SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 8
SALUDOS : ARUNTASIÑANAKA
aski uru / sumauru buenosdías
aski jayp’urupana buenastardes
aski arumapana buenasnoches
kamisaraki ¡Cómoestas!
walikistwa estoybien
qunt’asma/ qunt’asima tome asiento
yuspajara/ paysuma gracias
arumantikama hasta mañana
tupañkama hasta pronto
sarawxä ya me voy
aski sarawi que te vayabien
CORTESIA
Mirä Por favor
Mirä qunt’asma Siéntese porfavor
Juchawa/ pampacht’ita Perdón
Yanapt’iriksmati ¿Te ayudo?
Jumaxawali munasiritawa Es ustedmuyamable
Kunsayanapt’iriksma ¿En qué puedoayudarle?
Mayt’iriksma Te prestaré
Jumaxasumajaqitawa Es ustedbuenapersona
INTEGRANTES DE LA FAMILIA
yuxch’a nuera chacha esposo
tullqa yerno warmi esposa
awch’i suegro awki padre
taych’i suegra tayka madre
tiwula tío yuqalla nño
masanu cuñado imilla niña
awicha abuela yuqa hijo
sutimama madrina achachila abuelo
wayna Joven phucha hija
wawa bebe jilata hermano
ijma viuda kullaka hermana
asu wawa Reciénnacido tawaqu señorita
suti tata padrino allchhi nieto
ipala tía wajcha huérfano
PARTES DEL CUERPO HUMANO
p’iqi cabeza jinchu oreja
ati espalda mujlli codo
ñik’uta cabello qunquri rodilla
nayra ojo kunka cuello
nasa nariz sillu uña
aka boca t’usu pantorrilla
kayu pie luk’ana dedo
ampara mano lakach’aka diente
ispillu labio laxra lengua
kururu ombligo lluqu corazón
phatanka estómago puraka barriga
mallq’a garganta maymuru riñón
chuyma pulmón chara pierna
k’iwcha hígado ajanu/ ananu cara
tunquri faringe k’apa cartílago
jiphilla intestino ñuñu seno
NOMBRES DE LOS ANIMALES : UYWANAKANA SUTIPA
anu perro kunturi /mallku cóndor
iwija/chilliqa oveja paka águila
waka vaca mamani cernícalo
wallpa gallina ayrunqu abeja
chhankha/ ch’uru gallo kitula paloma
wari vicuña pili pato
qawra llama luli picaflor
allpachu alpaca lap’a piojo
asno burro k’uti pulga
khuchi chancho chhichhiranka mosca
phisi gato ch’iñi liendre
jamp’atu sapo tisitisi libélula
k’ayra rana laq’u gusano
pilpintu mariposa titi Gato montes
jamak’u garrapata chiñi murciélago
taruja venado asiru culebra
jararanku lagarto larilari alacrán
COLORES: SAMINAKA
chupika/wila rojo churi Anaranjado
q’illu amarillo kulli morado
janq’u blanco allqa albinegro
ch’umpi café kuypa castaño
ch’uxña verde ch’ikhu ceniciento
larama azul chuchi tordo
janq’ularama celeste ch’ixi multicolor
ch’iyara/ ch’ara negro anti rosado
ALIMENTOS : MANQANAKA
aycha carne siwara cebada
chawlla pescado chhuxllu choclo
k’awna huevo tunqu maiz
apichu camote misk’i miel
ch’uqi papa allpi mazamorra
t’ant’a pan jak’u harina
apilla oca jayu Sal
wayk’a ají ulluku papaliza
millk’i /ñuxñu leche qañawa cañihua
uma agua isañu izaño
jiwra/ jupha quinua jawasa habas
JAKHUÑANAKA : LOS NÚMEROS
maya 1 pä tunka 20
paya 2 kimsatunka 30
kimsa 3 pusi tunka 40
pusi 4 phisqatunka 50
phisqa 5 suxtatunka 60
suxta 6 paqallqutunka 70
paqallqu 7 kimsaqallqutunka 80
kimsaqallqu 8 llatunkatunka 90
llatunka 9 pataka 100
tunka 10 waranqa 1 000
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR
1ra persona Naya Yo
2da persona Juma Tu
3ra persona Jupa El, ella
4ta persona Jiwasa Nosotros(tuyyo)
PLURAL
1ra persona Nanaka Nosotros
2da persona Jumanaka Ustedes
3ra persona Jupanaka Ellos
4ta persona jiwasanaka Todosnosotros
PRONOMBRES INTERROGATIVOS
KAMISA
¿CÓMO?
kamisa ¿Cómo?
kamisasa ¿Cómoestá?
kamisarusa ¿A cómo?
KUNA kuna ¿Qué?
¿QUÉ? kunaraki ¿Qué es?
kunataraki ¿De qué es?
kunasasa ¿Qué esde nosotros?
kunaru ¿A qué?
KAWKI
¿DÓNDE?
kawki ¿Dónde?
kawkisa ¿Dónde es?
kawkina ¿En dónde?
kawkinsa ¿En dónde sea?
kawkikamasa ¿Hasta dónde?
kawkinkisa ¿En dónde está?
kawkinktasa ¿En dónde estás?
KHITI
¿QUIÉN?
khiti ¿Quién?
khititasa ¿Quiéneres?
khitisa ¿Quiénes?
khititakisa ¿Para quiénes?
khitinkisa ¿De quiénes?
QHAWQHA
¿CUÁNTO?
qhawqha ¿Cuánto?
qhawqhasa ¿Cuántoes?
qhawqharaki ¿Cuántoes?
qhawqhampsa ¿Cuántomás?
qhawqhakamasa ¿Cuántoson?
KUNAPACHA
¿CUÁNDO?
kunapacha ¿Cuándo?
kunapachasa ¿Cuándoes?
kunapacharaki ¿Cuándoes?
kunapachkama ¿Hasta cuándo?
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
AKA
aka Esto, esta,este (alosque estáncerca y lo que tiene ala
mano)
Aka isi Esta ropa
Aka anu Este perro
UKA
uka Eso, esa,ese (considera queel objeto está cerca de la
2da.persona)
Uka lawa Ese palo
Uka phuku Esa olla
KHAYA
khaya Aquel,aquello,aquella(loque estácercade la 3ra. Persona)
Khayaimilla Aquellaniña
Khayaqullu Aquel cerro
KHURI
khuri Allá,allí,másallá.
Khuri k’uchu Allárincón
TERMINOS REFERIDOS AL TIEMPO
24 HORAS DEL DIA
chikajalakipta 1 am
suti chika 2 am
wallpaaru 3 am
k’ajatata 4 am
qhantati 5 am
inti jalsu 6 am
inti thuqta 7 am
inti junt’unuqa 8 am
chikaalwa 9 am
alwaakulli 10 am
niyachikauru 11 am
chikauru 12 m
chikajaqukipta 13 pm
niyaakulli 14 pm
jayp’uakulli 15 pm
wakajara 16 pm
uywaanthapi 17 pm
inti jalanta 18 pm
sujsthapi 19 pm
ch’amakthapi 20 pm
ch’amaka 21 pm
suti aruma 22 pm
niyachikaaruma 23 pm
chikaaruma 24 pm
DIAS DE LA SEMANA
Willkauru Domingo
Phaxsi uru Lunes
Saxra uru Martes
Pacha uru Miércoles
Illapauru Jueves
Yanqa uru Viernes
Kurmi uru Sábado
MESES DEL AÑO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Qasawi Abril
Llamayu Mayo
Mara t’aqa Junio
Willkakuti Julio
Llumpaqa Agosto
Sata qallta Setiembre
Taypi sata Octubre
Lapaqa Noviembre
Jalluqallta Diciembre
ESTACIONES
Jallupacha Verano
Awti pacha Otoño
Thaya pacha Invierno
Lapaqa pacha Primavera
EXPRESIONESDEL TIEMPO
uru día
chikauru mediodía
aruma noche
Jayp’u tarde
jichhuru hoy
masuru ayer
qharuru mañana
jurpuru pasadomañana
waluru anteayer
phaxsi mes
mara año
TERMINOS USADOS EN LA PEDAGOGIA
AMBIENTES
anatäwi parque
irpäwuta dirección
irnaqäwuta oficina
Jach’ayatiñuta universidad
kancha campo deportivo
manq’añuta comedor
patilla grada
qulläwi uta hospital
tantacha uta auditorio
ullañauta/uñañauta biblioteca
utänqa patio
wawauta guardería/jardín
wiphalsayaya mástil
Yaq’awi/llaq’awi/jiskhusawi letrina/baño
yatiñuta escuela
yatiñutamanqha aula
arküta edificio
ACTORES
Amawt’a Maestro
chaski mensajero
irpiri director
masi compañero
qutu grupo
yäla amigo
yatichiri profesor
yatiqiri estudiante
yatiqirkama clubescolar
MATERIALES EDUCATIVOS
phisqhuña almohadilla
wiphala bandera
qunuña banca
qillqatphisqhuña borrador
pachachimpu calendario
Q’apt’aña candado
Q’umaqillqaña carpeta
iwxaqillqa carta
muyuchiri compas
chakana cruz
qillqañpanka cuaderno
arupirwa diccionario
lirphu espejo
uñañcha estandarte
julli foto/retrato
anataña Jjuguete
jamuqlaphi lámina
K’illimqillqaña lápiz
samiqillqaña lápizde olor
panka libro
suyujana mapa
tiwana mesa
ya objeto/cosa
Lip’iyaña pegamento
wikuchlawa puntero
khiyuña tajador
khuchhuña tijera
tuminkillu títere
ESTRATEGIAS DIDÁCTICAS PARA APRENDER LA LENGUA AIMARA
KATJAWINAKA : ADIVINANZAS
Arumanakaxaqurjamak’ajiri
jaqinakaruyatiyiri
urunakaxaikiri
¿kunapachasa?
Ch’uxñamantunani
nasa k’umuawila
jiwranaksalunthatasiri
¿kunapachasa?
Kunasa,kunasa?
mä q’ara mulaxa
ch’iyaraqulluruwamistu
ckata wali khumuntatawasaraqanxi.
Kunasa,kunasa?
mä ch’uxnalaphi
jaqiruwali ch’amachuriri
iqiñaapaqiri.
Kunasa,kunasa?
mä waynaxa,wali quñaist’atawa
qullupatarusariri
qaxchirinakanawali thaqhata.
JARAWINAKA : POESIAS
WIPHALA
Suma wiphala,
Perú markana wiphalaja
isimasti khantanixa;
chupikampi, janq´umpi.
Wali suma laphaqtaxa,
thayansa, lupinsa,
ukata wawanakasti arsupxta:
¡jallalla wphala!
JAWARINAKA : CUENTOS
QILLQIRI QAMAQITA
(El zorro escritor)
Maya sunkhararaachakuwayatiñani qamaqiruakhamasatayna:
• Karta qillqt’arapita,lik’i wallpsaapanirapiriksmawa,sasa.
• Qillqt’arapimawa,laphimpi qillqañalapisampi apanmasasawaqamaqixasatayna.
Ukhamawasunkharara acahakuxa,ch’apirarasawilwaqillqaña laphiwasasachuratayna.
Allqamarinaphuyuparakwalapisawasasachurataynaxa.
Yatiñani qamaqixaqillqañalaphi katuñamunasinxa,sawilanach’aphipampikiwa
ch’aphintayasxataynaxa.
Qillqañamunasinarakiallqamarinaphuyupaxap’akisxatayna.
Usuchata amparapa jallq’t’asisawali thututawayatiñani qamaqixa,sarxataynaxa.
Sunkhararaachakuraki larch’ukisisap’iyaparuchhaqantxataynaxa.
REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS
A. Pedro(2007) AymaraMä sumaaru yatiqawi,La Paz – Bolivia.
MAMANI BORDA,Marithza y otros(2010) AulaAbierta,PrimeraEdición,Puno –Perú.
MARÓN CHURA,Elisbán(2005) AymaraYatiqañqni,Tacna – Perú.
MONROY QUENTA,RogelioFrancisco(2009) P’IYANA,Arte LúdicoEtnomatemático,Unidadde
Publicaciones –UNA – Puno.
UNION DE COMUNIDADES AYMARAS – UNCA,LeyAymara, JallallaQullanaAymaraSuyu,Puno
Perú.
ZAPANA QUISPE,Ubaldo(2010) Sank’ayuPanqara,Puno – Perú.

Más contenido relacionado

Similar a aymara II parte.docx

Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
QAWAQ
 
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
Pedro Jose Ascanio
 
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
San José Ares
 
Qawaq 22
Qawaq 22Qawaq 22
Qawaq 22
QAWAQ
 

Similar a aymara II parte.docx (20)

EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdfEL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
 
YACHAYWASI-1.pdf
YACHAYWASI-1.pdfYACHAYWASI-1.pdf
YACHAYWASI-1.pdf
 
MATRIZ DEL CALENDARIO AGROFESTIVOR RITUAL COMUNAL PUJAS (1).docx
MATRIZ DEL CALENDARIO AGROFESTIVOR RITUAL COMUNAL PUJAS (1).docxMATRIZ DEL CALENDARIO AGROFESTIVOR RITUAL COMUNAL PUJAS (1).docx
MATRIZ DEL CALENDARIO AGROFESTIVOR RITUAL COMUNAL PUJAS (1).docx
 
CLASE 6 de idioma QUECHUA BOLIVIANOestados de animo.pptx
CLASE 6 de idioma QUECHUA BOLIVIANOestados de animo.pptxCLASE 6 de idioma QUECHUA BOLIVIANOestados de animo.pptx
CLASE 6 de idioma QUECHUA BOLIVIANOestados de animo.pptx
 
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docxAVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
 
6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf
6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf
6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf
 
asheninka.hoy.pptx
asheninka.hoy.pptxasheninka.hoy.pptx
asheninka.hoy.pptx
 
Oficial
OficialOficial
Oficial
 
Diccinario español aymara quechua
Diccinario español aymara quechuaDiccinario español aymara quechua
Diccinario español aymara quechua
 
Kichwa shimi
Kichwa shimiKichwa shimi
Kichwa shimi
 
Kichwa shimi
Kichwa shimiKichwa shimi
Kichwa shimi
 
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
29780777 cantos-y-rezos-de-los-santos-moyugba-rezo-a-olorun-a-olordumare-a-ob...
 
Cantos y rezos de los santos, moyugba rezo a olorun, a olordumare, a obi, a o...
Cantos y rezos de los santos, moyugba rezo a olorun, a olordumare, a obi, a o...Cantos y rezos de los santos, moyugba rezo a olorun, a olordumare, a obi, a o...
Cantos y rezos de los santos, moyugba rezo a olorun, a olordumare, a obi, a o...
 
Cantos y rezos de los orishas
Cantos y rezos de los orishasCantos y rezos de los orishas
Cantos y rezos de los orishas
 
Diccinario armara quechua
Diccinario armara quechuaDiccinario armara quechua
Diccinario armara quechua
 
Talleres Takana.pdf
Talleres Takana.pdfTalleres Takana.pdf
Talleres Takana.pdf
 
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
HOJA PARROQUIAL DEL 10 AL 16 DE FEBRERO DE 2014
 
12 BASICO ASHANINKA LOS NUMEROS.pptx
12 BASICO ASHANINKA LOS NUMEROS.pptx12 BASICO ASHANINKA LOS NUMEROS.pptx
12 BASICO ASHANINKA LOS NUMEROS.pptx
 
Qawaq 22
Qawaq 22Qawaq 22
Qawaq 22
 

Último

Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdfTema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
Noe Castillo
 
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdfANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
lvela1316
 
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
KevinBuenrostro4
 

Último (20)

TERCER GRADO PROGRAMACION ANUAL CCSS 3° - 2024.docx
TERCER GRADO PROGRAMACION ANUAL CCSS 3° - 2024.docxTERCER GRADO PROGRAMACION ANUAL CCSS 3° - 2024.docx
TERCER GRADO PROGRAMACION ANUAL CCSS 3° - 2024.docx
 
Sesión de clase: Luz desde el santuario.pdf
Sesión de clase: Luz desde el santuario.pdfSesión de clase: Luz desde el santuario.pdf
Sesión de clase: Luz desde el santuario.pdf
 
Cerebelo Anatomía y fisiología Clase presencial
Cerebelo Anatomía y fisiología Clase presencialCerebelo Anatomía y fisiología Clase presencial
Cerebelo Anatomía y fisiología Clase presencial
 
cuadernillo_cuentos_de_los_valores_elprofe20 (1).docx
cuadernillo_cuentos_de_los_valores_elprofe20 (1).docxcuadernillo_cuentos_de_los_valores_elprofe20 (1).docx
cuadernillo_cuentos_de_los_valores_elprofe20 (1).docx
 
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Aplicación del resumen como estrategia de fuen...
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Aplicación del resumen como estrategia de fuen...📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Aplicación del resumen como estrategia de fuen...
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Aplicación del resumen como estrategia de fuen...
 
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Redacción del texto argumentativo
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Redacción del texto argumentativo📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Redacción del texto argumentativo
📝 Semana 09 - Tema 01: Tarea - Redacción del texto argumentativo
 
Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdfTema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
Tema Identificar Relaciones y Casos de Uso 19-05-24.pdf
 
Época colonial: vestimenta, costumbres y juegos de la época
Época colonial: vestimenta, costumbres y juegos de la épocaÉpoca colonial: vestimenta, costumbres y juegos de la época
Época colonial: vestimenta, costumbres y juegos de la época
 
Como construir los vínculos afectivos (Grupal)
Como construir los vínculos afectivos (Grupal)Como construir los vínculos afectivos (Grupal)
Como construir los vínculos afectivos (Grupal)
 
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdfANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
ANTOLOGIA COMPLETA ANITA LA ABEJITA PARA LA LECTOESCRITURA EN PRIMER GRADO.pdf
 
ACERTIJO SOPA DE LETRAS OLÍMPICA. Por JAVIER SOLIS NOYOLA
ACERTIJO SOPA DE LETRAS OLÍMPICA. Por JAVIER SOLIS NOYOLAACERTIJO SOPA DE LETRAS OLÍMPICA. Por JAVIER SOLIS NOYOLA
ACERTIJO SOPA DE LETRAS OLÍMPICA. Por JAVIER SOLIS NOYOLA
 
proyecto semana de los Jardines, actividades a realizar para resaltar esta fecha
proyecto semana de los Jardines, actividades a realizar para resaltar esta fechaproyecto semana de los Jardines, actividades a realizar para resaltar esta fecha
proyecto semana de los Jardines, actividades a realizar para resaltar esta fecha
 
a propósito del estado su relevancia y definiciones
a propósito del estado su relevancia y definicionesa propósito del estado su relevancia y definiciones
a propósito del estado su relevancia y definiciones
 
2. Entornos Virtuales de Aprendizaje.pptx
2. Entornos Virtuales de Aprendizaje.pptx2. Entornos Virtuales de Aprendizaje.pptx
2. Entornos Virtuales de Aprendizaje.pptx
 
Seguridad y virus informáticos 12°B 2024
Seguridad y virus informáticos 12°B 2024Seguridad y virus informáticos 12°B 2024
Seguridad y virus informáticos 12°B 2024
 
Tipologías de vínculos afectivos (grupo)
Tipologías de vínculos afectivos (grupo)Tipologías de vínculos afectivos (grupo)
Tipologías de vínculos afectivos (grupo)
 
Vínculo afectivo (labor expositivo de grupo )
Vínculo afectivo (labor expositivo de grupo )Vínculo afectivo (labor expositivo de grupo )
Vínculo afectivo (labor expositivo de grupo )
 
2.15. Calendario Civico Escolar 2024.docx
2.15. Calendario Civico Escolar 2024.docx2.15. Calendario Civico Escolar 2024.docx
2.15. Calendario Civico Escolar 2024.docx
 
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
Profecia 2300 dias explicada, Daniel 8:14
 
Power Point : Motivados por la esperanza
Power Point : Motivados por la esperanzaPower Point : Motivados por la esperanza
Power Point : Motivados por la esperanza
 

aymara II parte.docx

  • 1. SALUDOS : ARUNTASIÑANAKA aski uru / sumauru buenosdías aski jayp’urupana buenastardes aski arumapana buenasnoches kamisaraki ¡Cómoestas! walikistwa estoybien qunt’asma/ qunt’asima tome asiento yuspajara/ paysuma gracias arumantikama hasta mañana tupañkama hasta pronto sarawxä ya me voy aski sarawi que te vayabien CORTESIA Mirä Por favor Mirä qunt’asma Siéntese porfavor Juchawa/ pampacht’ita Perdón Yanapt’iriksmati ¿Te ayudo? Jumaxawali munasiritawa Es ustedmuyamable Kunsayanapt’iriksma ¿En qué puedoayudarle? Mayt’iriksma Te prestaré Jumaxasumajaqitawa Es ustedbuenapersona INTEGRANTES DE LA FAMILIA yuxch’a nuera chacha esposo tullqa yerno warmi esposa awch’i suegro awki padre taych’i suegra tayka madre tiwula tío yuqalla nño masanu cuñado imilla niña awicha abuela yuqa hijo sutimama madrina achachila abuelo wayna Joven phucha hija wawa bebe jilata hermano ijma viuda kullaka hermana asu wawa Reciénnacido tawaqu señorita suti tata padrino allchhi nieto ipala tía wajcha huérfano
  • 2. PARTES DEL CUERPO HUMANO p’iqi cabeza jinchu oreja ati espalda mujlli codo ñik’uta cabello qunquri rodilla nayra ojo kunka cuello nasa nariz sillu uña aka boca t’usu pantorrilla kayu pie luk’ana dedo ampara mano lakach’aka diente ispillu labio laxra lengua kururu ombligo lluqu corazón phatanka estómago puraka barriga mallq’a garganta maymuru riñón chuyma pulmón chara pierna k’iwcha hígado ajanu/ ananu cara tunquri faringe k’apa cartílago jiphilla intestino ñuñu seno NOMBRES DE LOS ANIMALES : UYWANAKANA SUTIPA anu perro kunturi /mallku cóndor iwija/chilliqa oveja paka águila waka vaca mamani cernícalo wallpa gallina ayrunqu abeja chhankha/ ch’uru gallo kitula paloma wari vicuña pili pato qawra llama luli picaflor allpachu alpaca lap’a piojo asno burro k’uti pulga khuchi chancho chhichhiranka mosca phisi gato ch’iñi liendre jamp’atu sapo tisitisi libélula k’ayra rana laq’u gusano pilpintu mariposa titi Gato montes jamak’u garrapata chiñi murciélago taruja venado asiru culebra jararanku lagarto larilari alacrán COLORES: SAMINAKA chupika/wila rojo churi Anaranjado q’illu amarillo kulli morado janq’u blanco allqa albinegro ch’umpi café kuypa castaño ch’uxña verde ch’ikhu ceniciento larama azul chuchi tordo
  • 3. janq’ularama celeste ch’ixi multicolor ch’iyara/ ch’ara negro anti rosado ALIMENTOS : MANQANAKA aycha carne siwara cebada chawlla pescado chhuxllu choclo k’awna huevo tunqu maiz apichu camote misk’i miel ch’uqi papa allpi mazamorra t’ant’a pan jak’u harina apilla oca jayu Sal wayk’a ají ulluku papaliza millk’i /ñuxñu leche qañawa cañihua uma agua isañu izaño jiwra/ jupha quinua jawasa habas JAKHUÑANAKA : LOS NÚMEROS maya 1 pä tunka 20 paya 2 kimsatunka 30 kimsa 3 pusi tunka 40 pusi 4 phisqatunka 50 phisqa 5 suxtatunka 60 suxta 6 paqallqutunka 70 paqallqu 7 kimsaqallqutunka 80 kimsaqallqu 8 llatunkatunka 90 llatunka 9 pataka 100 tunka 10 waranqa 1 000 PRONOMBRES PERSONALES SINGULAR 1ra persona Naya Yo 2da persona Juma Tu 3ra persona Jupa El, ella 4ta persona Jiwasa Nosotros(tuyyo) PLURAL 1ra persona Nanaka Nosotros 2da persona Jumanaka Ustedes 3ra persona Jupanaka Ellos 4ta persona jiwasanaka Todosnosotros PRONOMBRES INTERROGATIVOS KAMISA ¿CÓMO? kamisa ¿Cómo? kamisasa ¿Cómoestá? kamisarusa ¿A cómo? KUNA kuna ¿Qué?
  • 4. ¿QUÉ? kunaraki ¿Qué es? kunataraki ¿De qué es? kunasasa ¿Qué esde nosotros? kunaru ¿A qué? KAWKI ¿DÓNDE? kawki ¿Dónde? kawkisa ¿Dónde es? kawkina ¿En dónde? kawkinsa ¿En dónde sea? kawkikamasa ¿Hasta dónde? kawkinkisa ¿En dónde está? kawkinktasa ¿En dónde estás? KHITI ¿QUIÉN? khiti ¿Quién? khititasa ¿Quiéneres? khitisa ¿Quiénes? khititakisa ¿Para quiénes? khitinkisa ¿De quiénes? QHAWQHA ¿CUÁNTO? qhawqha ¿Cuánto? qhawqhasa ¿Cuántoes? qhawqharaki ¿Cuántoes? qhawqhampsa ¿Cuántomás? qhawqhakamasa ¿Cuántoson? KUNAPACHA ¿CUÁNDO? kunapacha ¿Cuándo? kunapachasa ¿Cuándoes? kunapacharaki ¿Cuándoes? kunapachkama ¿Hasta cuándo? PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS AKA aka Esto, esta,este (alosque estáncerca y lo que tiene ala mano) Aka isi Esta ropa Aka anu Este perro UKA uka Eso, esa,ese (considera queel objeto está cerca de la 2da.persona) Uka lawa Ese palo Uka phuku Esa olla KHAYA khaya Aquel,aquello,aquella(loque estácercade la 3ra. Persona) Khayaimilla Aquellaniña Khayaqullu Aquel cerro KHURI khuri Allá,allí,másallá. Khuri k’uchu Allárincón TERMINOS REFERIDOS AL TIEMPO 24 HORAS DEL DIA chikajalakipta 1 am suti chika 2 am wallpaaru 3 am k’ajatata 4 am
  • 5. qhantati 5 am inti jalsu 6 am inti thuqta 7 am inti junt’unuqa 8 am chikaalwa 9 am alwaakulli 10 am niyachikauru 11 am chikauru 12 m chikajaqukipta 13 pm niyaakulli 14 pm jayp’uakulli 15 pm wakajara 16 pm uywaanthapi 17 pm inti jalanta 18 pm sujsthapi 19 pm ch’amakthapi 20 pm ch’amaka 21 pm suti aruma 22 pm niyachikaaruma 23 pm chikaaruma 24 pm DIAS DE LA SEMANA Willkauru Domingo Phaxsi uru Lunes Saxra uru Martes Pacha uru Miércoles Illapauru Jueves Yanqa uru Viernes Kurmi uru Sábado MESES DEL AÑO Chinuqa Enero Anata Febrero Achuqa Marzo Qasawi Abril Llamayu Mayo Mara t’aqa Junio Willkakuti Julio Llumpaqa Agosto Sata qallta Setiembre Taypi sata Octubre Lapaqa Noviembre Jalluqallta Diciembre ESTACIONES Jallupacha Verano Awti pacha Otoño Thaya pacha Invierno Lapaqa pacha Primavera EXPRESIONESDEL TIEMPO uru día chikauru mediodía aruma noche
  • 6. Jayp’u tarde jichhuru hoy masuru ayer qharuru mañana jurpuru pasadomañana waluru anteayer phaxsi mes mara año TERMINOS USADOS EN LA PEDAGOGIA AMBIENTES anatäwi parque irpäwuta dirección irnaqäwuta oficina Jach’ayatiñuta universidad kancha campo deportivo manq’añuta comedor patilla grada qulläwi uta hospital tantacha uta auditorio ullañauta/uñañauta biblioteca utänqa patio wawauta guardería/jardín wiphalsayaya mástil Yaq’awi/llaq’awi/jiskhusawi letrina/baño yatiñuta escuela yatiñutamanqha aula arküta edificio ACTORES Amawt’a Maestro chaski mensajero irpiri director masi compañero qutu grupo yäla amigo yatichiri profesor yatiqiri estudiante yatiqirkama clubescolar MATERIALES EDUCATIVOS phisqhuña almohadilla wiphala bandera qunuña banca qillqatphisqhuña borrador pachachimpu calendario Q’apt’aña candado Q’umaqillqaña carpeta iwxaqillqa carta muyuchiri compas chakana cruz
  • 7. qillqañpanka cuaderno arupirwa diccionario lirphu espejo uñañcha estandarte julli foto/retrato anataña Jjuguete jamuqlaphi lámina K’illimqillqaña lápiz samiqillqaña lápizde olor panka libro suyujana mapa tiwana mesa ya objeto/cosa Lip’iyaña pegamento wikuchlawa puntero khiyuña tajador khuchhuña tijera tuminkillu títere ESTRATEGIAS DIDÁCTICAS PARA APRENDER LA LENGUA AIMARA KATJAWINAKA : ADIVINANZAS Arumanakaxaqurjamak’ajiri jaqinakaruyatiyiri urunakaxaikiri ¿kunapachasa? Ch’uxñamantunani nasa k’umuawila jiwranaksalunthatasiri ¿kunapachasa? Kunasa,kunasa? mä q’ara mulaxa ch’iyaraqulluruwamistu ckata wali khumuntatawasaraqanxi. Kunasa,kunasa? mä ch’uxnalaphi jaqiruwali ch’amachuriri iqiñaapaqiri. Kunasa,kunasa? mä waynaxa,wali quñaist’atawa qullupatarusariri qaxchirinakanawali thaqhata.
  • 8. JARAWINAKA : POESIAS WIPHALA Suma wiphala, Perú markana wiphalaja isimasti khantanixa; chupikampi, janq´umpi. Wali suma laphaqtaxa, thayansa, lupinsa, ukata wawanakasti arsupxta: ¡jallalla wphala! JAWARINAKA : CUENTOS QILLQIRI QAMAQITA (El zorro escritor) Maya sunkhararaachakuwayatiñani qamaqiruakhamasatayna: • Karta qillqt’arapita,lik’i wallpsaapanirapiriksmawa,sasa. • Qillqt’arapimawa,laphimpi qillqañalapisampi apanmasasawaqamaqixasatayna. Ukhamawasunkharara acahakuxa,ch’apirarasawilwaqillqaña laphiwasasachuratayna. Allqamarinaphuyuparakwalapisawasasachurataynaxa. Yatiñani qamaqixaqillqañalaphi katuñamunasinxa,sawilanach’aphipampikiwa ch’aphintayasxataynaxa. Qillqañamunasinarakiallqamarinaphuyupaxap’akisxatayna. Usuchata amparapa jallq’t’asisawali thututawayatiñani qamaqixa,sarxataynaxa. Sunkhararaachakuraki larch’ukisisap’iyaparuchhaqantxataynaxa. REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS A. Pedro(2007) AymaraMä sumaaru yatiqawi,La Paz – Bolivia. MAMANI BORDA,Marithza y otros(2010) AulaAbierta,PrimeraEdición,Puno –Perú. MARÓN CHURA,Elisbán(2005) AymaraYatiqañqni,Tacna – Perú. MONROY QUENTA,RogelioFrancisco(2009) P’IYANA,Arte LúdicoEtnomatemático,Unidadde Publicaciones –UNA – Puno. UNION DE COMUNIDADES AYMARAS – UNCA,LeyAymara, JallallaQullanaAymaraSuyu,Puno Perú. ZAPANA QUISPE,Ubaldo(2010) Sank’ayuPanqara,Puno – Perú.