakushan.
• Ykyaytaqa: mediante el morfema especial “qa” se
está enfatizando.
7. • SIMICHAQPA K’ASKAQNIN HINA = GERUNDIO.
• A.- IMA NINANMANTA PACHA
• Simichaqpa k’askaqnin hina simichaqpa hoq niraq ruwakuynintan
unanchan, ichaqa kuraq simichaqta yanapaq hina.
• A.- SEMANTICAMENTE.
• El gerundio expresa una acción en proceso, independientemente del
tiempo en que se realiza la acción del verbo principal.
• Kuraq simichaqwanmi kuskachakun, ruwakusqanta chaninchanan rayku.
• El gerundio acompaña al verbo principal a fin de precisar la forma, manera
o modo de la acción.
• B.- ÑEQECHAKUSQANMAN HINA.
• Hunt’a rimay uhupi, simichaqpa k’askaqnin hiñan puririn, sut’inta
chaninchanan rayku,
• B.- SEMANTICAMENTE.
• El gerundio tiene un valor de adverbio, en consecuencia, cumple la
función circunstancial dentro de la oración gramatical.
• Chay hinaqa simichaqpa k’askaqninpunin hunt’a rimay uhupiqa.
• Consiguientemente el gerundio es la forma adverbial de la oración.
8. • Cantando, bailando, tocando la quena, tomando
chicha regresamos. Del aporque de maíz.
• SPA acción concluida.
• Qhawarichiykuna.
• Takispa, tususpa aqhataqa, ujyaspa kutimuyku
sara hallmaymanta
• Cantando, bailando y bebiendo chicha
regresamos del aporque de maíz.
• Guitarrawan takispapuni.
• Cantando con la guitarra.
• Guitarrawanpunin takispay kutini
• Cantando regreso siempre con mi guitarra.
11. • Sapallay rikukuspan qanmanta yuyarini.
• Al encontrarme solo, me recuerdo de ti.
• Takispa tususpa, qenata waqachispa, aqhata
ukhispa, kutimuyku sara hallmaymanta
• C.- SEQ’ECHAKUSQANMAN HINA.
• Runa simipiqa tarikun iskay rimay hina.
• C.- MORFOLOGICAMENTE.
• En el idioma quechua se cuenta con dos formas o
tipos de gerundio
• 1.- ruwaspa hina rimaq. (Gerundio activo).
• 2.- tukuchistin hina rimaq. (Gerundio de acción
paralela)
12. • RUWASPA HINA RIMAQ Gerundio activo.
• Mana runayuqlla, ruwakusqanta utaqmi/ otaqmi ruway tukusqanta hinan
unanchan.
• El gerundio activo expresa una acción en proceso o concluido no personal
• Kay simichaqqa “spa” seq’ewanmi yapakun ichaqa saphi p’uchukaynin
pisqantin hanllallikunawanmi huñusqa tarikun kaykunan kanku. Aspa,
espa, ispa, uspa, ospa
• El gerundio activo lleva como morfemas “spa” enlazados por las cinco
vocales temáticas siguientes: Aspa, espa, ispa, uspa, ospa.
• Qhawarichiykuna.
• Aspa Rimaspa, amachaspa. (Hablando, defendendo)
• Espa Ayqespa, taqespa. (Huyendo, almacenado)
• Ispa Purispa, iñispa. (caminando, creyendo).
• Ospa Horqospa, qhorqospa. (sacando, roncando).
• Uspa Puñuspa, tususpa. (durmiendo, bailando)