SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 71
KAY INTI K’ANCHAPAQ RIMASUN 
APRENDAMOS NUESTRO QUECHUA 
PUEBLO DE AZANGARO 
YACHAQASUNCHIS KAY LLAQTAPI QHESWA 
RIMAYTA 
ASWAN QHARI RUNAKUNA 
1
TITULO 
APRENDAMOS QUECHUA 
AUTOR RECOLECTOR: 
PABLITO ANDINO 
AL SERVICIO DE LA EDUCACION 
AUTOR 
DE RECOLECCION Y COLABORADORES: 
1.-PROF. PABLO MARINO INOFUENTE CALCINA 
2 
2.- 
3.- 
4.- 
TIRAJE 1000 EJEMPLARES 
CARATULA IGLESIA CENTRO CIVICO DE AZANGARO 
CONTRA TAPA LAGUNA DE SALINAS 
ASESOR: MANUEL LAURA ZAMATA 
TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS 
Todo o una parte de este libro no podrán reproducir ni fotocopiar sin autorización de autor de acuerdo 
a la ley N° 13714
Abecedario 
3
TRADUCCIONES DE CONERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO 
4 
1. Kamachisqataq huk k’ullu hina 
Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer 
2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq 
Para comer eres como un perrito hambriento. 
3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan 
Viendo trabajar a alguien hay que retirarse. 
4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna 
Cuando ves comer a alguien ayudale a comer. 
5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. 
Cuando te enojo estas como el vaso. 
6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki 
Cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz 
7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki 
Necesito comer una vaca para empujarte. 
8. Pichinku malqo hinataq kanáki 
Como un pájaro tierno tienes que ser. 
9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki 
Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables. 
10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis. 
No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida 
de la casa. 
11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá 
picharapusunman. 
No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que 
tienes.
TRADUCCIÓN DE VARIAS PALABRAS DE CASTELLANO A QUECHUA 
5 
¿Cómo te llamas? 
¿De dónde eres? 
¿Dónde vas? 
¿De dónde vienes? 
¿De qué país eres? 
¿Qué haces? 
¿Qué quieres? 
¿Has de volver? 
¿Qué vendes? 
¿Quieres? 
Ven acá 
Ve, anda 
Trae 
Hasta mañana 
Haga, haz 
Hasta la noche 
¿Qué te duele? 
¿Ahora te vas? 
¿Me conoces? 
¿Y tu madre y tu padre? 
Iremos juntos 
¿Están bien? 
¿Cómo estás? 
Estoy bien 
¿De dónde llegas? 
¿Cuántos años tienes? 
¿Quieres comer? 
Ima sutiyki? 
Maimanta canki? 
Mayta rinki? 
Maimanta hamunki? 
May llaktamanta canki? 
Imata ruanki? 
Imata munanki? 
Cutimunkichu? 
Imata ranjanki? 
Munankichu? 
Hamuy kaiman 
Puriy 
Uy 
paqarin cama 
Ruay 
Chisikama 
Imayquitak nanan? 
kunanchu ripunki? 
Rejsiwankichu? 
Mamaiki, tataikiri? 
kuska risun 
walikllachu kaskanku? 
Imaynalla kakanku? 
Allillankani 
Maimanta chayamunki? 
Hak’a watayojtakanki? 
Micuyta munankichu?
6 
¿Que traes? 
¿Me quieres? 
¿Por qué lloras? 
¿Quieres casarte conmigo? 
¿Qué he de comprar? 
¿Cuándo te vas? 
Sí, quiero 
No quiero 
No llegará usted al pueblo, es muy lejos todavía 
No tengo 
Si, tengo 
Mañana llegarás al pueblo 
Pronto llagarás al pueblo ya no es lejos 
¿Cuánto quieres? 
Descansa 
¿Tienes huevos? 
Mira quien es 
¿Cuánto le debo? 
¿Quién pelea? 
Vamos a cantar esta noche 
Nos veremos mañana por tarde 
Alójame por esta noche 
¿Parece que estas enfermo? 
Si señor estoy enfermo 
¿Sientes calor o frío? 
Tengo calor (frío) 
¿Te sientes mejor? 
Imata apamunki? 
Munahuankichu? 
Imamanta wakanki? 
Kasarakuita munankichu nuqawan? 
Imatarantisaj? 
Maicaj ripunki? 
Arí munani 
Mana munanichu 
Mana chayaguajchu llajtaman allin carurajmi 
Mana canchu 
Ari, tian 
Ccaya chayanqui llajtaman 
Uscaita chayanki llajtaman manaña caruchu 
Mascata munanki? 
Samaricuy 
Runtuyki kanchu? 
Kahuay pitaj 
Hayk’a manuiki kani? 
Pitaj makanakusan? 
kunan tuta takisunchis 
K’aya chisi tinkusunchis 
Wajyariway kunan chisi 
Onghosgachu hina kanki ? 
Ari tatay onqhosqa kani 
K’uñusunkichu chirisunquchu ? 
K’uñilla (chirilla) ukuypi 
Allillanñachu kanki ?
CONVERSACION EN CASTELLANO A QUECHUA 
7 
¿Cómo estás? 
¿Está bien? 
¿Yo te quiero? 
Vamos conmigo 
Tú me quieres? 
¿Te quiero mucho? 
¿Te quiero mucho? 
¿Tú, a donde vas? 
Me voy a trabajar. 
Vamos juntos a trabajar 
¿Porqué te encuentras triste? 
Mi papá se fue de viaje. 
Amaneció. 
Amaneció 
Ya salió el padre Sol. 
Ya salio el padre sol 
¿Tú dónde trabajarás? 
Yo regaré el maíz. 
Todo el dia trabajaras 
Sí, trabajaré hasta acabar. 
Regresaremos juntos 
¿Imaynalla? 
¿Allillanchu? 
¿Ñuqa Munakuiki, kuyayki?. 
Ñuqawan hakuchu 
¿Qam kuyawankichu. 
Anchatam kuyayki 
Sinchita munakuiki 
¿Qam, maytataq rinki? 
LLamkaqmi risaq 
Qakuchik kuska ñuqawan llamkamusun 
Imanasqataq llakisqa tarikunki 
Taytaymi illarun. 
Ñam paqarimunña 
Ñam illarimunña 
Ñam tayta inti qispiramunña 
Ñan tayta inti lluksimunña 
¿Qam maypitaq llamkanki? 
Ñuqa sarata parqumusaq 
¿Tukuy p’unchaw llamkamunki? 
Arì, tukumunaykama llamkamusaq 
Kuskallach kutimusun
FRASES COMUNES EN CASTELLANO Y EN QUECHUA 
Ahora te vas? ¿Kunanchu ripunki? 
Alojame por esta noche¡ Samachiway kunan tuta 
Como estás? ¿Imaynallam kachkanki? 
Cómo te llamas? ¿Imataq sutiyki? 
Cuándo te vas? ¿Haykaqtaq ripunki? 
Cuanto le debo? ¿Haykatataq manuyki? 
Cuánto quieres? ¿Haykatataq munanki? 
Cuántos años tienes? 
¿Hayka watayuqtaq kanki? 
DE DÓNDE ERES? ¿MAYMANTATAQ KANKI? 
De dónde llegas? ¿Maymantataq chayamunki? 
De dónde vienes? ¿Maymantataq hamunki? 
De qué país eres? ¿May llaqtamantataq kanki? 
Descansa 
Samarikuy! 
DÓNDE VAS? ¿MAYTATAQ RINKI? 
Están bien? ¿Allinllachu kachkankichik? 
Estoy bien Allinllam kachkani 
Haga, haz Ruway! 
Hasta la noche Tutakama 
Hasta mañana Paqarinkama 
Iremos juntos Kuska risun 
Mañana llegarás al pueblo 
Paqarinmi chayanki llaqtaman 
ME CONOCES? ¿RIQSIWANKICHU? 
Me quieres? ¿Kuyawankichu? 
Mira, quien es? Qaway, pitaq? 
Todavia Manaraq 
No quiero 
Manam munanichu 
NO TENGO MANAM KANCHU 
mañana por la noche Paqarin tuta 
estas enfermo ?. ¿Unquchkankichu? 
Por qué lloras? ¿Imamantataq waqanki? 
Pronto llegarás al pueblo Kunallanmi chayanki llaqtaman 
Qué compraré? ¿Imatataq rantisaq? 
Qué haces? 
¿Imatataq ruwanki? 
QUÉ QUIERES? ¿IMATATAQ MUNANKI? 
Qué te duele? ¿Imaykitaq nanan? 
Que traes? ¿Imatataq apamunki? 
8
Qué vendes? ¿Imatataq rantikunki? 
Quien pelea? ¿Pitaq maqanakuchkan? 
Casate conmigo Ñuqawan casarakuy 
Quieres comer? 
¿Munankichu mikuyta ? 
QUIERES? ¿MUNANKICHU? 
Si señor Ari taytay. 
Si señor estoy enfermo Ari taytay, unquchkanim 
Si, quiero Arí, munanim 
Si, tengo Ari, kapuwanmi 
Sientes calor o frío? 
¿Quñisunkichu chirisunkichu? 
TE SIENTES MEJOR ? ¿ALLINÑACHU KANKI? 
Tengo calor (frío) Quñilla (chirilla) ukuypi 
Trae! ¡Apamuy! 
Vamos a cantar esta noche kunan tuta takisunchik 
Ve, anda ¡riy! Puriy! 
Ven acá ¡kayman hamuy! 
Volverás? ¿Kutimunkichu? 
Y tu madre y tu padre? ¿Mamaykirí, tataykirí? 
IÑIYPUNI = SIEMPRE CREE 
Cheqaq kayta iñiy, Cree en el senda de la verdad, 
Nunayki Ch’ipapasqa kayniykipi kaqtin. Por qué en tu alma hay una porción aferrada de ti. 
Timaynikipi añiy, luyluykipi, qhawayniykipi. Cree en tus palabras, en tus caricias y tus miradas. 
Kasqaykipi iñiy, chayllan, Cree en quien eres y consecuente, 
Qollusqayki kunapas... en quien a pesar de las fracasos... 
Mana saqerpariq kasqpi. No tiene propósito de dejar de ser. 
Llachiykipi iñiy, ruwayniykitaqa perqallaykin... Cree en tu ilusión, que seguirás construyendo... 
Kallpayki tukukunan kama iñiypaq. Hasta que no tengas más fuerza para creer. 
Iñiy kawsasqaykipi, cheqaqniykipi, Cree en el destino, en tu verdad, 
Purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi. En tus pasos y en tu costumbre. 
Munasqa qoyniykipi iñiy... Cree en tus ganas de dar... 
suyashian ch’onqayta sut’uq yanapayniykita. Que espera absorber tu gota de socorro. 
Oñiy reqsinakuypi, muchaykunapi, Cree en la amistad, en los besos, 
Parapi, asiykunapi hinaspa pakasqakunapi. En la lluvia, las sonrisas y secretos. 
Kawsaypi iniy… Cree en la vida.... 
samiypi añiy hinaspa... Cree en el destino y... 
Sumaq yuyarisqa paqarinkuna kanaypipi, en un futuro de homenaje, 
kawsaypi churapakusqayki rayku. Por que te atreviste al reto de vivir. 
Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Cree en ti; sobre todo cuando caes, 
Manaña kalpayki kaqtinpas... cuando no tengas fuerzas... 
9
k’allamykita wijch’ushiaqtin wayra, cuando el viento derribe tus ramas, 
chuchupakuspa astawan iñiyllay hinaspapas... sigue creyendo en resistir y... 
llapa kallpaykiwan wiñayta, en crecer con todas tus fuerzas, 
pasaq iñiynaykipaq, para seguir creyendo, 
pasaq purinaykipaq, y seguir andando, 
hinaspa pasaq kawsanaykipaqpas. Y seguir viviendo. 
Kichasqa sonkoykiwan waylluypi iñiy. Con el corazón abierto cree en el amor. 
ATHUN QHARI PEDRO VILCAPAZA ALARCON 
(Harawi) 
Chaqay allin qhari Pedro Vilcapaza Alarcon nisqa 
llaqtanta munaspa moru urqumantaHamun hinas 
qaparin awqanakun chaqay millay saqra q’arakunawan 
Españulkunawan maqanakun ch’aqwarirqan 
Ama kachun Millay nak’ariy kachunchu nispa 
Mañakurqan llaqtanpaq justicia nisqata mañakurqan 
Puma hina, kuntur hina, uk asiru qharihina sayarqan 
Aswan qhari runakunamanta llak’achirqan tuta p’un 
P’nchaw manan samakuy karqachu chaqa Millay saqra 
Espanulkunapaq. 
Chaymantan kuraq wayqinchis pedro Vilcapaza ñak’a 
Rirqan watasqa suq’asqa pusaq kawalluwan watasqa 
Chutasqa makinmanta, chakinmanta mana atispataq 
umanta chakinta makinta ñak’aqarqakun chak millay 
saqra misti q’arakuna, kunanpas chaqay saqra mistiku 
hinallatapunn rurashiyan 
wañunpatapi nirqan waqinchis pedro vilcapaza nuqa 
hina kay inti rayku wañuyta yachaychis. 
KACHI QUCHA LLAQTA SALINAS 
(Harawi) 
Uchuy cachi qucha llaqta yuraq yuraq panpiykipis 
Llinpin runakuna llank’an quchaykipi munay llataña 
Wasikuna yuraq llaña llaqtqpis yuraqllaña kachiwan 
Llipin llaqtakusuyukunaq mikhunanpaq 
10
UCHUY WAWA KASQAY LLAQTAYPI 
(Harawi) 
Wawakaspa wiñarqani kachi llaqtaypi Uchuylla 
munay karqani llaqtapi, Waqaspa uywayta 
michirqani, parawan, chikchiwan,wayra kuska 
mana mikhusqa, unumantapis ch’akisqa 
yachaqarqani athun yachay Wasikunapi 
Chay rayku llaqtayta yuyashiani tukuy 
Sunquwan manan qunqasaqchu ripuaykama 
Tayatpas mamapas uywakurqan wawaqanispa 
Chayraku munakuta yachani llinpita. 
TAWA WATUCHIKUNA 
Uk) Imas kaman tawa sipaskuna 
11 
Tiyanku munay willma 
Ukhupi puka puka uyayuk. 
¿imas kanman chay? 
Iskay) Imas kaman kinsa tayta Apukuna 
sayaramun tutaspas P’unchaypis 
mana sak’unchu. 
¿imas kanman chay? 
Kinsa) Imas kanman yana quchapi 
Yurak chikchi p’itakushian 
Sapa tutamanta ch’isinpipas. 
¿imas kanman chay? 
Tawa) Imas kanman p’unchaytaq 
Kichakun k’anchaspa tutataq 
Wsq’akua pirqahina. 
¿imas kanman chay? 
SUMAK WILLARIKUY
HIMNO NACIONAL DEL PERÚ EN QUECHUA 
KUTIPAYAQ TAKIRI (Coro) 
Qispisqañam kachkanchik wiñaypaq kananchik wiñaypaq, 
ñawpaqtaraq pakachun wach'inta Intinchik, pakachun. 
Sayasunmi ñuqanchik chiqaqta. 
Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa. 
Sayasunmi ... Sayasunmi ... 
RIMAY TAKIKUNA (Estrofas) 
Achka watam piruwanu sarusqa, 
khillay waskata aysapurqan. 
Kamallisqa millay kawsariyman 
achka watam, unay watam, achka watam ch'inpi llakirqan. 
Chay chayllapin willka qaparimuy, 
qispiriymi k'ancharikamun, 
rikch'ariymi llapapaq kamakun. 
Sarunchasqam qispiyta yallin. 
Ñawchillanpi anti urqu hap'ichun 
puka yuraq unanchanchikta, 
kallpasqata wiñayman willachun 
qispinqayñam wiñaypaq takyan. 
Llanthullanpi kawsasun qasilla, 
urqumanta Inti paqarpitaq, 
hatun sullullchayta yapapasun, 
chaskichuntaq Jacobpa Apun. 
¡”KAWSACHUN PERÚ MAMASUYU”¡ 
12
13
NUESTROS COLORES = NUNQANCHISPA TULLPIKUNA 
14 
Rojo 
Verde 
Azul 
Amarillo 
Blanco 
Negro 
Celeste 
Granate 
Rosado 
Carmesi 
Guinda 
Negro azabache 
Amarillento 
Anaranjado 
Amarillo oro 
Amarillo claro 
Café 
Verde pasto 
Plomo 
Morado 
Jaspeado 
Cielo Azul 
Blanquecino 
Blanco nieve 
Color humo 
Color oro 
Esmeralda 
Violeta 
Rubio 
Ocre 
Turquesa 
Verde oscuro 
Cris 
Azul marino 
Yawar puka 
Q’umir 
Anqhas 
Q’illu 
Yuraq 
Yana 
Anqhas qhusi 
Yana puka 
Q’ayma puka 
simi Puka 
Kulli 
Yana ch’illu 
Q’ayma Q’illu 
Armu Q’illu, puka q’illu 
qori q’illu 
K’amchaq q’illu 
Chump 
Q’achu Q’umir 
uqi 
Q’uyu 
Ch’iqchi 
Yuraq anqhas 
Yuraq uskhu 
Rit’i yuraq 
Q’usñi 
Quri thullpi 
Q’umir q’ispillu 
Yuraq kulli 
P’aqo 
taku 
Siwar 
Yana q’umir 
ch’ichi uqi 
yana anqhas 
FENOMENOS NATURALES PACHAK KAMACHININ 
Granizo chikchi 
Truenos Qhaqya 
Arco iris Kuyunri K’uychi 
Lluvia paray 
Viento Wayra 
Neblina thaqa Phuyu 
Frio Chiri 
Nieve Rit’i 
Nube Phuyu
Helada Qasa 
Garua Iphu paracha 
Estrella Ch’aska 
Luz K’anchay 
Rayo illapa 
Hielo Chhullunkiya 
Viento maligno Phiru Wayra 
Luna Killa 
Sol Inti 
Rocio Sulla 
Oscuro Laqha tutuyaq 
Lucero Quyllur 
LOS MINERALES KAY CH’UQIKUNA 
Oro Qori 
Plata Qulqi 
Plomo Titi 
Cobre Anta 
Vidrio Qisqi 
Estaño Chayanta 
Hierro K’illay 
Carbon K’illimisa 
Roca Qaqa 
Salitre Qullpa 
Diamante Yuraq umiña 
Esmiralda Yuraq umiña 
Brea Map’a mapha 
Metales Qhuqi 
Tiza Isku 
Yeso Pachacho 
LOS VERBOS EN LA PALABRA RUNA RIMAYNINCHISKUNA 
Comer Mikhuq 
Comprar Ranty 
Saber Yachay 
Ver Rikuy 
Borrachar Machay 
Bailar Tusuy 
Jugar Pukllay 
Traer Apamuy 
Correr Phaway halay 
Cantar Takiy 
Orinar Chhukhuy 
Cocinar Wayk’uy 
Bajar Uraqay 
15
Suber Siqay 
Romper P’akiy 
Parar sayay 
Devolver kutichiy 
Lavar T’aqsay 
Curarse hampikuy 
Dormir puñukuy 
Izar Sayachiy 
Prestar Mañay 
Vender Qhatuy 
Oscurecer Tutayay 
Amanecer Illariy 
Nevar Rit’iy 
Caminar Puriy 
Querer Munay 
Crecer Wiñay 
Casar yanachakuy 
Entrar Waykuy 
Buscar Maskhay 
Hacer ruray 
Beber Uhay 
Quemar Ruphachiy 
Llenar Hunt’achiy 
Sembrar Tarpuy 
Vivir Kawsay 
Ganar Atipay llallipay 
Empujar Tanqay 
NUMEROS NATURALES YUPANANCHISKUNA 
Cero ch’usaq 
Uno Huk 
Dos Iskay 
Tres Kinsa 
Cuatro Tawa 
Cinco Phisqa 
Seis Soqta 
Siete Qanchis 
Ocho Pusaq 
Nueve Isqun 
Diez Chunka 
Once Chunka huk niyuq 
Doce Chunka iskayniyuq 
Trece Chunka kinsayuq 
Catorce Chunka tawayuq 
16
Quince Chunka Phisqayuq 
Dieciseis Chunka Soqtayuq 
Diecisiete Chunka qanchisniyuq 
Dieciocho Chunka pusaqniyuq 
Diecinueve Chunka 
Veinte Iskay chunka 
Veinteuno Iskay ukniyuq 
Veintidos Iskay chunka iskaniyuq 
Veintitres Iskay chunka qinsayuq 
Veinticuatro Iskay chunka tawayuq 
Veinticinco iskay chunka phisqayuq 
Treita Kinsa chunka 
Cuarenta Tawa chunka 
Cincuenta phisqa chunkla 
Sesenta Soqta chunka 
Setenta qanchis chunka 
Ochenta Pusaq chunka 
Noventa Isqun chunka 
Cien pachak 
Docientos Iskay pachak 
Trescientos Kinsa pachak 
Cuatrocientos Tawa pachak 
Quinientos Phisqa pachak 
Mil waranqa 
Dos mil Iskay waranqa 
Diez mil chunka waranqa 
Cien iml Pachak waranqa 
Doscientos mil iskay pachak waranqa 
Un millón Hukhuno waranqa 
Diez millón Chunka huno Waranqa 
Cien mil millones Pachak waranqa huno 
Mil millones lluno 
NUESTRAS ROPA QUE UTILIZAMOS NUQANCHISPAK P’ACHAKUNANCHIS 
Chullo Ch’ullu 
Sombrero Ch’uku 
Camisa Allimla 
Calzoncillo Waralli 
Pantalón wara 
Zapato P’ulqu 
Chalina wufanda 
Poncho Punchu 
Chaleco Chiliku 
Camiseta Unku 
Chompa Chumpa 
Faja Chumpi 
17
Medias Miriyas 
Ojota husut’a 
Pollera Warawara 
Camison Allimillun 
Follo Fhullu 
Falda phantilla p’istu 
Manton Llikllana 
Sostén Kurpuña 
Pellejos Qara 
Frazada Chusi 
Almohoda Sawnana 
Sabana Llamp’una 
CUERPO HUMANO RUNAQ KURKUNCHIS 
Cabeza uma 
Tronco kusku 
Extremidades Chaki maki 
NUESTROS PARTES GENITALES DEL CUERPO DEL VARON Y DE LA MUJER: 
Pene Ullu phichilu 
Testiculo Q’uruta runtu 
Frenillo Ulluq sirk’an 
Glande Ulluq uman 
Epidídimo Q’urutaq qatanan 
Prepucio Ulluq Ch’ullun 
Semen Yuma, wawa 
Vesicula seminal Yumaq P’urun 
Bolsa de escrotal Q’urutaq ch’uspan 
Conducto deferente Yumaq pincha 
Conducto eyaculares Yuma Ch’ikwachiq 
Cuello uterino Kismaq Kankan 
Clítoris Rakha K’arpa 
Glándulas mamarias K’inchu 
Himen Rakha llika 
Horquilla Rakha tanka 
Vagina Rakha 
Vulva Rakha t’uqo 
Labios menores Huch’uy wirp’a 
Labios mayores Athun wirp’a 
Seno Ñuñu 
Trompa de Falopio phalopioq qiqirin 
Utero Kisma 
18
ESTACIONES DEL AÑO WATAQ MIT’AKUNA 
Primavera Chirawa pacha mit’a 
Verano Ruphay pacha mit’a 
Otoño Hawaka pacha mit’a 
Invierno Qasay pacha mit’a 
LOS 4 PUNTOS CARDENALES INTIQ SAYWANKUNA 
Sur qhipaman rina 
Norte Ñawpaqman rina 
Este Inti lluqsiy rina 
Oeste inti chinkay rina 
PLANETAS Y ASTROLOGIAS QUYLLURKUNA KAY INTICHILLAYKUNA 
Tierra ovida Kay Pacha 
Superior Inalcanzable Hanaq pacha 
Interior inalcanzable Ukhu pacha 
Cosmos Thiksi muyu tukuy pacha 
Mercurio Qhatu illa 
Venus Ch’aska 
Marte Awqauq 
Jupiter Phirwa 
Saturno Hawch’a 
Mundo tiksi mamasuyu 
Tierra Hallp’a 
Tierra Pacha mama 
Sol inti 
Luna killa 
Rayo Illapa 
Mar mamaqucha 
Lucero Quyllur 
Estrella refulgente Quyllur 
Estrella matutino Qulqa 
Cometa hally T’anpa ch’aska 
Cometa Aquchinchay 
Arco iris kuyunri k’uychi 
Aerolito urmaykuq ch’aska 
19
LOS MESES DEL AÑO WATAQ KILLANKUNA 
Enero Qhapaq huch’uy raymi kamay killa 
Febrero Hatun puquy killa 
Marzo Pawkar wara killa 
Abril Aymuray kamay killa 
Mayo Aymurak killa 
Junio Inti raymi killa 
Julio Qarpak killa 
Agosto Chacra tarpuy killa 
Setiembre Quya raymi hawkay killa 
Octubre unu raymi armay killa 
Noviembre Aya marq’ay killa 
Diciembre pupu raymi para qallariy killa 
LOS DIAS DE LA SEMANA P’UNCHAKUNA 
Lunes killachay p’unchay 
Martes Antichay p’unchay 
Miecoles Quyllurchay p’unchay 
Jueves Illapachay p’unchay 
Viernes Chaskachay p’unchay 
Sábado k’uychichay p’unchay 
Domingo Antichay p’unchay 
FASES DE LA LUNA KILLAQ MUYUYNIN 
Luna nueva Musuq killa unu killa 
Cuarto creciente Chawpi killa wiñay killa 
Luna llena Hunt’a killa para killa 
Cuarto menguante Wañuqaq killa huch’uyaq killa 
NUESTROS ALIMENTOS NUQANCHISPAQ MIKHUNANCHIS 
Papa papa 
Chuño Ch’uño 
Habas Hawas 
Maiz sara 
Lupino tarwi 
Kiwicha kiwicha 
Oca Uka 
Papalisa Illaku 
Quinua kiwna 
Cebada siwara 
20
Frijol Chuwi 
Cañihua qañwa 
Añu isañu 
Pacay 
Frijol Purutu 
Chirimoya Chirimuya 
Lúcuma Lukuma 
Tomate Chiltu 
Capulí Kapuli 
Yuca Yuka 
Piña Awaranku 
Platano patanu 
Manzana 
Rocoto Ruqutu 
Aji Uchu 
Naranja Laranha 
Leche ñuqñu 
Queso qisu K’umpa ñuqñumanta 
Sangre Yawar 
Agua unu yaku 
Cal Q’atawi 
Sal Kachi 
Pan T’anta 
Pescado Challwa 
Camote Kumara apichu 
Cebolla Siwilla 
Carne Aycha 
Huevo Runtu 
Trigo Trigo 
Ajos Ahusa 
Asado Kanka 
Asado de alpaca Paqucha kanka 
Mazamorra Masala, lawa 
Carne seca chalona Ch’arki 
Cebada pelado phata 
Tostado Hamk’a 
Fruta Misk’i ruru 
Cocinado dentro de la tierra Pachamanka 
Aderezado al fuego K’achapasqa 
Bolo de quinua K’ispiñu 
Carbon de quinua Llipt’a 
Palta Awakati 
Berro Uqhururu 
21
SIMBOLOS PATRIOS UNANCHAY KAWSANINCHIS 
Bandera Unancha wiphala 
Escudo Pullkanqa 
Himno nacional 
Escarapela 
INSTITUCION EDUCATIVA O COLEGIOS YACHAQANA WASI 
Escuela colegio Yachana Wasi 
Puerta Punku 
Salida Lluqsina 
Patio kancha 
Recreo Hawkay 
Campo deportivo puhlla kancha 
Piscina Wat’akina 
Jardín Inkil 
Flores T’ikakuna 
Sombra Llunthu 
Paloma Urpi 
Manantial phukyu 
Pájaro Pisqo 
Mariposa mariposas Pilpintu Pilpintukuna 
Libro Qilpasqa mayt’ukuna 
Cuaderno Qilqana P’anqa 
Pizarra iskuwan qilqana 
Mesa Hanp’ara 
Carpita Tiyana Hanp’ara 
Lavatorio Mayllikuna Uphakuna t’aqsakuna 
Lavador Puruña 
Jarra P’uyñu 
Escoba Pichana 
Tiza Isku 
Tinta Pullpu 
Declamar Harawiy 
Tocar Harawiy 
Rezar Mañakuy 
Jugar Pukllay 
Dibujar Llinp’iy 
Limpiar Pichay 
Trabajar Llank’ay 
Descansar Samay 
Llamar Waqyay 
Ordenar Kamachiy 
Llorar waqay 
22
Alegrarse Kusikuy 
Abrazar Mark’ay 
Aplaudirse T’aqllakuy 
Irse Ripuy 
Enseñar Yachachiy 
Izar Sayachiy 
Preguntar Tapuy 
Reunión Huñunakuy 
Asamblea general Athun Huñunakuy 
Fiesta escolar Raymi P’unhay 
Discutir Anyanakuy 
Leer Ñawinchay qhaway 
Escribir Qilqay 
Cantar takiy 
NUESTROS FAMILIARES YAWARNINCHIS WAWAMASIKUNA 
Padre Tayta 
Madre Mama 
Hijos Churi 
Hijas Ususi 
Abuelo Awichu 
Abuela Awicha 
Tia Ipa 
Tio Yaya 
Primo Sispa wayqi 
Prima Sispa Pana 
Nieto Haway 
Nieta Hawa 
Bisnieto Chupullu 
Bisnieta Chupullu 
Cuñado Masano 
Cunada Masa 
Esposo Qosan 
Esposa Yanan 
Criatura Wawa 
Madrastra Qipa mama 
Padrastro Qipa tayta 
Sobrino Kuncha 
Sobrina Mulla 
Suegro Kiwachi 
Yerno Qatay 
Nuera Qhachun 
23
Hijastra Hawa churi 
Hermana Pana 
Hermano Waqi 
Hijo adulterio Apharu 
Hijo varon Churi 
Hijo mayor Kuraq churi 
Hijo menor Sullk’a churi 
Hijo natural Q’aqa 
Hijo ultimo Chanaku 
Huérfano Waqcha 
Joven mujer Sipas 
Joven varon Wayna 
Joven pichon Malqo 
Hermanada Ñañachakusqa 
Hermanado Waqichakusqa 
Pupilo Uywasqa 
Tomada por padre Taytachakusqa 
Tomada por madre mamachakusqa 
Tutor Uywaqi 
Ahijados de matrimonio Sawachisqa 
Ahijada de matrimonio Sawachis 
Madrina de bautizo Marq’aqis 
Padrino de bautizo Marq’aqis 
Padrino de corte pelo Chukcha tata 
Madrina de corte pelo Chukcha mama 
Padrino de matrimonio Sawachiq tata 
Madrina de matrimonio Sawachiq mama 
Viudo Ikma 
Viuda Pasu 
Viejo Machu 
PROFESIONALES ALLIN YACHAYNIYUQKUNA 
Cientifico Hamawt’a 
Profesor Yachachiq 
Medico Hanpiq kamayuq 
Abogado Qillqaq 
Enefermero Hanpiq 
Contador Yupaq 
Arquitecto Tuparpa 
Sacerdote Yaya, tayta kura 
Dentista Kirukamayuq 
Psicólogo Yupal k’uskiq 
Policía Snchi 
24
Escritor Qilqaq 
Filosofo Hamawt’a 
Ingeniero K’llikacha 
Militar Walla awqa 
Músico Haychaq 
Poeta Hawariq 
Presidente Qulana 
Vicepresidente qaywa 
Secretario Qilqayllu 
Tesorero Qulqi waqaychaq 
Fiscal Sayapayakuq 
Asesor Suyuqapun yuyaychakuq 
Mensajero chaski 
Tinterillo Qilqiri 
Vigilante Arariwa 
Planificador Wakichiq 
SALUDOS EN CASTELLANO INKAKUNAQ NAPAYKUKUY 
No sea ladron Ama suwa 
No sea mintiroso Ama llulla 
No sea ocioso Ama q’illa 
Buenos días papa Allin p’unchay cachun taytay 
Bues días mama Allin p’unchay kachun mamay 
Buenos días hermano Allin p’unchay kachun wayqiy 
Buenos días hermana Allin p’unchay kachun panay 
Buenos días tio Allin p’unchay kachun yaya 
Buenos días tia Allin p’unchay kachun Ipa 
Buenos días profesor Allin p’unchay kachun yachachiq 
Buenos días profesora Allin p’unchay kachun yachachiq 
Buenos días alumno Allin P’unchay Kachun yachaqaq 
Buenos días alumna Allin p’unchay kachun Yachaqaq 
Buenas tarde policía Allin sukha kachun sinchi 
Buenas noches ingeniero Allin tuta kachun k’illikacha 
SER MUY BUENA GENTE Y IGUALES ALLIN SAMAK RUNA KANA 
No sea lampi- Ama Llunk’u 
No sea gente mala millay runa kankichu 
No matar Ama sipiq 
No corromper Ama Lluk’iq millay saqra 
No ser cobarde Ama llaqlla, ama manchali 
No ser envidioso Ama muqi 
No odiar Ama chiqnikuq 
25
No ser vulgar Ama chiqnikuq 
No ser adulador Ama llunk’u 
No fornicar Ama wach’uq 
No ser mezquino Ama mich’a 
-Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. 
-Karun purina pisiqta quqawi Jornada larga, fiambre escaso. 
LOS BIENES DE LA CASA KAY WASIKUNAQ KAQNIN 
Ropero P’acha waqaychana 
Asiento Tiyana 
Aparador Qirukuna waqaychana 
Velador Kawituq Hanp’ara 
Mesa Hanp’ara 
Altillo Marka 
Almacén Taqi Taqa 
Alero Phalli 
Ventana Qhawana punku 
Umbral Punku chaka 
Techo Wsi kirpa 
Puerta punku 
Piso Wasi panpa 
Pared Pirqa 
Mojinete Qawiña 
De dos pisos Iskay patayuq wasi 
Dormitorio Puñuna wasi 
Comedor Mikhuna t’aqa 
Cocina Wak’ukuna t’aqa 
Catre Kawitu 
Balde Yaku aysana 
Batan Marana 
Cernidor Suysuna 
Cuchara Wisllacha 
Fogón Q’uncha 
Hollín Yanamanka 
Hollín de techo Qhichincha 
Humo Qusñi 
Combustible Wayk’una 
Leña Llant’a 
Cántaro P’uñu 
Cucharon Wislla 
26
NOMBRE DE LOS ANIMALES UYWANCHIKUNAQ SUTIN 
Llama Qarwa 
Vaca waka 
Oveja 
Alpaca 
Cordero 
Gallo 
Gallina 
Perro 
Gato 
Burro 
Caballo 
Mula 
Conejo 
Cuy 
Chancho 
Vicuña 
Guanaco 
Tórtola 
Pájaro 
Gavilán 
Perdiz 
Codorniz 
Pato 
Venado 
Cien pies 
Gallinazo 
Zorro 
Cernícalo 
Garza 
Gaviota 
Avestruz 
Picaflor 
Escarabajo 
Grillo 
Comadreja 
Hormigas emigrantes 
Saltamontes 
Cucaracha 
Caracol 
Oruga 
Hormiga 
Alacrán 
27
28 
Tarántula 
Culebra 
Lagarto 
Murciélago 
Serpiente sagrada 
Cóndor 
Pecado 
Mosca 
Polilla 
Mariposa 
Gallito de las rocas 
Armadillo 
Larva 
Ruiseñor 
Lechuza 
Ratón 
Sapo 
Rana 
Renacuajo 
Pito 
Búho 
Garrapata 
Liendre 
Piojo 
Pulga 
Mono 
Oso 
Tigre 
León 
Loro 
Gorrión 
Puma 
Gusano 
Lombriz 
SUSTANTIVOS Q’IMIQNINKUNA 
Machu Urqu 
Varón Qhari 
Joven Wayna 
Niño irqi 
Burro Asnu 
Gallo K’anka 
Toro Turu 
Gato Misi
Perro Alqu 
Femenino China 
Mujer warmi 
Señoritas Sipas 
Gallina Wallpa 
UNA POEMA AUTOR ANONIMO 
Munasqaykiman hinan, kawsayniykita kawsanki, 
Tú manejas tu vida, haciendo tu voluntad, 
Pimantapas maymantapas ñak’ariykitaqa tunpaychu, 
Jamás te quejes de nada, ni de nadie, 
Hatariyniykita qan kikiyki sumaqta chaskiy, 
Acepta el compromiso de construirte a ti mismo, 
kallpachakuspayki chay hatariynikitapuni. 
el valor de empezar edificándote. 
Yuyaysapapan runaq qespiyninqa, 
La victoria de la persona sensata, 
paqariy urmayusqan usphakunamantan. 
nace de las cenizas de sus caídas, 
qocha mana ch'akiq kaqtin kawsaywan. 
manante inagotable de experiencia. 
Ama hayk’aqpas kaws ayniykimanta llakipakuychu, 
Jamás te quejes de tu destino, 
Chaskillay hinaspa tukuy kalpaykiwan llalliy. 
Acéptala y enfréntala con valor. 
Sichus wasi hina kawsayniykita ruwashiaqtiyki, 
Sí al construir el edificio de tu destino, 
hatun rumikuna kuyuchina kanqa cheyqa, 
hay grandes piedras que remover, 
Ama llakiychu chikankaray kaqtin, 
No te angusties si son muy grandes, 
sapallan rumikuna manan wasitaqa hatarichinchu, 
las piedras solas no edifican, 
llapa ruwaykiykinuna qanmi kanki. 
el resultado de tus obras eres tu. 
Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! 
Debes vencer, ¡de ti depende! 
Ama qonqaychu, munaqtiykiqa khunanmanta qallariy. 
No olvides, que ahora mismo puedes empezar. 
Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. 
Causa de tu porvenir será tu presente. 
Kallpas apa ch’iti runamanta yachay, 
Aprende de los intrépidos, de los fuertes, 
29 
millay kaws ay huych’uqmanta, 
de quien no acepta ser un mediocre, 
ñak’aris papas kaws aqmantapuni, 
de quien está vivo a pesar de todo.
Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. 
No pienses mucho en tus fracasos. 
As tawan yuyay llank’as qaykipi, 
Cavila más en lo que obras, 
ñak’ariyniyki s apallanmanta pas apullanqan. 
y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. 
Llakimanta pachapuni lloqsinayki, 
Aprende a surgir desde las penas, 
Kay aswan kallpayoq kallpayoq nanay, 
Sé mas fuerte que el mas fuerte de los dolores, 
30 
saqey pujllana hina kayniykita, 
deja de ser un marioneta de las eventos, 
hatarispa, rikuy pacha illariy intita, 
álzate y ve el sol de la mañana, 
s uyaytaq illariypa k’anchayninta, 
roba la luz de la aurora, 
Samay intiq illariypa k’anchayta. 
Respira la luz de la alborada. 
Qanmi kanki kawsayniykiq kallpan. 
Tú eres la fuerza de tu existencia. 
QANMI KANKI KAWSAYNIYKIQ KALLPAN. 
T’INKU TUSUYNINCHIS TÚ ERES LA FUERZA DE TU EXISTENCIA. 
Llakimanta pachapuni lloqsinayki, 
Aprende a surgir desde las penas, 
Kay aswan kallpayoq kalppayoq nanaymanta 
sé más fuerte que el más fuerte de los dolores, 
ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. 
y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. 
Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. 
No pienses mucho en tus fracasos,
Astawan yuyay llank’asqaykipi, 
cavila más en lo que obras, 
ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. 
y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. 
----------------------------------------------- 
llapa ruwaykiykinuna kanki qanmi. 
el resultado de tus obras eres tu. 
Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! 
debes vencer, ¡de ti depende! 
Ama qonqaychu, khunanmanta munaqtiykiqa qallariy. 
No olvides, que ahora mismo puedes empezar. 
Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. 
causa de tu porvenir será tu presente. 
------------------------------------ 
"PERUANUM ÑUQA KANI" 
Peruano llacctamantam cani, 
tayacajino sonccoymanta 
yawarnipim ñocca apani 
tantiayta, rabiata,callpata 
jinaspa mana tucocc allin ryhuay-munasjaita 
"Yo soy peruano" 
Yo soy del pueblo Peruano, 
Tayacajino de corazón, 
yo llevo en la sangre 
inteligencia, coraje, valentia y perseverancia. 
Munasunchicc ya llacctanchicc sumacc causaininta, 
jinaspa llapallanchicc taquisun empeñunhuan 
!Ñacariyninchicc tucusccanta! 
!Llallisccanchiccta! 
!Ccespisccanchiccta! 
Queremos una patria más justa y soberana 
y cantemos todos con fervor y entusiasmo 
!La paz! 
!La victoria! 
!La Libertad! 
---------------------------------------- 
31
“AMEMOS LO NUESTRO” 
La cultura de nuestro pueblo, 
Debemos valorar 
La enseñanza de nuestros ilustres maestros, 
Debemos cautivar 
La sabiduria de nuestros incas, 
Debemos conocer 
La tierra donde hemos nacido 
Debemos amar 
Solo así encontraremos 
Nuestras verdaderas raices 
Solo así alcanzaremos 
El exito que aspiramos alcanzar 
Solo así lograremos construir 
Una patria poderosa 
Solo así sacaremos adelante 
A nuestro país 
El estudio y la superación constante 
Debemos amar 
Los valores y los buenos habitos 
Debemos cultivar 
La unidad de nuestros pueblos, 
Debemos forjar 
Todas nuestras fuerzas y voluntades 
Debemos aunar 
Solo así encontraremos 
Nuestras verdaderas raices 
Solo asi alcanzaremos 
El exito que aspiramos alcanzar 
Solo así lograremos construir 
Una patria poderosa 
Solo así sacaremos adelante 
A nuestro país. 
32
DISTRITO DE SAN JUAN DE SALINAS PEQUEÑA CIUDAD BLANCA DEL ALTIPLANO 
HUCH’UI KACHI URINA YURAK LLAKTITA 
KUYASUNCHIK KIKINCHIKPATA ÑUPAQPI” 
Llaqtanchikpa yachaynintam 
Chaninchananchik 
Amautanchikunapa yachachiwasqanchiktan 
Rurananchik 
Apuinkanchikunapa yachanintam 
Riqsinanchik 
Mayllaqta paqirisqanchitam 
Kuyamanchik 
Chaynallacha tarisunchik 
Cheqaq sapinchikunata 
Chaynallacha jaypasunchik 
Aswan allin jaypay munasqanchikta 
Chanayllacha atisunchik 
Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta 
Chaynallacha jorqosunchik 
Ñaupaqman jatun llaqtanchikta 
Yachayta, ñaupaqman qespiyta wiñawiñayta 
Kuyananchik 
Chanin chepaqkunata allinkaytam 
Rurananchik jallmananchik 
Llaqtanchikkunapa jukllawanakuynintam 
33
Qespichinanchik 
Llapallan kallpanchiktam, atiyninchiktam 
Jukllawananchik 
Chaynallach tarisunchik, 
Cheqaq sapinchikunata 
Chanallanch jaypasunchik 
Aswan allin jaypay munasqanchikta 
Chaynallacha atisunchik 
Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta 
Chaynallacha qorqosunchik 
ñaupaqman jatun llaqtanchikta 
Autor: Juan Maita Gutierrez 
---------------------------------------------- 
Maymantataq kanki taytay?¿ De dónde es Ud. Sr.? 
Yo soy de Los Estados Unidos. 
Maytataq rinki? ¿A dónde va? 
Qosqotam rishiani. Estoy yendo a Cuzco. 
Hayk'a p'unchautaq qosqopi kayllanki? ¿Cuántos dias va a estar en el Cusco? 
Uk semanallam chaypi kasaq. Sólo una semana estaré allá. 
Samakuna wasita tarirunkiña? ¿Ya encontró un hotel? 
Manaraqmi, maskashianiraqmi. Todavía, sigo buscando. 
34 
-Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki 
Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. 
-Karun purina pisiqtaquqawi 
Jornada larga, fiambre escaso. 
FRASES O PALABRAS 
Yusulpayki Gracias. 
Imamanta De nada; no tiene porqué. 
Chiriwanmi Tengo frío. 
Sinchita chiriwan Siento mucho frío. 
Yarjawanmi, Yarqanayawashian Tengo hambre. 
Mikunata munani Quiero comer. 
Yakunayawachian Tengo sed. 
Onq'osianin Estoy enfermo. 
Wiqsaimi nanawan Me duele el estómago. 
Umaimi nanawan Me duele la cabeza. 
Jaiq'a watayoq kanki? ¿Cuántos años tienes?
Maypin tiyanki? ¿Dónde vives? 
Imaymi chayamuranki? ¿Cuándo llegaste? 
Maypin llank'anki? ¿Dónde trabajas? 
Imatan ruwanki? ¿Qué haces? 
Pin kanki? ¿Quien eres? 
Yanaparuwankimanchu? ¿Puedes ayudarme? 
Aylluykikuna kanchu? ¿Tienes familia? 
Maymanta kanki? ¿De dónde es Ud.? 
Maypin wasiiki? ¿Dónde está su casa? 
Karucho wasiiki? ¿Está lejos su casa? 
Manan Kayllapin ¿No, está cerca?. 
Munaychan wasiiki Qué bonita casa tienes; o tiene Ud. 
Mamayta reksichisk'ayki Le voy a presentar a mi madre. 
Mamay kamachinaykipaq A sus órdenes Señora. 
Mamay Q'oñi yakuta qowkuway Señora déme un té caliente. 
Mamay umaymi nanawan Señora, me duele la cabeza. 
Manachu hampiyki uma nanaypaq kan? ¿Tiene Ud. medicina para el dolor de Cabeza? 
Arí kanmi, wasiypi qoskayki Si tengo, te daré en mi casa. 
Taytay paranqachus hina Señor, parece que va a llover. 
Munaychan ususiyki Su hija es bonita. 
Hayq'a watataq kaypi tiyanki? ¿Cuántos años vive Ud. en éste lugar? 
Chunka watañan kaypi tiyani Hace diez años que vivo en éste lugar. 
PALABRAS COMUNES 
Allillanchu? ¿Cómo está? 
Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? 
Imaynallam kashianki? ¿Cómo estas? 
Allillanmi, allillantagmi Estoy bien. 
Imaynataq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre? 
Allillanmi kashian. Está bien. 
Ima sutiiki? ¿Cómo te llamas? 
Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? 
Sutiymi, sutiyqa Pablo Marino. Mi nombre es Pablo Marino. 
Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? 
Ñoqaqpaga Aquilinon Mi nombre es Aquilino. 
Maymantan kanki? ¿De dónde eres? 
Qosqomantan kani. Soy del Cuzco. 
Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? 
Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? 
Maymanta kasqayta, kakusqaita? ¿De dónde soy? 
Aswanrumanta kani. Soy de Azangaro. 
Sinchi runakunaq llaqtanmantan kani Soy de la tierra de la gente valiente. 
Imatan munanki? ¿Qué cosa quieres? 
Yakuta, Unuta munani mamay. Quiero agua Señorita o Sra. 
Haku, yakuta qosqayki wasiypi. Vámos te daré agua en mi casa. 
35
Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. 
Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. 
Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí. 
Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. 
Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. 
Kunanqa reksiniñan wasiikita Ahora ya conozco su casa. 
Ch'isiñan, ripusaq. Ya es de noche, me voy. 
Huq p'unchaukama. Hasta otro día. 
Kutimuy hatispaqa. Regresa si puedes. 
Tinkunanchiskama. Hasta la vista. 
Paqarinkama. Hasta mañana. 
Juq ratukama. Hasta luego. 
Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos. 
Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqaykimanta. Le quedo muy agradecido. 
VALORES O MODALES 
Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? 
Imaynallam kashanki? ¿Cómo estas? (Para alguien conocido) 
Allillanmi, allillantagmi. Estoy bien. 
Imaynantaq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre? 
Allillanmi kashan. Está bien. 
Ima sutiyki? ¿Como te llamas? 
Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? 
Sutiymi, sutiyqa Koyam. Mi nombre is Koya. 
Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? 
Maymantan kanki? ¿De dónde eres? 
Punomanta kani. Soy de Puno. 
Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? 
Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? 
Maymantachus kasqayta, kanichayta? ¿De dónde soy? 
Aswanqarimantam kani. Soy de Azangaro. 
Munanki? ¿Qué cosa quieres? 
Yakuta, Unuta munani. Quiero agua. 
Ch'akiwashanmi, yakunayawashanmi. Tengo sed. 
Haku, qosqayki wasiypi. Vamos te daré en mi casa. 
Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. 
Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. 
Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí. 
Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. 
Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. 
Mamayta reqsichisk'ayki. Le presentaré mi madre. 
Mamay kamachinaykipaq. Señora, a sus órdenes. 
Kunanqa reksiniñam. Ahora ya conozco. 
Ch'isiñan ripusaq. Ya es de noche, me voy. 
Huq p'unchaukama. Hasta otro día. 
Kutimuyki qasispaqa. Regresa, si tienes tiempo. 
Tinkunanchiskama. Hasta la vista. 
36
Paqarinkama. Hasta mañana. 
Juq ratukama. Hasta luego. 
Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos. 
Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqayqimanta. Le quedo muy agradecido. 
UK LLAQTAMAN CHAMUY AL LLEGAR A UN PUEBLO 
Sumaqmi kai llaqta. Es un bonito pueblo. 
Maipin qhatu? ¿Dónde está el mercado? 
Samakunata maskachiani. Busco alojamiento. 
Karuchu kai llaqta kayllampi llaqtaman? ¿Cuánto dista a la siguiente ciudad? 
Karuy karuchu? ¿Está lejos? 
Kayllapichu? ¿Está cerca? 
Riymanchu chakillapi? ¿Puedo ir a pie? 
Sayk'uruymanchu? ¿Me podré cansar? 
Llaktaykin munaychaMuy Bonito es su pueblo. 
Sayk'usqan chayamuni Llegué muy cansado. 
Kunanmi chayamuni Llegué hoy. 
Paq'arin ripusaq. Mañana me voy. 
kutipusak llaqtayman. Voy a volver a mi pueblo. 
Ripusak wasiyman aylluykunawan. Me voy a mi casa, con mi familia. 
Qanmanta yuyarikusak sinchita. Me acordaré de todas sus atenciones. 
INTI WATA TAPUKUY PREGUNTARSE LA HORA 
37 
1. Illarimunñachu panay, imay orañan? 
Ya amaneció hermana, ¿Qué hora es? 
2. Ari toray, illarimunña. Ñan soqta oraña. 
Si hermano, ya amaneció, son las 6 a.m. 
3. Hatarillayña, llank'amunaykipaq. 
Levántate para que vayas a trabajar. 
4. Munankiñachu ñaupaq mikunaikita? 
¿Quieres ya tu desayuno? 
5. Kunallan, osqaytan p'achakushani. 
En seguida, me estoy vistiendo. 
6. Risaq, llank'amunaymi, pusaq orasmanta pacha. 
Tengo que trabajar desde las ocho de la mañana. 
7. Kutimunkichu? 
¿Vuelves? 
8. Riki, kutimunaymi chaupi p'unchauta. 
Claro, tengo que volver a medio día. 
9. Ima pachakaman, rantina wasikuna kichasqa kanqaku? 
¿Hasta que hora estarán abiertas las tiendas? 
10. Tuta pachakaman kichasqa kanqaku. 
Hasta el anochecer estarán abiertas.
38 
11. Tinkusunchismanchu kunan tuta? 
¿Podríamos encontrarnos esta noche? 
12. Arí, allinmi kunan tuta tinkusunchis chunka oras pichqa t'urpuyta. 
Si, está bien nos encontraremos a las diez y cinco esta noche. 
13. Tutayaqllatachu puñunki? 
¿Duermes temprano? 
14. Ari, tutayaqllatam puñuni. 
Sí, duermo temprano. 
15. Killarillaqtachu hatarinki? 
¿Te levantas temprano? 
16. Ari, paqariyllata hatarini. 
Sí, me levanto temprano. 
17. Kunanry, ask'achu ruranayki? 
¿Ahora, tienes que hacer mucho? 
18. Manan, pisillan ruranayqa. 
No, es poco lo que tengo que hacer. 
19. Ñaupaqri? 
¿Y antes? 
20 Ñaupakqa asqa llank'anay karqa. 
Antes era mucho mi trabajo. 
SUMAQ WASI MI BONITA CASA 
1. Kaymi wasiy. Esta es mi casa. 
2. Munaychan ch'uqllayki. Su choza es bonita. 
3. Kay raqaypiqa wasitan hatarichisunchis. En este solar vamos a edificar una casa. 
4. Manan sinchi ukuchu wasiq tejsin. No está muy profundo el cimiento de la casa. 
5. Wasiqata mosoqmi. El techo de la casa es nuevo. 
6. P'akikunmantaq chay k'espi punku. Cuidado que se rompa esa puerta de vidrio. 
7. Uywa kanchaqa map'an, sinchi qhellin karan. El patio estaba muy sucio. 
8. Raqrakusqan chay turamanta perqa. Se había rajado aquella pared de barro. 
9. Wichq'aychis chay wayra yaykumunampaq Cierren ese hueco para que no entre el viento 
10. Wisch'uska wasitan tarimuni tiyanaypaq. 
He encontrado una casa abandonada para vivir 
11. Manan saqesqa wasiman tiyaq riymanchu. No puedo ir a vivir a una casa abandonada.
12. Manan chay wasipi warmiy yachakunchu, astakapusaqkun. 
Mi esposa no se acostumbra en esa casa, nos vámos a mudar. 
13. Thuñichisunchiqmi kay thanta wasi perqata. Vamos a demoler esta pared vieja de la casa. 
14. Riminchanqakun waq kallita. Van a empedrar aquella calle. 
15. Oskhay oraykamuy chay pataman, rantiq rinaykipaq. 
Baja rápido de ahí arriba, y anda a comprar. 
16. Seqanamantan urmaykamuni pampaman. Me he caído de las gradas al suelo. 
17. Huqmantan hatarichisaq taytaypa thuñi wasinta. 
Voy a reedificar la casa en escombros de mi padre. 
39 
18. Qasichisunmi wasita astakunanchiqpaq. 
tenemos que desocupar la casa para trasladarnos. 
19. Kichay punkuta rup'ay yaykumunampaq. Abre la puerta para que entre el sol. 
20. Chay wasiqa mosoqmi, rantiytan munani. Esa casa es nueva, quiero comprarla. 
21. Kay qhawana t'oqoq kespinmi p'akisqa kashian. El vidrio de esta ventana esta roto. 
P’ACHAKUNA 
VESTUARIO 
1. Kunanqa tutallamantan hatarini, mosoq q'omer p'achaytan churakuni. 
Hoy me levanté temprano, me puse mi vestido nuevo de color verde. 
2. Q'elloqa ñama mauk'aña, pukataq thantaña. 
El amarillo ya estaba usado y el rojo ya es viejo. 
3. Puñunataqa mast'arankicha k'iqlluman lloqsinanchispaq. 
Habrás tendido la cama para salir a la calle. 
4. Ari, mast'araniñam, saunanchistawan allicharani. 
Si, ya la tendí, también arreglé nuestra almohada. 
5. Oqhe warayniyta haywamuway p'acha waqaychanamanta, ch'ulluytapas. 
Alcánzame mi pantalón plomo del ropero y también mi gorro. 
6. Ñan makiuq uju unkuyki planchasqaña churakunayquipaq. 
Ha está planchada tu camisa para que te pongas. 
7. Chapchiytan atinki chay alfombrataq phellitaq qhaqataq. 
Debes sacudir la alfombra, está sucia. 
8. Sinchi llank'anan ñoqa sapallaypaq, siranay, yanunay, t'aqsanay llapallan p'achaykikunatapas. 
Es mucho trabajo para mi sola, tengo que coser, cocinar y lavar toda tu ropa al 
mismo tiempo.
9. Ama wampanpa hawanman sakuyta churaychu, map'achakunmanmi qhellchakunkan tianaq 
40 
hawanman aswan churay. 
No pongas mi saco sobre la mesa, se va a ensuciar mas bien pon encima de la 
silla. 
10. Kunan llaqtaq chaupinta rispaqa radiota rantinpuwanki sumaq takikuna uyarinaypaq. 
Ahora, que vayas al centro comprame una radio para escuchar lindas canciones: 
11. Manan chay rantinaypaqaq qollqey kanraqchu; raqta warapas rantikunay kashian kay chiri 
mit'apaq. 
Todavía no tengo dinero para comprar eso, aún necesito comprarme unos 
pantalones gruesos para éste invierno. 
12. Lloqsisunchis kuska, yuraq chuspaytan apasaq. 
Vamos a salir juntos, voy a llevar mi cartera color blanco. 
13. Nispaqa qollqe umiñayuq gemeluchaykunata churakusaq, qantaq churakuy qori t'ipanaykita. 
Entonces voy a ponerme mis aretes de plata y tu ponte tu prendedor de oro: 
14. Manan qori t'ipanayta churakuyta munanichu; kespi qollqe t'ipanallayta churakuyta munani, 
qhasqoypi aswan allinta rikukunqa. 
No quiero ponerme mi prendedor de oro, mas bien quiero ponerme mi 
prendedor de plata porque se va a ver mucho mejor en el paseo. 
15. Ama sinchi umihakunata apaychu paqtataq suarachikuaq. 
No lleves muchas joyas, cuidado que te roben. 
16. Ari, sunt'intan ninki aswan kunka walqallata churakusaq. 
Si, tienes razón, mas bien me pondré solamente mi collar. 
17. Jaku wasinchista sayk'usqan kashiani, samaytan munani. 
Vamos a nuestra casa, estoy cansada y quiero descansar. 
QURPACHANA WASI LA CASA DE ALOJAMIENTO 
. Kunan tuta qorpachawankimanchu? ¿Esta noche puede darme posada? 
. Arí, qh'epallay qorpachasayki. Sí, quédese le voy a dar posada. 
. Allinchu puñuna wasi? ¿Está bién el dormitorio? 
. Ari, llapanmi allin, qatanakunapas, sawnakunapas. 
Si, todo está bien inclusive las frazadas y las almohadas. 
. Imaytaq pasapunki? ¿Cuando se va?. 
. Paqarin mincha, chaupi p'unchayta. Pasado mañana a medio día. 
. Ima naqtinmi mincha ripunki? ¿Y por qué se va pasado mañana? 
. Kay p'unchaykunapin chajraita tarpusaq. Estos días tengo que sembrar mi tierra. 
. Karuchu llaqtayki? ¿Está lejos su pueblo? 
. Ari, sinchi karun llaqtayqa. Si, mi pueblo está muy lejos de aqui. 
. Imaytaq kutimunki? ¿Cuándo regresa Ud.? 
. Kutimusaq kimsa killapy, tarpuyta husiaruspa, manan qonqayta atisaikichu, chaymi kutimusaq. 
Voy a regresar en tres meses después del sembrío, no 
podría olvidarle, por eso voy a regresar.
. Ñogapas yuyarisqaykin Yo también le voy a extrañar. 
. Watamunkiñachu k'epikita? ¿Ha preparado ya su equipaje? 
. Ama hina kaychu Yanapaykuway, intiqa pakakuchianña. 
Por favor ayúdeme, mira que el sol ya se está ocultando. 
. Kikin puriqpichu ripunki? ¿Se va en un carro? 
. Manan, Uywallapin ripusaq. No, llevo un caballo. 
. Uq p'unchaycama. Hasta otro día. 
. Yusulpayki. Gracias. 
. Kikillantaqmi. De igual manera. 
. Sutiypi (sutiipi), taytaykita, mamaykitawan napayunki. 
En mi nombre le saluda a su padre y a su madre. 
. Ananchayki, willasaq chayta paykunaman.Muchas gracias, les haré presente. 
. Imamanta. De nada. 
MIKHUNA UHANA ALIMENTOS Y BEBIDAS 
. Aicha kankatan mikuyta munani. Quiero comer carne asada. 
. Qosallay, suyachishiayki tiqtii ollukuta ch'aki aichantinta mikunaykipaq, allincku. 
Querido esposo, para que comas tengo preparado ollucos con 
charque, ¿Está bien? 
. Oh! chayqa kusam, hamqa yachankim gustasqayta. 
¡Eso sí está bueno! Tú realmente sabes lo que me agrada. 
41 
. Sumaqmi llapallan kashiasqa, kay saralawapas. 
Todo está muy agradable, también la mazamorra de maíz. 
. Imanasaqmi, manan sara hak'uy kanñachu t'anta ruanaypaq. 
Que voy hacer, no tengo más harina de maíz para hornear pan. 
. Allichu, Llank'aq rinaypaq jabasta hank'apuanki. 
Por favor, quiero que me tuestes habas para llevarme al trabajo. 
. Allin kallpayoq kanaykipaq kinwa apita rurapushiayki, javas hank'atapas. 
Para que tengas más energía estoy preparando puré de quinua y 
habas tostado. 
. Allichu, uchuta jaywamuway papa yanuwan mikunaypaq. 
Alcánzame el ají molido para comer con papas. 
. Osqhaylla hamunki chaupi p'unchayta munasqayki t'imputa mikunaykipaq. 
Vienes rápido al medio día para que te sirvas el sancochado que 
te gusta. 
. Onqosqachu wauqeyki kashian, icha runtu qaywisqata qoykuwaq.
¿Está enfermo tu hermano? Tal vez puedes darle huevos 
revueltos. 
. Manan ima laya runtuta mikunmanchu, piru runtu phasichallatan. 
No puede comer ningún tipo de huevos, excepto huevos pasados. 
. Manan kay t'antataqa munanichu, molletitan munani. 
Yo no quiero este pan, yo quiero el pan integral. 
. Herq'eymi mana allinchu, ninmi hamk'allatas mikusqa. 
Mi niño no se siente bien, dice que sólo comió cancha. 
. Panayki tulluy tullu kashian, achka lichitan upiachun. 
Su hermano está muy delgado, necesita tomar bastante leche. 
. Manan wawaykunamanqa misk'iqa mallinchu chaymi boillota ruashiani. 
A mis hijos no les gusta dulces por eso les estoy haciendo bollos. 
. Imapaqmi sinchi uchuta mikunayman churanki, jayarparinqam. 
Por qué pones demasiado ají a mi comida, se va a poner muy 
picante. 
. Manaraqmi aichaqa chayasqarajchu, jank'uraqmi kashian. 
La carne todavía no está cocido, aún está cruda. 
42 
. Manan kay aqata munanichu, q'ayman kashian. 
No quiero esta chicha, está insípida. 
. Phaway, wakanchispa lichinta ch'awamuy. 
Corre rápido a ordeñar nuestra vaca. 
. Saqsaruniñan sinchita, manañam lichita munaniñachu, wajaychay tutapaq. 
Ya estoy lleno, ya no quiero mas leche, guárda para la noche. 
. Ñoqapas manañan lichita munaniñachu, pisillawanmi saqsani. 
Yo también no quiero mas leche, me lleno solo con un poquito. 
. Qamqa sinchitataq upianki lichita. Manachu wiksaikita nanachin? 
Ud. si tomó bastante leche. No le duele el estómago? 
. Qamkunaqa rikushiankichis sinchi lichi upiasqayta. Pitaq jawashiara chay kuchi hina 
chakachikusqaykichista achjata mikusqaykichista? 
Uds. me estaban mirando cuanta leche estuve tomando. ¿Quién 
les estaba mirando a Uds. que se estaban atorando por comer 
rápido la comida como puercos?
DIALOGO CON LA FAMILIA RIMAKUY PHAMILLAWAN 
¿Cómo estás papá? Allinllanchu kanki taytay? 
Estoy bien hijo. Allillanmi kashiani churiy. 
Y tú, ¿Cómo estás hija? Qanri imaynallan kashianki ususiy? 
¿Dónde está mi madre? Maypin mamay kashian? 
Está con tu hermana Panaykiwanmi kashian. 
¿No llegó mi abuelo todavía? Manachu hatun taytay chayamura. 
No, él está con tu tía. Manan, ipaykiywanmi kashian. 
¿Cuándo va a venir mi nieto (nieta)? Imaytaq hamunqa willkay? 
Mañana va a venir con tu hijo menor Paqarinmi hamuyqa sullk'a churiykiwan. 
¿Dónde se fue tu esposa?. Maytan purin qosaki 
Ella se fue a buscar a su niño (hijo) Payqa rin erqen maskhaqmi. 
Su abuelo ya está muy anciano. Machuñan hatun taytayki. 
Mi esposo fallecio Qosaymi wañun. 
WAYK'UNA WASI = LA CASA DE LA COCINA 
43 
. Hap’ichiy ninata 
Prende el fogón. 
. Wayk'una rantiq riy mikuna ruananchikpaq. 
Anda a comprar combustible para que cocinemos . 
. Llant'atan apamushiani yanunaykipaq. 
Estoy trayendo leña para que cocines. 
. Manan uqu k'awaqa raurayta atinchu. 
No puede arder la bosta húmeda.
44 
. K'illimisa ranteq riy. 
Anda a comprar carbón. 
. Kusan sansa kashian aicha kankanapaq. 
Está muy bien la brasa para asar la carne. 
. Nina ch'illun p'achayta ruparun. 
Una chispa ha quemado mi ropa (vestido). 
. Qonoy allinta papa kankanapaq. 
Has bien la fogata para asar papas. 
. Q'usñin ñawiykunata k'arachiwashan. 
El humo me está haciendo arder los ojos. 
. Qhechinchawanmi uyaykita qhellqarukusqanki. 
Con hollín te habias ensuciado la cara. 
. Uchpata horqoy tullpamanta. 
Saca la ceniza del fogón. 
. Ninapi q'onichiy mikunaykita. 
Calienta tu comida en el fuego. 
. K'oni yakuwan umayta aytisaq. 
Voy a lavarme la cabeza en agua tibia. 
. Phukuy allinta nina hap'inampaq. 
Sopla bien para que prenda el fuego. 
. Thasnuy chay sansakunata. 
Apaga esas brasas. 
. Ama yanuna wasipi puñuychu, k'osñi onqochisunkiman. 
No duermas en la cocina, el humo te puede hacer daño . 
. Ima raykun mankata p'uyñuytawan p'akiranki? 
¿Por qué rompiste la olla y el cántaro? 
. Maqmata apamuy aqawan hunt'achinapaq.
Trae la tinaja para llenar con chicha. 
45 
. P'ukuykita jaywamuay mikunata yapamusjayki. 
Alcánzame tu plato (escudilla) para darte mas comida . 
. Qolqe wisllata apamuay mikuna qaranaypaq. 
Traerme el cucharón de plata para servir la comida. 
. Poruta apay payman makinkunata mayllakunampaq. 
Llévale la jarra de agua para que se lave las manos. 
. Pampamanta joqariy chay musk'ata urmaruwankichiqmi 
Levanta del suelo ese mortero, cuidado que se tropiecen 
QANCHIS P’UNCHAY LOS 7 DIÁS DE LA SEMANA 
Intichau Día domingo 
Killachau Día lunes 
Atinpachau Día martes 
Qoyllurchau Día miércoles 
Illapachau Día jueves 
Ch'askachau Día viernes 
K'uychichau Día Sábado 
NOMBRES DE LOS MESES DEL AÑO. 
Kamay killa Mes de Enero 
Poqoy killa Mes de Febrero 
Pauqarwara killa Mes de Marzo 
Ayriwa killa Mes de Abril 
Aymuray killa Mes de Mayo 
Uski killa Mes de Junio 
Hawkaykuski killa Mes de Julio 
Situa killa Mes de Agosto 
Chawawarki killa Mes de Septiembre 
Kantarayki killa Mes de Octubre 
Ayamarka killa Mes de Noviembre 
Hatun Raymi killa Mes de Diciembre. 
Pablo Marino!: ¿Ima? = ¿Qué?
Señor Pablo Marino: Punkutan takamun, kichamuy = Alguién está tocando la puerta, anda abre. 
Pablo Marino: ¿Imata? = ¿Qué cosa? 
SeñorPablo Marino: Ñoqa ninki punkuta kichamuy nispa. = Yo dije, anda abre la puerta. 
Pablo Marino: Imay? = ¿Cuándo? 
Señor: Kunallan niyki, manachu uyarinki? = No me escuchas? 
Carlos: Manan = No. 
Señor: Qawaramuy. = ¿Quién es? Anda mira. 
Señor: Pin kasqa = ¿Quién era?. 
Carlos: Pichá, manañan tariniñachu pitapas punkupi. = No sé, ya no encontré a nadie en 
la puerta. 
Señor: Carlos, ñachu picharunkiña wasita? = Carlos, ¿Ya barriste la casa? 
Carlos: Manaraqmi. = No Todavía. 
Sr.Jhon Maypin pichana pichanaypaq? = Sr.Jhon ¿dónde está la escoba para barrer? 
Sr: Manan yachanichu, manachu yachanki ñoqa kamachiqniyki kasqayta? Yo no sé, ¿No sábes que yo soy tu 
patrón? 
Sr. Jhon Nispachaqa, maymantaq warmiyki churarun pichanata = ¿A dónde lo ha puesto tu mujer la escoba? 
Sr.Pablito Manan yachanichu, warmiypas kamachiqniykim. =No sé, mi esposa también es tú patrona. 
Sr.Pablito: Maymantapas apamuway pichanata, pichanayta munaspaqa 
De donde sea traigame la escoba si quiere que barra. 
Sr.Jhon: Ama rabiachiwaychu, upallay = No me molestes, cállate. 
Sr.Pablito Maypim isp'akuna onqoy q'ichawanmi cashiani = 
Sr.Pablito Distinguido ¿en dónde está el baño?, tengo diarrea. 
Sr. Jhon chakhay wasi qipapi. = Allá , atraz de la casa. 
Sr.Pablito apamuway rumita pichakunaypaq, k'aspitapis kuchikuna pantachinaypaq. 
Sr. traygame una piedra para limpiarme y un palo para espantar a los puercos. 
46
Sr.Jhon: Imapaqtaq apamurayki qam kamachiwanaykipaq, kutii llaqtaykita 
Sr. Jhon. Para qué te traje para que me ordenes, pues regresa a tu pueblo Carlos. 
TRADUCCIONES DE CONVERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO 
1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para 
obedecer 
2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento . 
3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan Viendo trabajar a alguien hay que retirarse. 
4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer. 
5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. Cuando te enojo estas como el vaso. 
6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz 
7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte. 
8. Pichinku malqo hinataq kanáki Como un pájaro tierno tienes que ser. 
9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki 
Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie 
abre tu boca para que hables. 
10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis. 
No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos 
estamos botando nuestra comida de la casa . 
11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman. 
No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas 
barriendo todas las cosas que tienes. 
47 
PALABRAS EN QUECHUA DE LA A-Z 
A 
CASTELLANO QUECHUA 
Abajo Uray 
Abandonar Saqiray
Abarca Huisku 
Abeja Wanquyru 
Abertura Kicharasqa 
Abierto Kichasqa 
Abogado Rimiqataq 
Abortar Sulluna 
Aborto Sullu 
Abrazo Uqllanakuy 
Abrevadero Uqyana 
Abrir Kichana 
Abuelo Awichu 
Abundar Askqha 
Acabado Tukuchaqa 
Acabar Tukuy 
Acabarse Tukukun 
Acabarse Tukusqa 
Acaparador Riscataq 
Acariciar Munaray 
Acarrear Astana 
Acaso Icha 
Accidente k’irisqa 
Acercar Qaillay 
Aclarar Sut’ichasqa 
Aconsejar Yuyaychay 
Acordar Unanchay 
Acostarse Puñuykuna 
Adelante Ñaupaqpi 
Afuera Hawapi 
Agacharse K’umuykuy 
Agua Yaku 
Ahora Kunan 
Ahorcar Sipina 
Aire Wayra 
Airear Wayrachiq 
Ajeno Wapata 
Aji Uchu 
Ala Chiqa 
Alabancioso Alawakuq 
Alargar karunchay 
Alba Tuta-Tuta 
Alborear Sutiyay 
Alcanzar Taripay 
Alcanzarse Taripanakuy 
Alcón Mamani 
Aldea Llajta 
Aldeano laqtmanta 
Alegrar Kusichina 
48
Alegrarse Kusikuna 
Alegre Kusisqa 
Alguno Pipas 
Aliento Samana 
Alimentar Mikuchina 
Alimento Mikuy 
Aliviar Allinyan 
Allá Haqaypi 
Alma Mulla 
Almohada Sawnana 
Alojado Qurpachas 
Alojamiento Qurpachana wasi 
Alpaca Paqucha 
Alquilar Arrenday 
Alquilarse Arrendakuna 
Alumbrar K’anchachina 
Amado Munasqa 
Amanecer Paqarin illarin 
Amanecerse Paqarimon 
Amar Munay 
Amargo Phñasqa 
Amarillento K’illusqa 
Amarrar Watana 
Amarrarse Watakuna 
Amarse Munanakuy 
Ambos Iskaynin 
Amén Hinakachun 
Amigo Riqsisiqa 
Amo Tata 
Anciana Awicha 
Anciano Awichu 
Andando Purisaspa 
Andar Purina 
Andes Anti 
Anillo Siwi 
Animal Uywa 
Año Wata 
Año nuevo Musuq wata 
Anoche Kunan-tuta 
Anochecer Chisiyan 
Anteanoche K’ayachisi tuta 
Anteayer Qanimpa-punchay 
Apagar Wañuchiy 
Aparecer Ukhuriy 
Aplanar P’altay 
Apolillado Thutasqa 
Apolillar Thuthan 
49
Aprender Yachaqaq 
Aprendido Yachaqasqana 
Apretar Nit’iy 
Aprieto Mat’i 
Aproximar Qaillachay 
Apto Kuti 
Apurado Usqaylla 
Apurar Usqaycha 
Aquel chaqay 
Aquí Kaipi 
Arado Yunta 
Araña Kusi-Kusi 
Arañar Llawk’ay 
Arbol Sach’a 
Arbusto SaChaukhuy 
Arcilla Llinq’i 
Arco-Iris Kuyumri 
Arder Lawrai 
Arena Aqu 
Arreglado Hallch’aska 
Arriba wichay-Pata 
Arriero Qatik runa 
Arrinconar K’uchuchay 
Arrodillarse Kunqurikuna 
Arruga Sirki 
Asa Hap’inan 
Asado Kanka 
Asarse Kankakuna 
Asear Llimphiachana 
Asesinar Wañuchi 
Asesino Wañuchik 
Así Hina 
Asiento Tiyana 
Asno Asnu 
Asomar Chimpana 
Aspero Qasqa 
Asqueroso Millakuna 
Asta Wakra 
Asustar Manchachiy 
Atado Watasqa 
Atajar Hark’ay 
Atar Watai 
Atemorizar Manchachiy 
Atestar Chillaykuna 
Atrapar Hap’irquy 
Atrás Qipa 
Atrasado Qipaqay 
50
Aumentado Yapasqa 
Aumentar Yapay 
Aurora Paqarin 
Autor Rurak 
Auxilio Khuyapayana 
Avaricia Micha 
Avergonzarse Yachaqtay 
Avisar Willariy 
Ayer Qanap’unchay 
Ayuda Yanapay 
Ayudante Yanaparikuk 
Ayudar Yanapakuq 
Azotar Sik’uy 
B 
CASTELLANO QUECHUA 
Bachiller Rimaynik 
Bailar Tusuna 
Bailarín Tusuq 
Bajando Urakuskan 
Bajar Apaqay 
Balanza Pisana 
Balazo T’usqa 
Balsa Llampu 
Bañarse Mayllikuy 
Bandera Unanchay wiphala 
Baño Akana wasi 
Barato Pisillapak 
Barbudo Sunkhasapa 
Barrer Pichay 
Barrerse Pichakuna 
Barrido Pichasqa 
Barro T’uru 
Baston Thunku 
Basura Q’upa 
Batan Kutana 
Batir Pituy 
Bautizado Sutichakuy 
Bautizar Sutichay 
Beber Uhay 
Becerro Waca uña 
Bejiga Yaq’allachi 
Besar Much’ana 
Besarse Muchanakuy 
51
Bien kusas 
Bigote Sunkha 
Blanco Yurak 
Blando Quña Llamp’u 
Boca Simi 
Bofetada T’allina 
Bolsa Taliga 
Bonito Sumacmunay 
Borracho Machasqa 
Borrar Phiskuna 
Botar Wich’uy 
Brasa Sansa 
Brazo Riqra 
Brincar T’iskuy 
Brujo Laiqa 
Bueno Allin 
Buho Huku 
Bulla Ch’aqway 
Burla Chansa 
Burro Asnu 
Buscado Maskaskga 
Buscar Maskhay 
C 
CASTELLANO QUECHUA 
Cabalgar Warkhuy kuy 
Cabaña Tiyana Ch’uqlla 
Cabello Chukcha 
Cabeza Uma 
Cadaver Aya 
Caer Urmay 
Caerse Urmaikuy 
Cagar Akay 
Caido Urmasqa 
Cal K’atawi 
Calavera Aya uma 
Caldera Payla 
Calentar Q’uñichin 
Calentura Q’uñirik 
Callar Ch’inlla 
Calor Q’uñi 
Calumnia Tumpay 
Calumniado Tumpasqa 
Calvo K’ara uma 
Cama Puñuna 
Caminar Puriy 
Camino Ñann 
52
Camisa Allmilla Qhawa 
Camote Apichu 
Campana Kalanka 
Campo Pampa 
Canasta Walay 
Cancha Kancha 
Cansado Sayk’usqa 
Cansarse Sayk’una 
Cantar Takina 
Cántaro Yuru, 
Carbón K’illimisa 
Cárcel K’uñiwasi 
Carga Chaknay 
Cargar Chaknana 
Caridad Limusnamañakuy 
Cariñoso Munakuk 
Caritativo Kuyapayakuy 
Carnaval Phukllay 
Carpintero K’aspithupak 
Carta Qillqa wilakuy 
Casa Wasi 
Casada Huñuchasqa 
Casarse Kasarakuna 
Cáscara Ch’ilpi 
Castaño Ch’umpi 
Castigar Huchachay 
Castrado Kapasqa 
Causa Llakikui 
Cautivo Pakima 
Cebo Wira 
Cejas ÑawiPhichichu 
Ceniza Uspha 
Centro Chaupi 
Cerca Qailla 
Cerdo Khuchi 
Cerebro Ñutkhu 
Cerquita Qaillalla 
Cerrado Wisk’asqa 
Cerrar Wisk’a 
Cerro Urqu 
Chacra Chakra 
Chicha Aqha 
Chico Huch’uy 
Chismoso willaparikuk 
Chocado wakranathunisqa 
Chocar wakranakuy 
Choclo Huilchi 
53
Cholo Chhachu 
Chorrear Suwarqukuy 
Chosa Ch’uqlla 
Chupar Ch’unqay 
Cicatriz T’iri 
Ciego Ñausa 
Cielo Hanaqpacha 
Cien Pachaq 
Cimiento Takay 
Ciudad Hathun Llaqta 
Claro Sut’i 
Clavar Takakuy 
Cocer Chayachin 
Cochino Khuchi 
Cocido Chayasqa 
Cocinar Wayk’u 
Cocinero Wayk’uq 
Cola Chupa 
Colgar Warkhun 
Colocar Churana 
Colorado Puca 
Comarca Quita 
Comentar Rimak 
Comenzar Qhallarin 
Comer Mikhun 
Comerciante Qhatuq 
Comida Mikhuna 
Compasivo Khuyapayakuq 
Completar Hunt’achiy 
Completo Hunt’asqa 
Compra Ranti 
Comprar Rantin 
Comprate Rantikuy 
Comprender Hap’iqay 
Comunicar Willan 
Comunidad Ayllu 
Concluir Tukucha 
Condor Kuntur 
Conejo Liwli 
Corazón Sunqu 
Cordero Uwiha 
Cordón Kururu 
Correo Chaski 
Crecido Wiñasqa 
Cuchara Wisllacha 
Cuello Kunka 
Cuerno Waqra 
54
Cuero Qara 
Cuerpo Kurpunchis 
Culebra Mach’ahaya 
Culo Siki 
Culpa Hucha 
Culpable Huchayuq 
Cumbre Apachita 
Curador Hampikuq 
Curar Hampiy 
D 
CASTELLANO QUECHUA 
Demonio Supay 
Derecha Paña 
Derramar Hich’arqun 
Derrotado Atipasqa 
Derrotar Atipan 
Desarrollar Wiñan 
Desatar Paskay 
Descansar Samariy 
Descansarse Samarikuy 
Desnudo k’ala aycha 
Deuda Manu 
Día P’unchay 
Diablo Saqra 
Diez Chunka 
Difunto Aya 
Dinero Qulqi 
Dios Pachakamaq 
Distinto Wajg Yakjga 
Distribuir Chiqichiq 
Distrito Huch’uySuyu 
Dolencia Nanay 
Domar Mansana 
Doncella Llump’a 
Donde Maipi 
Dormir Puñuy 
Dos Iskay 
Duende Anchanchu 
Duro Thuru 
55 
E
CASTELLANO QUECHUA 
Ebrio Uhas Machasqa 
Eclipse lnti chinkay 
Edad Watan 
Edificar Pirqay 
Educar Yachachiy 
El Pay 
Elegido Akllasqa 
Elegir Akllay 
Ellos Paikuna 
Embarazada Chichu 
Embarrar T’uruchan 
Embrujar Laiqaykuy 
Empedrar Rumichasqa 
Empezar Qallarin 
Empujar Tanqay 
Enamorar Munakuy 
Enano tinki Mut’u 
Encender Hap’ichin 
Encendido Hapichisqa 
Encerrado Wisq’asqa 
Encima Patapi 
Encontrar Tarin 
Encubrir Pakaikun 
Enemigo Auqa 
Enfermedad Onquy 
Enfermo Unqusqa Usuri 
Enflaquacido Tulluyasqa 
Enflaquecer Tulluyan 
Enfriar Chiriyan 
Enojarse Phiñakuy 
Enrriquecer Khapaqyay 
Enseñar Yachachiy 
Ensuciar Qhillichay 
Enterrador Pakaykuq 
Entrar Yaykuy 
Entregar Qupuy 
Envejecer Machuyay 
Envejecido Thanthayasqa 
Enviado Apachisqa 
Enviar Apachiy 
Envidia Chiqnikuy 
Escalera Patapata siqana 
Escalofrío Khatatin 
Escalón Pata 
Escapar Chinkarqun 
Escarchar Chunllukhisyaqa 
56
Escaso Pisi 
Esclarecer Sut’ichan 
Esclavo Wasallu 
Escoba Pichana 
Escocer Siqsiq 
Escoger Akllana 
Escogido Akllasqa 
Esconder Pacaikuy 
Escondido Pakasqa 
Escribir Qillqan 
Escrito Qillqasqa 
Escuchar Uyayrina 
Espalda wassa 
Espejo Rirpu 
Esperanza Suyay 
Esperar Suyana 
Espesar Sankhuyacha 
Espeso Sankhu 
Espina Kiskha 
Esposa Warmi 
Esposo Qusa 
Espuma Phusukhu 
Esquina K’uchu 
Estaño Titi 
Estatua Wank’a 
Este Kay 
Estiercol Wanu 
Estómago Wiqssa 
Estrecho K’ullk’u 
Estrella Qullur 
Eterno Wiñapaq 
Excelente Munay 
Existir Kawsan 
Explosivo T’uq 
Exprimir Ch’irwa 
Exterminar Wañurachin 
Extraño Manariqsiqa 
Extremo Nichhullaña 
F 
CASTELLANO QUECHUA 
Faja Chumpi 
Fajar Chumpiy 
Fallecer Wañun 
Fe Iñnii 
Feo Millay 
57
Flaco Tullu tuq 
Flauta Pinkillu 
Flecha Wach’i 
Flema Llausa 
Flojo K’illu llausa 
Flor T’ika 
Flotar Tuyun 
Fogón K’uncha 
Fortuna Sami 
Forzudo Kallpayoq 
Frío Chiri 
Fuego Nina 
Fuera Hawan 
Fumar Pitan 
G 
CASTELLANO QUECHUA 
Gallina wallpa 
Gallo K’anka 
Ganado Uywa 
Ganar Atipana 
Garbanzo Yanayasqa 
Garganta Tunkaru 
Garra Sillu 
Garrote K’upana 
Garza Wasqallu 
Gastador Tukuykuq 
Gastar Tukuna 
Gatear Lat’ay 
Gato Misi 
Gavilán Mamani anka 
Gente Runa 
Gesto Yachapayay 
Gigante Hatum 
Girar Muyuna 
Gobernador Kamachiq 
Golondrina Sillanki 
Golpe Takas 
Gordo Wira runa 
Gorro k’aspa, kachucha 
Grande Hatun 
Granero Pirwa 
Granizo Chikchi 
Gritar Qapariy 
Grueso Rakhu 
Guanaco Wanaku 
58
Guano Wanu 
Guardar Waqaychay 
Gusano Kuru 
H 
CASTELLANO QUECHUA 
Habitante Tiyaq 
Hablar Rimaq 
Hacer Ruwaq 
Halcón Alqamari 
Hallar Tarin 
Hallar Tarin 
Hambre Yaraqay 
Harina Hak’u 
Hartado Saksasqa 
Harto Askha 
Hechicero Laiqa 
Hechizado Laiqasqa 
Helar Qasay Chiri 
Hermana Panay 
Hermano Waqi 
Hervido Thimpusqa 
Hervir Thimpuy 
Hierba Qhura 
Hierro Khilla 
Higado Chilla 
Hijo Churi 
Hilar Phuskay 
Hilarse Phukakuna 
Hombre Qhari 
Honda Warak’a 
Hondear Warak’ay 
Horca Sipina 
Hormiga K’isimira 
Horrible Manchay 
Hospedar Qurpachay 
Hoy Kunan 
Hoyo Phuru 
Hueco T’uqu 
Huérfano Waqcha 
Hueso Tullu 
Huevo Runtu 
Humedad Muk’isqa 
Humilde Llap’usunqu 
Humillarse Llanp’uchakuy 
Humo Q’usñi 
59
I 
CASTELLANO QUECHUA 
dolatrar Munakuna 
Idolo Munakuqay 
Impar Ch’ullalla 
Indio Runa 
Infierno Unqusqa 
Inmortal Mana wañuq 
Inocente Mana-Huchayuq 
Insultar 
Intestino Ch’unchulli 
Invisible Mana rikuy 
Ir Rinay 
Iremos Risunchis 
Izquerda Lluq’i 
J 
CASTELLANO QUECHUA AYMARA 
Jefe Mallku 
Jilguero Ch’aiña 
Joven Wayna 
Jovencita Sipasita 
Jovencito Waynitu 
Juego Pukllay 
Jugador Pukllaq 
Jugar Phukllaq 
Juntos Kuskalla 
L 
CASTELLANO QUECHUA 
Labio Simi 
Ladera Kinray 
Ladrón Suwa 
Lagartija Qaraywa 
Lágrima Waqay 
Laguna Qucha 
Lamer Llaqway 
Lana Willma 
Lanza Chuki 
Largar Karunchay 
Largo Hathun 
Lastimar Nanasqa 
Lavado T’aqsasqa 
60
Lavar T’aqsay 
Lazo Watana 
Lechuza Chusiqa 
Legua Tupu 
Lejia Llukt’a 
Lejos Karu 
Leña Llant’a 
Lengua Qallu 
Lenguaje Rimay 
Ley Kamachikuy 
Limpiar Llimpuchan 
Limpio Llimphu 
Llamar Wak 
Llegar Chayamuy 
Lleno Hunt’a 
Llevar Apay 
Llevarse Apakun 
Llorar Waqay 
Llover Paray 
Lloviendo Paraskan 
Lombriz Llawk’a 
Luna Killa 
Luz Sut’i 
M 
CASTELLANO QUECHUA 
Macho Urqu 
Madera K’aspi 
Madre Mama 
Maduro Puqusqa 
Maestro Yachaq 
Maiz Sara 
Mamar Ñuñun 
Mañana Tutamanta Paqarin 
Mano Maki 
Mar Mamaqucha 
Marido Qusan 
Mariposa Pilpintu 
Masticar Khamuy 
Matar Wañuchiy 
Mayor Kuraq 
61
Mazamorra Api 
Mear Hisp’ay 
Medicarnento Hampikuna 
Medicina Hampi 
Médico Hampikuq 
Memoria Yuyay 
Mendigar Mañaku 
Menor Sullk’a 
Menos Pisi 
Mensual Sapa killa 
Mentir Llullakukuy 
Mercado Khatuna wasi 
Mes Killa 
Mestizo Mistti 
Mezclar Ch’aluy 
Miel Misk’i 
Mierda Aka 
Mina Quya 
Minero Quyaruna 
Mirar Khaway 
Mitad Kuskan 
Moco Khuña 
Mojado Huq’u 
Moler Khunay 
Molido Khunasqa 
Mono K’usillu 
Morder Kaniy 
Morir Wañuy 
Mosca Ch’uspi 
Mover Kuyuy 
Muchacha Sipas 
Mucho Askha 
Muela Kiru 
Mujer Warmi 
Mundo Tiqsimamasuyu 
Muslo Phaka 
N 
CASTELLANO QUECHUA AYMARA 
Nacer Paqarimuy 
Nada Mana-imapas 
Nariz Sinqa 
Negro Yana 
Nido Thapa 
Nieve Rit’i 
Niña P’asñita 
62
Noche Tuta 
Nombre Suti 
Nosotros Nuqanchis 
Nudo Muqu 
Nuestro Nuqanchis 
Nuevo Musuq 
Numerar Yupana 
Nunca Hak’apis 
O 
CASTELLANO QUECHUA 
Obedecer Kasukuy 
Oscuro Lakha, tutayaq 
Observado Qhawarisqa 
Observar Qhawariy 
Oca Uka 
Ocho Pusaq 
Ocioso Qilla 
Ocultarse Pakakuy 
Oculto Pakas 
Odiado Chiqnisqa 
Odio Chiqniy 
Oeste lnti-chinkay 
Oidor Uyariq 
Oir Uyari 
Ojo Nawi 
Ojos Ñawis 
Oler Muskhi 
Olivo Qulli 
Olla Manka 
Olvidar Qunqay 
Ombligo Kururu 
Ordeñar Ch’away 
Orejas Ninri 
Oriente lnti-luqsimuy 
Orin Hispay 
Oro Quri 
Ortiga Itapallu 
Oso Ukumari 
Otro Waq 
63 
P 
CASTELLANO QUECHUA 
Padre Tayta
Pagar Manu-qupuy 
Paja Ichu Chilliwa 
Pájaro Pisqu 
Palabra Rimay 
Palacio Khapaq-wasi 
Palo K’aspi 
Paloma Urpi 
Pan T’anta 
Pañal Hanakuna 
Panza Wikssa 
Papa Amkha 
Papagayo Loritu 
Parado Sayaqa 
Pared Pirqa 
Parejar Kuscachan 
Parejo Kusca 
Parientes yawarmasi 
Parir Wawa wachay 
Párpado Chiphichiy 
Pastear Michiy 
Pasto K’achu 
Patear Hait’an 
Patio Kancha 
Pato Patu 
Pecado Challwa 
Pecar Hap’ikuy 
Pedirse Mañakapuy 
Pedo Supi 
Pegado k’askachisqa 
Pegar k’askachiy 
Peine Ñaqch’a 
Pellejo Qara 
Pellizcar K’ichi 
Pelo Chuqcha 
Pena Llaki 
Penar Llakikuy 
Pene Ullu 
Pensar Yuyaychakuy 
Pepita Chira 
Pequeño Huch’uy 
Perdido Chinkasqa 
Perdiz Lluthu 
Perdonar Panpachakuy 
Perdonarse Panpachanakuy 
Perezoso Qilla 
Perro Alqu 
Persona Runa 
64
Pesado Llasa 
Pescado Chawlla 
Pescuezo Kunka 
Picante Haya 
Picar kuchuy 
Picotear Chhaphay 
Pie Chaki 
Piedra Rumi 
Pinchar Allakuy 
Pincharse Allakukuna 
Piojo Usa 
Piojoso Usakama 
Pisado Llasa 
Pisar Sarun 
Planta Ali 
Plato Chuwa 
Playa Quchapata 
Plaza Qhatu Pampa 
Plomo Titi 
Pluma Phuru 
Poco Pisi 
Podrido Ismusqa 
Polilla Thutha 
polvo T’uyumi 
Poner Churay 
Porque Imamanta 
Pozo Phuhu t’uqu 
Pradera Huaylla 
Precio Yukaña 
Preguntar Tapuy 
Preñada Chichu 
Preocupado Llakisqa 
Prestar Mañayri 
Prestarse Mañarikuy 
Primero Ñaupaq 
Probar Mallin 
Procreador Mirachiq 
Profesor Yachachiq 
Prójimo Runa-masi 
Provincia Suyu 
Próximo Qailla 
Prueba Llamirin 
Pueblo Llaqta 
Puente Chaka 
Puerco Khuchi 
Puerta Punku 
Pulga Piki 
65
Punzar T’uqukuy 
Q 
CASTELLANO QUECHUA 
Que Ima 
Quebrado P‘akisqa 
Quebrar P’akiy 
Quemar Ruphachina 
Querer Munana 
Quererse Munanakuy 
Querido Munasqa 
Quién Pitak 
Quijada Khalli 
Quitar Qhichuy 
Quizá Ichapas 
R 
CASTELLANO QUECHUA 
Rabia Phiña 
Rabo Chupa 
Raiz Saphi 
Rallar K’allana 
Rana K’aira 
Rápido Usqay 
Rascar Raskha 
Rasurar Mururan 
Rata Hatun huk’ucha 
Ratero Suwa 
Ratón Huk’ucha 
Rayo Illapu 
Rebalsar Phullchin 
Rebaño Llika 
Rebentar T’ukun 
Recibir Hap’in 
Recién Kunallan 
Recordar Yuyarin 
Recto Kuska 
Recuerdo Yuyarinkun 
Redondo Muyu 
Regocijo Kusikun 
Regresar Kutin 
Remediar Hallich’a 
Remojar Chulluchin 
Renacuajo Huk’ullu 
Renegar Phiñakuy 
66
Reñir K’amin 
Reñirse K’aminakuy 
Repleto Hunt’a 
Resbalar Llust’an 
Resbalarse Llust’arquy 
Respetar Yupaichay 
Respirar Samay 
Reunido Huñurisqa 
Reunirse Huñurikuy 
Revolcarse Walakiy 
Rey Umalliq Inca 
Rico Qhapaq 
Rincón K’uchu 
Riñones Rurun 
Rio Mayu 
Risa Asiy 
Robar Suwakuy 
Roca Qaqa 
Rocio Sulla sulla 
Rodilla Muqu 
Rogar Mañay 
Rojo Yawar Puca 
Romper P’akiy 
Ropa P’acha 
Rostro Uya 
Roto Llik’isqa 
Rueca Phuska 
Ruiseñor Phichitanka 
S 
CASTELLANO QUECHUA 
Saber Yachay 
Sabio Yachak 
Sacar Hurqhuy 
Sacerdote Taytakura 
Saciar Saksay 
Sal Kachi 
Salado Kachisqa 
Salir Lluqsiy 
Saliva Thoqqa 
Salpicar Ch’allachiy 
Saltar Phinkiy 
Saludar Napaikuy 
Salvaje Ch’unchu, salqa 
Sangre Yawar 
Sapo Hamp’atu 
Sartén Thitina 
67
Secar Ch’akichiy 
Seco Ch’aki 
Secreto Pakay 
Sed Ch’aki 
Seguir Qatiy 
Sembrado Tarpuq 
Sembrar tarpuy 
Semilla Muhu 
Señor Wiraqucha Apu 
Señora Mama 
Sentado Tiasqa 
Sentarse Tiakuy 
Serpiente Athum mach’alli 
Seso Ñutkhu 
Si Ari 
Siembra Tarpuy 
Siempre Wiñapasy 
Silencio Ch’inlla 
Sobar Qhaqhuy 
Sobra Puchu 
Sobre Patam 
Sol Inti 
Soldado Awqa 
Solicitar Mañakuy 
Solo Sapa 
Soltar Kacharin 
Soltarse Kacharipuna 
Sombra Llanthu 
Soñar Musqukuy 
Soplar Phukuy 
Soplo Phukuy 
Sordo Ruqt’u 
Suave Qhapiyalla 
Suavizar Qhaiyachina 
Subir Wicharina 
Sublevarse Uqharin 
Sucio Qhilli 
Sudar Hump’in 
Sudor Hump’i 
Suelo Pacha Pampa 
Sufrir Sasapay waqan 
Susto Mancharin 
T 
CASTELLANO QUECHUA 
Tambor wank’ara 
Tampoco Pisilla 
68
Tarde Ch’isiyakuy 
Tejer Away 
Tela Tuyu 
Telar Awana 
Temblar Khatkatiy 
Temer Manchakuy 
Temprano Tutamanta 
Tender Mast’ay 
Tendido Mast’aqa 
Tentación Supay 
Terminar Tukuchana 
Terminarse Tukuchana 
Terrible Manchakuy 
Tesar Mat’iy 
Tesoro Qolqi waqaychana 
Testículo Q’uruta 
Teta Ñuñu 
Tia Ipa 
Tibio Llaphi 
Tiempo Pacha 
Tierra Hallpa 
Tieso Thuru 
Tímido Manchali 
Tinieblas Lakha tutayaq 
Tirar Chanqay 
Todos lliw q’alanpacha 
Toldo Karpa 
Tomar Uhay 
Tonto Pisi-uma 
Torcer k’iwiy 
Torre Pukara 
Tostado Hank’a 
Tostar Hank’an 
Totora Matara 
Trabajar Llank’ana 
Trabajo Llank’ana 
Traer Apamuy 
Tragar Uqukuy 
Tragón Uquykuk 
Traje P’acha 
Tramar Manchachisqa 
Transportar Apakachana 
Trapo Thantha 
Trasladar Astai 
Trasladarse Astakuna 
Traspasar Pasachina 
Trenza Sinp’ay 
69
Trenzar Simp’ak 
Tres Kinsa 
Tribu Ayllu 
Tribuna Qhawana 
Tripa Chunchulla 
Triste Llaquisqa 
Tristeza Llakikuna 
Tronco K’ullu 
Tú Qan 
Tuétano Palpa 
Tumbar Urmachiy 
Tumor Tukka 
Turbado Musphachiska 
Turbio Qunchu 
U 
CASTELLANO QUECHUA 
Uña Sillu 
Unico Sapa 
Uno Ujg 
Untado Hawiskka 
Untar Hawina 
Urdir Thirana 
Usado Thantasqa 
V 
CASTELLANO QUECHUA 
Vaca Waka 
Vaciar Hichana 
Vacio Ch’usak 
Vagina Rakha 
Valiente Machu 
Valle Chimbote 
Varón Qhari 
Vaso Qiru 
Vecino Wasimasi 
Vejez Machukay 
Vejiga Yakkallachi 
Vena Sirk’a 
Venado Taruka 
Vencer Atipana 
Ver Rikuna 
Verdad Sut’in 
Verde Q’umir 
70
Verdura Chchiwa 
Verguenza P’nqa 
Verse Rikunakuy 
Vestirse Pachakuna 
Viajar Rina karuta 
Viajero Riq karuta 
Víbora Katari 
Vicuña Sayraskha 
Vida Kausay 
Vidrio Khespillu 
Viejo Machula 
Viento Wayra 
Vientre Uijgsa 
Virgen Llumpa 
Visible Sutti 
Visitar Khawaycuna 
Vista Ñawi 
Viuda Ijma 
Vivir Kausay 
Vocear Khapariy 
Volar Phaway 
Volver Kutichiy 
Vomitar Kutichimu 
Vuestro Khanpaqta 
71 
Y 
CASTELLANO QUECHUA 
Yerba Khura 
Yerno Tulqa 
Yo Nuqa 
Z 
CASTELLANO QUECHUA 
Zorro Urqu Atuq 
Zorrino Añas 
Zorra China atuq 
Zumbar Chusna 
Zurdo lluk’i

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

Historia de juliaca
Historia de  juliacaHistoria de  juliaca
Historia de juliacaRedy Mamani
 
A cocachos aprendi
A cocachos aprendiA cocachos aprendi
A cocachos aprendiAngelin_o
 
Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Pol Huarcaya
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuaAurea Díaz
 
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!alvitanny
 
Justificación de inasistencia
Justificación de inasistenciaJustificación de inasistencia
Justificación de inasistenciaOmar Quispe Quispe
 
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010Juanca Milla
 
Ciudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaCiudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaveshey
 
ejemplo de oficio
ejemplo de oficioejemplo de oficio
ejemplo de oficiomarylucia24
 
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013Omar Vega
 
Poesía a santa rosa de lima
Poesía a santa rosa de limaPoesía a santa rosa de lima
Poesía a santa rosa de limaaquiseagmail
 
Trip de la jose faustino sanches carrion
Trip de la jose faustino sanches carrionTrip de la jose faustino sanches carrion
Trip de la jose faustino sanches carrionJesus Castillo Tarrillo
 

La actualidad más candente (20)

Himno al cusco
Himno al cuscoHimno al cusco
Himno al cusco
 
Himno al cusco
Himno al cuscoHimno al cusco
Himno al cusco
 
Historia de juliaca
Historia de  juliacaHistoria de  juliaca
Historia de juliaca
 
A cocachos aprendi
A cocachos aprendiA cocachos aprendi
A cocachos aprendi
 
POESÍA A MI COLEGIO
POESÍA A MI COLEGIOPOESÍA A MI COLEGIO
POESÍA A MI COLEGIO
 
Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Curso de quechua 1
Curso de quechua 1
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
 
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!
Amenidades para niños... Reírse es Buenísimo!!!
 
Justificación de inasistencia
Justificación de inasistenciaJustificación de inasistencia
Justificación de inasistencia
 
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010
Solicitud de-certificados-de-estudios-secundarios-2010
 
Curso básico de quechua
Curso básico de quechuaCurso básico de quechua
Curso básico de quechua
 
Literatura Oral Quechua
Literatura Oral QuechuaLiteratura Oral Quechua
Literatura Oral Quechua
 
Triptico de Cusco
Triptico de CuscoTriptico de Cusco
Triptico de Cusco
 
Ciudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historiaCiudad de abancay y su historia
Ciudad de abancay y su historia
 
ejemplo de oficio
ejemplo de oficioejemplo de oficio
ejemplo de oficio
 
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013
Caratula de la feria de ciencias fencyt 2013
 
Poesía a santa rosa de lima
Poesía a santa rosa de limaPoesía a santa rosa de lima
Poesía a santa rosa de lima
 
Solicito certificados de estudios
Solicito certificados de estudiosSolicito certificados de estudios
Solicito certificados de estudios
 
Solicitud certificado de estudios
Solicitud certificado de estudiosSolicitud certificado de estudios
Solicitud certificado de estudios
 
Trip de la jose faustino sanches carrion
Trip de la jose faustino sanches carrionTrip de la jose faustino sanches carrion
Trip de la jose faustino sanches carrion
 

Similar a Oficial

TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIO
TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIOTEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIO
TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIOMarcos Luk'aña
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9QAWAQ
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25QAWAQ
 
cancionero de recreador para llevar diversion
cancionero de recreador para llevar diversioncancionero de recreador para llevar diversion
cancionero de recreador para llevar diversionJoseDanielGuillenSan
 
Qawaq 13
Qawaq 13Qawaq 13
Qawaq 13QAWAQ
 
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptxArianaTorres77
 
Qawaq 12
Qawaq 12Qawaq 12
Qawaq 12QAWAQ
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11QAWAQ
 
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdfEL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdfAngelKelvinMorenoTad
 
Qawaq 8
Qawaq 8Qawaq 8
Qawaq 8QAWAQ
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17QAWAQ
 
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptxjflores44
 
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez Laura
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez LauraCancionero Andino 2021 de Américo Vásquez Laura
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez LauraSanta Rosa, Ayacucho, Perú
 
INFORME de Rosmery Chua Mor 2.docx
INFORME de Rosmery Chua Mor  2.docxINFORME de Rosmery Chua Mor  2.docx
INFORME de Rosmery Chua Mor 2.docxRosmeryChm
 
Qawaq 7
Qawaq 7Qawaq 7
Qawaq 7QAWAQ
 
Etapa 8 actividades primer grado
Etapa 8 actividades primer gradoEtapa 8 actividades primer grado
Etapa 8 actividades primer gradoLaura Casareski
 

Similar a Oficial (20)

TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIO
TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIOTEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIO
TEATRO CUSQUEÑO QUECHUA LITERARIO
 
Qawaq 9
Qawaq 9Qawaq 9
Qawaq 9
 
KANA WAWAKUNA.docx
KANA WAWAKUNA.docxKANA WAWAKUNA.docx
KANA WAWAKUNA.docx
 
Cancionero
CancioneroCancionero
Cancionero
 
Qawaq 25
Qawaq 25Qawaq 25
Qawaq 25
 
cancionero de recreador para llevar diversion
cancionero de recreador para llevar diversioncancionero de recreador para llevar diversion
cancionero de recreador para llevar diversion
 
Qawaq 13
Qawaq 13Qawaq 13
Qawaq 13
 
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
 
Qawaq 12
Qawaq 12Qawaq 12
Qawaq 12
 
Qawaq 11
Qawaq 11Qawaq 11
Qawaq 11
 
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdfEL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
EL ADJETIVO PRÁCTICA. OFICIAL.pdf
 
Qawaq 8
Qawaq 8Qawaq 8
Qawaq 8
 
Qawaq 17
Qawaq 17Qawaq 17
Qawaq 17
 
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
 
Producto Florida "Lla magia de las palabras"
Producto Florida "Lla magia de las palabras"Producto Florida "Lla magia de las palabras"
Producto Florida "Lla magia de las palabras"
 
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez Laura
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez LauraCancionero Andino 2021 de Américo Vásquez Laura
Cancionero Andino 2021 de Américo Vásquez Laura
 
INFORME de Rosmery Chua Mor 2.docx
INFORME de Rosmery Chua Mor  2.docxINFORME de Rosmery Chua Mor  2.docx
INFORME de Rosmery Chua Mor 2.docx
 
KICHWA KAMU.pdf
KICHWA KAMU.pdfKICHWA KAMU.pdf
KICHWA KAMU.pdf
 
Qawaq 7
Qawaq 7Qawaq 7
Qawaq 7
 
Etapa 8 actividades primer grado
Etapa 8 actividades primer gradoEtapa 8 actividades primer grado
Etapa 8 actividades primer grado
 

Último

15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx
15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx
15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptxAndreaAlessandraBoli
 
Evaluacion Final de logistica - trabajo final
Evaluacion Final de logistica - trabajo finalEvaluacion Final de logistica - trabajo final
Evaluacion Final de logistica - trabajo finalssuser4a0361
 
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4hassanbadredun
 
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptx
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptxJOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptx
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptxJosVidal41
 
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdf
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdfAFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdf
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdfOdallizLucanaJalja1
 
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdf
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdfPPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdf
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdfihmorales
 
Pensamiento Lógico - Matemático USB Empresas
Pensamiento Lógico - Matemático USB EmpresasPensamiento Lógico - Matemático USB Empresas
Pensamiento Lógico - Matemático USB Empresasanglunal456
 
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-ComunicacionesIMSA
 
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdf
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdfClima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdf
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdfConstructiva
 
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..JoseRamirez247144
 
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docx
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docxPLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docx
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docxwilliamzaveltab
 
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptx
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptxPresentación La mujer en la Esperanza AC.pptx
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptxDanielFerreiraDuran1
 
gua de docente para el curso de finanzas
gua de docente para el curso de finanzasgua de docente para el curso de finanzas
gua de docente para el curso de finanzassuperamigo2014
 
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptx
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptxEGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptx
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptxDr. Edwin Hernandez
 
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDING
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDINGIDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDING
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDINGAndresGEscobar
 
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?Michael Rada
 
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursos
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursosmodelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursos
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursosk7v476sp7t
 
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptx
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptxTEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptx
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptxFrancoSGonzales
 
fracturas de antebhbunununrazo [II].pptx
fracturas de antebhbunununrazo  [II].pptxfracturas de antebhbunununrazo  [II].pptx
fracturas de antebhbunununrazo [II].pptxkarlagonzalez159945
 
MANUAL SKIDDER manual manual manual manua
MANUAL SKIDDER manual manual manual manuaMANUAL SKIDDER manual manual manual manua
MANUAL SKIDDER manual manual manual manuaasesoriam4m
 

Último (20)

15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx
15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx
15. NORMATIVA DE SST - LA LEY 29783.pptx
 
Evaluacion Final de logistica - trabajo final
Evaluacion Final de logistica - trabajo finalEvaluacion Final de logistica - trabajo final
Evaluacion Final de logistica - trabajo final
 
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4
Apuntadorkeurjeh4jj4by un 4hh4j4u4jj4h4y4jh4
 
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptx
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptxJOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptx
JOSSELYN SALINfffffffAS- CAPITULO 4 Y 5.pptx
 
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdf
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdfAFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdf
AFILIACION CAJA NACIONAL DE SALUD WOM 1 .pdf
 
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdf
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdfPPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdf
PPT Empresas IANSA Sobre Recursos Humanos.pdf
 
Pensamiento Lógico - Matemático USB Empresas
Pensamiento Lógico - Matemático USB EmpresasPensamiento Lógico - Matemático USB Empresas
Pensamiento Lógico - Matemático USB Empresas
 
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-
Teleconferencia Accionistas Q1 2024 . Primer Trimestre-
 
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdf
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdfClima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdf
Clima-laboral-estrategias-de-medicion-e-book-1.pdf
 
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..
Trabajo de Sifilisn…………………………………………………..
 
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docx
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docxPLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docx
PLAN LECTOR JOSÉ MARÍA ARGUEDAS (1).docx
 
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptx
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptxPresentación La mujer en la Esperanza AC.pptx
Presentación La mujer en la Esperanza AC.pptx
 
gua de docente para el curso de finanzas
gua de docente para el curso de finanzasgua de docente para el curso de finanzas
gua de docente para el curso de finanzas
 
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptx
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptxEGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptx
EGLA CORP - Honduras Abril 27 , 2024.pptx
 
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDING
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDINGIDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDING
IDENTIDAD Y MANUAL DE MARCA PARA BRANDING
 
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?
¿ESTÁ PREPARADA LA LOGÍSTICA PARA EL DECRECIMIENTO?
 
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursos
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursosmodelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursos
modelo de flujo maximo unidad 4 en modelos de optimización de recursos
 
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptx
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptxTEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptx
TEMA 6.- MAXIMIZACION DE LA CONDUCTA DEL PRODUCTOR.pptx
 
fracturas de antebhbunununrazo [II].pptx
fracturas de antebhbunununrazo  [II].pptxfracturas de antebhbunununrazo  [II].pptx
fracturas de antebhbunununrazo [II].pptx
 
MANUAL SKIDDER manual manual manual manua
MANUAL SKIDDER manual manual manual manuaMANUAL SKIDDER manual manual manual manua
MANUAL SKIDDER manual manual manual manua
 

Oficial

  • 1. KAY INTI K’ANCHAPAQ RIMASUN APRENDAMOS NUESTRO QUECHUA PUEBLO DE AZANGARO YACHAQASUNCHIS KAY LLAQTAPI QHESWA RIMAYTA ASWAN QHARI RUNAKUNA 1
  • 2. TITULO APRENDAMOS QUECHUA AUTOR RECOLECTOR: PABLITO ANDINO AL SERVICIO DE LA EDUCACION AUTOR DE RECOLECCION Y COLABORADORES: 1.-PROF. PABLO MARINO INOFUENTE CALCINA 2 2.- 3.- 4.- TIRAJE 1000 EJEMPLARES CARATULA IGLESIA CENTRO CIVICO DE AZANGARO CONTRA TAPA LAGUNA DE SALINAS ASESOR: MANUEL LAURA ZAMATA TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS Todo o una parte de este libro no podrán reproducir ni fotocopiar sin autorización de autor de acuerdo a la ley N° 13714
  • 4. TRADUCCIONES DE CONERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO 4 1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer 2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento. 3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan Viendo trabajar a alguien hay que retirarse. 4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer. 5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. Cuando te enojo estas como el vaso. 6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki Cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz 7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte. 8. Pichinku malqo hinataq kanáki Como un pájaro tierno tienes que ser. 9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables. 10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis. No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa. 11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman. No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que tienes.
  • 5. TRADUCCIÓN DE VARIAS PALABRAS DE CASTELLANO A QUECHUA 5 ¿Cómo te llamas? ¿De dónde eres? ¿Dónde vas? ¿De dónde vienes? ¿De qué país eres? ¿Qué haces? ¿Qué quieres? ¿Has de volver? ¿Qué vendes? ¿Quieres? Ven acá Ve, anda Trae Hasta mañana Haga, haz Hasta la noche ¿Qué te duele? ¿Ahora te vas? ¿Me conoces? ¿Y tu madre y tu padre? Iremos juntos ¿Están bien? ¿Cómo estás? Estoy bien ¿De dónde llegas? ¿Cuántos años tienes? ¿Quieres comer? Ima sutiyki? Maimanta canki? Mayta rinki? Maimanta hamunki? May llaktamanta canki? Imata ruanki? Imata munanki? Cutimunkichu? Imata ranjanki? Munankichu? Hamuy kaiman Puriy Uy paqarin cama Ruay Chisikama Imayquitak nanan? kunanchu ripunki? Rejsiwankichu? Mamaiki, tataikiri? kuska risun walikllachu kaskanku? Imaynalla kakanku? Allillankani Maimanta chayamunki? Hak’a watayojtakanki? Micuyta munankichu?
  • 6. 6 ¿Que traes? ¿Me quieres? ¿Por qué lloras? ¿Quieres casarte conmigo? ¿Qué he de comprar? ¿Cuándo te vas? Sí, quiero No quiero No llegará usted al pueblo, es muy lejos todavía No tengo Si, tengo Mañana llegarás al pueblo Pronto llagarás al pueblo ya no es lejos ¿Cuánto quieres? Descansa ¿Tienes huevos? Mira quien es ¿Cuánto le debo? ¿Quién pelea? Vamos a cantar esta noche Nos veremos mañana por tarde Alójame por esta noche ¿Parece que estas enfermo? Si señor estoy enfermo ¿Sientes calor o frío? Tengo calor (frío) ¿Te sientes mejor? Imata apamunki? Munahuankichu? Imamanta wakanki? Kasarakuita munankichu nuqawan? Imatarantisaj? Maicaj ripunki? Arí munani Mana munanichu Mana chayaguajchu llajtaman allin carurajmi Mana canchu Ari, tian Ccaya chayanqui llajtaman Uscaita chayanki llajtaman manaña caruchu Mascata munanki? Samaricuy Runtuyki kanchu? Kahuay pitaj Hayk’a manuiki kani? Pitaj makanakusan? kunan tuta takisunchis K’aya chisi tinkusunchis Wajyariway kunan chisi Onghosgachu hina kanki ? Ari tatay onqhosqa kani K’uñusunkichu chirisunquchu ? K’uñilla (chirilla) ukuypi Allillanñachu kanki ?
  • 7. CONVERSACION EN CASTELLANO A QUECHUA 7 ¿Cómo estás? ¿Está bien? ¿Yo te quiero? Vamos conmigo Tú me quieres? ¿Te quiero mucho? ¿Te quiero mucho? ¿Tú, a donde vas? Me voy a trabajar. Vamos juntos a trabajar ¿Porqué te encuentras triste? Mi papá se fue de viaje. Amaneció. Amaneció Ya salió el padre Sol. Ya salio el padre sol ¿Tú dónde trabajarás? Yo regaré el maíz. Todo el dia trabajaras Sí, trabajaré hasta acabar. Regresaremos juntos ¿Imaynalla? ¿Allillanchu? ¿Ñuqa Munakuiki, kuyayki?. Ñuqawan hakuchu ¿Qam kuyawankichu. Anchatam kuyayki Sinchita munakuiki ¿Qam, maytataq rinki? LLamkaqmi risaq Qakuchik kuska ñuqawan llamkamusun Imanasqataq llakisqa tarikunki Taytaymi illarun. Ñam paqarimunña Ñam illarimunña Ñam tayta inti qispiramunña Ñan tayta inti lluksimunña ¿Qam maypitaq llamkanki? Ñuqa sarata parqumusaq ¿Tukuy p’unchaw llamkamunki? Arì, tukumunaykama llamkamusaq Kuskallach kutimusun
  • 8. FRASES COMUNES EN CASTELLANO Y EN QUECHUA Ahora te vas? ¿Kunanchu ripunki? Alojame por esta noche¡ Samachiway kunan tuta Como estás? ¿Imaynallam kachkanki? Cómo te llamas? ¿Imataq sutiyki? Cuándo te vas? ¿Haykaqtaq ripunki? Cuanto le debo? ¿Haykatataq manuyki? Cuánto quieres? ¿Haykatataq munanki? Cuántos años tienes? ¿Hayka watayuqtaq kanki? DE DÓNDE ERES? ¿MAYMANTATAQ KANKI? De dónde llegas? ¿Maymantataq chayamunki? De dónde vienes? ¿Maymantataq hamunki? De qué país eres? ¿May llaqtamantataq kanki? Descansa Samarikuy! DÓNDE VAS? ¿MAYTATAQ RINKI? Están bien? ¿Allinllachu kachkankichik? Estoy bien Allinllam kachkani Haga, haz Ruway! Hasta la noche Tutakama Hasta mañana Paqarinkama Iremos juntos Kuska risun Mañana llegarás al pueblo Paqarinmi chayanki llaqtaman ME CONOCES? ¿RIQSIWANKICHU? Me quieres? ¿Kuyawankichu? Mira, quien es? Qaway, pitaq? Todavia Manaraq No quiero Manam munanichu NO TENGO MANAM KANCHU mañana por la noche Paqarin tuta estas enfermo ?. ¿Unquchkankichu? Por qué lloras? ¿Imamantataq waqanki? Pronto llegarás al pueblo Kunallanmi chayanki llaqtaman Qué compraré? ¿Imatataq rantisaq? Qué haces? ¿Imatataq ruwanki? QUÉ QUIERES? ¿IMATATAQ MUNANKI? Qué te duele? ¿Imaykitaq nanan? Que traes? ¿Imatataq apamunki? 8
  • 9. Qué vendes? ¿Imatataq rantikunki? Quien pelea? ¿Pitaq maqanakuchkan? Casate conmigo Ñuqawan casarakuy Quieres comer? ¿Munankichu mikuyta ? QUIERES? ¿MUNANKICHU? Si señor Ari taytay. Si señor estoy enfermo Ari taytay, unquchkanim Si, quiero Arí, munanim Si, tengo Ari, kapuwanmi Sientes calor o frío? ¿Quñisunkichu chirisunkichu? TE SIENTES MEJOR ? ¿ALLINÑACHU KANKI? Tengo calor (frío) Quñilla (chirilla) ukuypi Trae! ¡Apamuy! Vamos a cantar esta noche kunan tuta takisunchik Ve, anda ¡riy! Puriy! Ven acá ¡kayman hamuy! Volverás? ¿Kutimunkichu? Y tu madre y tu padre? ¿Mamaykirí, tataykirí? IÑIYPUNI = SIEMPRE CREE Cheqaq kayta iñiy, Cree en el senda de la verdad, Nunayki Ch’ipapasqa kayniykipi kaqtin. Por qué en tu alma hay una porción aferrada de ti. Timaynikipi añiy, luyluykipi, qhawayniykipi. Cree en tus palabras, en tus caricias y tus miradas. Kasqaykipi iñiy, chayllan, Cree en quien eres y consecuente, Qollusqayki kunapas... en quien a pesar de las fracasos... Mana saqerpariq kasqpi. No tiene propósito de dejar de ser. Llachiykipi iñiy, ruwayniykitaqa perqallaykin... Cree en tu ilusión, que seguirás construyendo... Kallpayki tukukunan kama iñiypaq. Hasta que no tengas más fuerza para creer. Iñiy kawsasqaykipi, cheqaqniykipi, Cree en el destino, en tu verdad, Purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi. En tus pasos y en tu costumbre. Munasqa qoyniykipi iñiy... Cree en tus ganas de dar... suyashian ch’onqayta sut’uq yanapayniykita. Que espera absorber tu gota de socorro. Oñiy reqsinakuypi, muchaykunapi, Cree en la amistad, en los besos, Parapi, asiykunapi hinaspa pakasqakunapi. En la lluvia, las sonrisas y secretos. Kawsaypi iniy… Cree en la vida.... samiypi añiy hinaspa... Cree en el destino y... Sumaq yuyarisqa paqarinkuna kanaypipi, en un futuro de homenaje, kawsaypi churapakusqayki rayku. Por que te atreviste al reto de vivir. Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Cree en ti; sobre todo cuando caes, Manaña kalpayki kaqtinpas... cuando no tengas fuerzas... 9
  • 10. k’allamykita wijch’ushiaqtin wayra, cuando el viento derribe tus ramas, chuchupakuspa astawan iñiyllay hinaspapas... sigue creyendo en resistir y... llapa kallpaykiwan wiñayta, en crecer con todas tus fuerzas, pasaq iñiynaykipaq, para seguir creyendo, pasaq purinaykipaq, y seguir andando, hinaspa pasaq kawsanaykipaqpas. Y seguir viviendo. Kichasqa sonkoykiwan waylluypi iñiy. Con el corazón abierto cree en el amor. ATHUN QHARI PEDRO VILCAPAZA ALARCON (Harawi) Chaqay allin qhari Pedro Vilcapaza Alarcon nisqa llaqtanta munaspa moru urqumantaHamun hinas qaparin awqanakun chaqay millay saqra q’arakunawan Españulkunawan maqanakun ch’aqwarirqan Ama kachun Millay nak’ariy kachunchu nispa Mañakurqan llaqtanpaq justicia nisqata mañakurqan Puma hina, kuntur hina, uk asiru qharihina sayarqan Aswan qhari runakunamanta llak’achirqan tuta p’un P’nchaw manan samakuy karqachu chaqa Millay saqra Espanulkunapaq. Chaymantan kuraq wayqinchis pedro Vilcapaza ñak’a Rirqan watasqa suq’asqa pusaq kawalluwan watasqa Chutasqa makinmanta, chakinmanta mana atispataq umanta chakinta makinta ñak’aqarqakun chak millay saqra misti q’arakuna, kunanpas chaqay saqra mistiku hinallatapunn rurashiyan wañunpatapi nirqan waqinchis pedro vilcapaza nuqa hina kay inti rayku wañuyta yachaychis. KACHI QUCHA LLAQTA SALINAS (Harawi) Uchuy cachi qucha llaqta yuraq yuraq panpiykipis Llinpin runakuna llank’an quchaykipi munay llataña Wasikuna yuraq llaña llaqtqpis yuraqllaña kachiwan Llipin llaqtakusuyukunaq mikhunanpaq 10
  • 11. UCHUY WAWA KASQAY LLAQTAYPI (Harawi) Wawakaspa wiñarqani kachi llaqtaypi Uchuylla munay karqani llaqtapi, Waqaspa uywayta michirqani, parawan, chikchiwan,wayra kuska mana mikhusqa, unumantapis ch’akisqa yachaqarqani athun yachay Wasikunapi Chay rayku llaqtayta yuyashiani tukuy Sunquwan manan qunqasaqchu ripuaykama Tayatpas mamapas uywakurqan wawaqanispa Chayraku munakuta yachani llinpita. TAWA WATUCHIKUNA Uk) Imas kaman tawa sipaskuna 11 Tiyanku munay willma Ukhupi puka puka uyayuk. ¿imas kanman chay? Iskay) Imas kaman kinsa tayta Apukuna sayaramun tutaspas P’unchaypis mana sak’unchu. ¿imas kanman chay? Kinsa) Imas kanman yana quchapi Yurak chikchi p’itakushian Sapa tutamanta ch’isinpipas. ¿imas kanman chay? Tawa) Imas kanman p’unchaytaq Kichakun k’anchaspa tutataq Wsq’akua pirqahina. ¿imas kanman chay? SUMAK WILLARIKUY
  • 12. HIMNO NACIONAL DEL PERÚ EN QUECHUA KUTIPAYAQ TAKIRI (Coro) Qispisqañam kachkanchik wiñaypaq kananchik wiñaypaq, ñawpaqtaraq pakachun wach'inta Intinchik, pakachun. Sayasunmi ñuqanchik chiqaqta. Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa. Sayasunmi ... Sayasunmi ... RIMAY TAKIKUNA (Estrofas) Achka watam piruwanu sarusqa, khillay waskata aysapurqan. Kamallisqa millay kawsariyman achka watam, unay watam, achka watam ch'inpi llakirqan. Chay chayllapin willka qaparimuy, qispiriymi k'ancharikamun, rikch'ariymi llapapaq kamakun. Sarunchasqam qispiyta yallin. Ñawchillanpi anti urqu hap'ichun puka yuraq unanchanchikta, kallpasqata wiñayman willachun qispinqayñam wiñaypaq takyan. Llanthullanpi kawsasun qasilla, urqumanta Inti paqarpitaq, hatun sullullchayta yapapasun, chaskichuntaq Jacobpa Apun. ¡”KAWSACHUN PERÚ MAMASUYU”¡ 12
  • 13. 13
  • 14. NUESTROS COLORES = NUNQANCHISPA TULLPIKUNA 14 Rojo Verde Azul Amarillo Blanco Negro Celeste Granate Rosado Carmesi Guinda Negro azabache Amarillento Anaranjado Amarillo oro Amarillo claro Café Verde pasto Plomo Morado Jaspeado Cielo Azul Blanquecino Blanco nieve Color humo Color oro Esmeralda Violeta Rubio Ocre Turquesa Verde oscuro Cris Azul marino Yawar puka Q’umir Anqhas Q’illu Yuraq Yana Anqhas qhusi Yana puka Q’ayma puka simi Puka Kulli Yana ch’illu Q’ayma Q’illu Armu Q’illu, puka q’illu qori q’illu K’amchaq q’illu Chump Q’achu Q’umir uqi Q’uyu Ch’iqchi Yuraq anqhas Yuraq uskhu Rit’i yuraq Q’usñi Quri thullpi Q’umir q’ispillu Yuraq kulli P’aqo taku Siwar Yana q’umir ch’ichi uqi yana anqhas FENOMENOS NATURALES PACHAK KAMACHININ Granizo chikchi Truenos Qhaqya Arco iris Kuyunri K’uychi Lluvia paray Viento Wayra Neblina thaqa Phuyu Frio Chiri Nieve Rit’i Nube Phuyu
  • 15. Helada Qasa Garua Iphu paracha Estrella Ch’aska Luz K’anchay Rayo illapa Hielo Chhullunkiya Viento maligno Phiru Wayra Luna Killa Sol Inti Rocio Sulla Oscuro Laqha tutuyaq Lucero Quyllur LOS MINERALES KAY CH’UQIKUNA Oro Qori Plata Qulqi Plomo Titi Cobre Anta Vidrio Qisqi Estaño Chayanta Hierro K’illay Carbon K’illimisa Roca Qaqa Salitre Qullpa Diamante Yuraq umiña Esmiralda Yuraq umiña Brea Map’a mapha Metales Qhuqi Tiza Isku Yeso Pachacho LOS VERBOS EN LA PALABRA RUNA RIMAYNINCHISKUNA Comer Mikhuq Comprar Ranty Saber Yachay Ver Rikuy Borrachar Machay Bailar Tusuy Jugar Pukllay Traer Apamuy Correr Phaway halay Cantar Takiy Orinar Chhukhuy Cocinar Wayk’uy Bajar Uraqay 15
  • 16. Suber Siqay Romper P’akiy Parar sayay Devolver kutichiy Lavar T’aqsay Curarse hampikuy Dormir puñukuy Izar Sayachiy Prestar Mañay Vender Qhatuy Oscurecer Tutayay Amanecer Illariy Nevar Rit’iy Caminar Puriy Querer Munay Crecer Wiñay Casar yanachakuy Entrar Waykuy Buscar Maskhay Hacer ruray Beber Uhay Quemar Ruphachiy Llenar Hunt’achiy Sembrar Tarpuy Vivir Kawsay Ganar Atipay llallipay Empujar Tanqay NUMEROS NATURALES YUPANANCHISKUNA Cero ch’usaq Uno Huk Dos Iskay Tres Kinsa Cuatro Tawa Cinco Phisqa Seis Soqta Siete Qanchis Ocho Pusaq Nueve Isqun Diez Chunka Once Chunka huk niyuq Doce Chunka iskayniyuq Trece Chunka kinsayuq Catorce Chunka tawayuq 16
  • 17. Quince Chunka Phisqayuq Dieciseis Chunka Soqtayuq Diecisiete Chunka qanchisniyuq Dieciocho Chunka pusaqniyuq Diecinueve Chunka Veinte Iskay chunka Veinteuno Iskay ukniyuq Veintidos Iskay chunka iskaniyuq Veintitres Iskay chunka qinsayuq Veinticuatro Iskay chunka tawayuq Veinticinco iskay chunka phisqayuq Treita Kinsa chunka Cuarenta Tawa chunka Cincuenta phisqa chunkla Sesenta Soqta chunka Setenta qanchis chunka Ochenta Pusaq chunka Noventa Isqun chunka Cien pachak Docientos Iskay pachak Trescientos Kinsa pachak Cuatrocientos Tawa pachak Quinientos Phisqa pachak Mil waranqa Dos mil Iskay waranqa Diez mil chunka waranqa Cien iml Pachak waranqa Doscientos mil iskay pachak waranqa Un millón Hukhuno waranqa Diez millón Chunka huno Waranqa Cien mil millones Pachak waranqa huno Mil millones lluno NUESTRAS ROPA QUE UTILIZAMOS NUQANCHISPAK P’ACHAKUNANCHIS Chullo Ch’ullu Sombrero Ch’uku Camisa Allimla Calzoncillo Waralli Pantalón wara Zapato P’ulqu Chalina wufanda Poncho Punchu Chaleco Chiliku Camiseta Unku Chompa Chumpa Faja Chumpi 17
  • 18. Medias Miriyas Ojota husut’a Pollera Warawara Camison Allimillun Follo Fhullu Falda phantilla p’istu Manton Llikllana Sostén Kurpuña Pellejos Qara Frazada Chusi Almohoda Sawnana Sabana Llamp’una CUERPO HUMANO RUNAQ KURKUNCHIS Cabeza uma Tronco kusku Extremidades Chaki maki NUESTROS PARTES GENITALES DEL CUERPO DEL VARON Y DE LA MUJER: Pene Ullu phichilu Testiculo Q’uruta runtu Frenillo Ulluq sirk’an Glande Ulluq uman Epidídimo Q’urutaq qatanan Prepucio Ulluq Ch’ullun Semen Yuma, wawa Vesicula seminal Yumaq P’urun Bolsa de escrotal Q’urutaq ch’uspan Conducto deferente Yumaq pincha Conducto eyaculares Yuma Ch’ikwachiq Cuello uterino Kismaq Kankan Clítoris Rakha K’arpa Glándulas mamarias K’inchu Himen Rakha llika Horquilla Rakha tanka Vagina Rakha Vulva Rakha t’uqo Labios menores Huch’uy wirp’a Labios mayores Athun wirp’a Seno Ñuñu Trompa de Falopio phalopioq qiqirin Utero Kisma 18
  • 19. ESTACIONES DEL AÑO WATAQ MIT’AKUNA Primavera Chirawa pacha mit’a Verano Ruphay pacha mit’a Otoño Hawaka pacha mit’a Invierno Qasay pacha mit’a LOS 4 PUNTOS CARDENALES INTIQ SAYWANKUNA Sur qhipaman rina Norte Ñawpaqman rina Este Inti lluqsiy rina Oeste inti chinkay rina PLANETAS Y ASTROLOGIAS QUYLLURKUNA KAY INTICHILLAYKUNA Tierra ovida Kay Pacha Superior Inalcanzable Hanaq pacha Interior inalcanzable Ukhu pacha Cosmos Thiksi muyu tukuy pacha Mercurio Qhatu illa Venus Ch’aska Marte Awqauq Jupiter Phirwa Saturno Hawch’a Mundo tiksi mamasuyu Tierra Hallp’a Tierra Pacha mama Sol inti Luna killa Rayo Illapa Mar mamaqucha Lucero Quyllur Estrella refulgente Quyllur Estrella matutino Qulqa Cometa hally T’anpa ch’aska Cometa Aquchinchay Arco iris kuyunri k’uychi Aerolito urmaykuq ch’aska 19
  • 20. LOS MESES DEL AÑO WATAQ KILLANKUNA Enero Qhapaq huch’uy raymi kamay killa Febrero Hatun puquy killa Marzo Pawkar wara killa Abril Aymuray kamay killa Mayo Aymurak killa Junio Inti raymi killa Julio Qarpak killa Agosto Chacra tarpuy killa Setiembre Quya raymi hawkay killa Octubre unu raymi armay killa Noviembre Aya marq’ay killa Diciembre pupu raymi para qallariy killa LOS DIAS DE LA SEMANA P’UNCHAKUNA Lunes killachay p’unchay Martes Antichay p’unchay Miecoles Quyllurchay p’unchay Jueves Illapachay p’unchay Viernes Chaskachay p’unchay Sábado k’uychichay p’unchay Domingo Antichay p’unchay FASES DE LA LUNA KILLAQ MUYUYNIN Luna nueva Musuq killa unu killa Cuarto creciente Chawpi killa wiñay killa Luna llena Hunt’a killa para killa Cuarto menguante Wañuqaq killa huch’uyaq killa NUESTROS ALIMENTOS NUQANCHISPAQ MIKHUNANCHIS Papa papa Chuño Ch’uño Habas Hawas Maiz sara Lupino tarwi Kiwicha kiwicha Oca Uka Papalisa Illaku Quinua kiwna Cebada siwara 20
  • 21. Frijol Chuwi Cañihua qañwa Añu isañu Pacay Frijol Purutu Chirimoya Chirimuya Lúcuma Lukuma Tomate Chiltu Capulí Kapuli Yuca Yuka Piña Awaranku Platano patanu Manzana Rocoto Ruqutu Aji Uchu Naranja Laranha Leche ñuqñu Queso qisu K’umpa ñuqñumanta Sangre Yawar Agua unu yaku Cal Q’atawi Sal Kachi Pan T’anta Pescado Challwa Camote Kumara apichu Cebolla Siwilla Carne Aycha Huevo Runtu Trigo Trigo Ajos Ahusa Asado Kanka Asado de alpaca Paqucha kanka Mazamorra Masala, lawa Carne seca chalona Ch’arki Cebada pelado phata Tostado Hamk’a Fruta Misk’i ruru Cocinado dentro de la tierra Pachamanka Aderezado al fuego K’achapasqa Bolo de quinua K’ispiñu Carbon de quinua Llipt’a Palta Awakati Berro Uqhururu 21
  • 22. SIMBOLOS PATRIOS UNANCHAY KAWSANINCHIS Bandera Unancha wiphala Escudo Pullkanqa Himno nacional Escarapela INSTITUCION EDUCATIVA O COLEGIOS YACHAQANA WASI Escuela colegio Yachana Wasi Puerta Punku Salida Lluqsina Patio kancha Recreo Hawkay Campo deportivo puhlla kancha Piscina Wat’akina Jardín Inkil Flores T’ikakuna Sombra Llunthu Paloma Urpi Manantial phukyu Pájaro Pisqo Mariposa mariposas Pilpintu Pilpintukuna Libro Qilpasqa mayt’ukuna Cuaderno Qilqana P’anqa Pizarra iskuwan qilqana Mesa Hanp’ara Carpita Tiyana Hanp’ara Lavatorio Mayllikuna Uphakuna t’aqsakuna Lavador Puruña Jarra P’uyñu Escoba Pichana Tiza Isku Tinta Pullpu Declamar Harawiy Tocar Harawiy Rezar Mañakuy Jugar Pukllay Dibujar Llinp’iy Limpiar Pichay Trabajar Llank’ay Descansar Samay Llamar Waqyay Ordenar Kamachiy Llorar waqay 22
  • 23. Alegrarse Kusikuy Abrazar Mark’ay Aplaudirse T’aqllakuy Irse Ripuy Enseñar Yachachiy Izar Sayachiy Preguntar Tapuy Reunión Huñunakuy Asamblea general Athun Huñunakuy Fiesta escolar Raymi P’unhay Discutir Anyanakuy Leer Ñawinchay qhaway Escribir Qilqay Cantar takiy NUESTROS FAMILIARES YAWARNINCHIS WAWAMASIKUNA Padre Tayta Madre Mama Hijos Churi Hijas Ususi Abuelo Awichu Abuela Awicha Tia Ipa Tio Yaya Primo Sispa wayqi Prima Sispa Pana Nieto Haway Nieta Hawa Bisnieto Chupullu Bisnieta Chupullu Cuñado Masano Cunada Masa Esposo Qosan Esposa Yanan Criatura Wawa Madrastra Qipa mama Padrastro Qipa tayta Sobrino Kuncha Sobrina Mulla Suegro Kiwachi Yerno Qatay Nuera Qhachun 23
  • 24. Hijastra Hawa churi Hermana Pana Hermano Waqi Hijo adulterio Apharu Hijo varon Churi Hijo mayor Kuraq churi Hijo menor Sullk’a churi Hijo natural Q’aqa Hijo ultimo Chanaku Huérfano Waqcha Joven mujer Sipas Joven varon Wayna Joven pichon Malqo Hermanada Ñañachakusqa Hermanado Waqichakusqa Pupilo Uywasqa Tomada por padre Taytachakusqa Tomada por madre mamachakusqa Tutor Uywaqi Ahijados de matrimonio Sawachisqa Ahijada de matrimonio Sawachis Madrina de bautizo Marq’aqis Padrino de bautizo Marq’aqis Padrino de corte pelo Chukcha tata Madrina de corte pelo Chukcha mama Padrino de matrimonio Sawachiq tata Madrina de matrimonio Sawachiq mama Viudo Ikma Viuda Pasu Viejo Machu PROFESIONALES ALLIN YACHAYNIYUQKUNA Cientifico Hamawt’a Profesor Yachachiq Medico Hanpiq kamayuq Abogado Qillqaq Enefermero Hanpiq Contador Yupaq Arquitecto Tuparpa Sacerdote Yaya, tayta kura Dentista Kirukamayuq Psicólogo Yupal k’uskiq Policía Snchi 24
  • 25. Escritor Qilqaq Filosofo Hamawt’a Ingeniero K’llikacha Militar Walla awqa Músico Haychaq Poeta Hawariq Presidente Qulana Vicepresidente qaywa Secretario Qilqayllu Tesorero Qulqi waqaychaq Fiscal Sayapayakuq Asesor Suyuqapun yuyaychakuq Mensajero chaski Tinterillo Qilqiri Vigilante Arariwa Planificador Wakichiq SALUDOS EN CASTELLANO INKAKUNAQ NAPAYKUKUY No sea ladron Ama suwa No sea mintiroso Ama llulla No sea ocioso Ama q’illa Buenos días papa Allin p’unchay cachun taytay Bues días mama Allin p’unchay kachun mamay Buenos días hermano Allin p’unchay kachun wayqiy Buenos días hermana Allin p’unchay kachun panay Buenos días tio Allin p’unchay kachun yaya Buenos días tia Allin p’unchay kachun Ipa Buenos días profesor Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días profesora Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días alumno Allin P’unchay Kachun yachaqaq Buenos días alumna Allin p’unchay kachun Yachaqaq Buenas tarde policía Allin sukha kachun sinchi Buenas noches ingeniero Allin tuta kachun k’illikacha SER MUY BUENA GENTE Y IGUALES ALLIN SAMAK RUNA KANA No sea lampi- Ama Llunk’u No sea gente mala millay runa kankichu No matar Ama sipiq No corromper Ama Lluk’iq millay saqra No ser cobarde Ama llaqlla, ama manchali No ser envidioso Ama muqi No odiar Ama chiqnikuq 25
  • 26. No ser vulgar Ama chiqnikuq No ser adulador Ama llunk’u No fornicar Ama wach’uq No ser mezquino Ama mich’a -Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqta quqawi Jornada larga, fiambre escaso. LOS BIENES DE LA CASA KAY WASIKUNAQ KAQNIN Ropero P’acha waqaychana Asiento Tiyana Aparador Qirukuna waqaychana Velador Kawituq Hanp’ara Mesa Hanp’ara Altillo Marka Almacén Taqi Taqa Alero Phalli Ventana Qhawana punku Umbral Punku chaka Techo Wsi kirpa Puerta punku Piso Wasi panpa Pared Pirqa Mojinete Qawiña De dos pisos Iskay patayuq wasi Dormitorio Puñuna wasi Comedor Mikhuna t’aqa Cocina Wak’ukuna t’aqa Catre Kawitu Balde Yaku aysana Batan Marana Cernidor Suysuna Cuchara Wisllacha Fogón Q’uncha Hollín Yanamanka Hollín de techo Qhichincha Humo Qusñi Combustible Wayk’una Leña Llant’a Cántaro P’uñu Cucharon Wislla 26
  • 27. NOMBRE DE LOS ANIMALES UYWANCHIKUNAQ SUTIN Llama Qarwa Vaca waka Oveja Alpaca Cordero Gallo Gallina Perro Gato Burro Caballo Mula Conejo Cuy Chancho Vicuña Guanaco Tórtola Pájaro Gavilán Perdiz Codorniz Pato Venado Cien pies Gallinazo Zorro Cernícalo Garza Gaviota Avestruz Picaflor Escarabajo Grillo Comadreja Hormigas emigrantes Saltamontes Cucaracha Caracol Oruga Hormiga Alacrán 27
  • 28. 28 Tarántula Culebra Lagarto Murciélago Serpiente sagrada Cóndor Pecado Mosca Polilla Mariposa Gallito de las rocas Armadillo Larva Ruiseñor Lechuza Ratón Sapo Rana Renacuajo Pito Búho Garrapata Liendre Piojo Pulga Mono Oso Tigre León Loro Gorrión Puma Gusano Lombriz SUSTANTIVOS Q’IMIQNINKUNA Machu Urqu Varón Qhari Joven Wayna Niño irqi Burro Asnu Gallo K’anka Toro Turu Gato Misi
  • 29. Perro Alqu Femenino China Mujer warmi Señoritas Sipas Gallina Wallpa UNA POEMA AUTOR ANONIMO Munasqaykiman hinan, kawsayniykita kawsanki, Tú manejas tu vida, haciendo tu voluntad, Pimantapas maymantapas ñak’ariykitaqa tunpaychu, Jamás te quejes de nada, ni de nadie, Hatariyniykita qan kikiyki sumaqta chaskiy, Acepta el compromiso de construirte a ti mismo, kallpachakuspayki chay hatariynikitapuni. el valor de empezar edificándote. Yuyaysapapan runaq qespiyninqa, La victoria de la persona sensata, paqariy urmayusqan usphakunamantan. nace de las cenizas de sus caídas, qocha mana ch'akiq kaqtin kawsaywan. manante inagotable de experiencia. Ama hayk’aqpas kaws ayniykimanta llakipakuychu, Jamás te quejes de tu destino, Chaskillay hinaspa tukuy kalpaykiwan llalliy. Acéptala y enfréntala con valor. Sichus wasi hina kawsayniykita ruwashiaqtiyki, Sí al construir el edificio de tu destino, hatun rumikuna kuyuchina kanqa cheyqa, hay grandes piedras que remover, Ama llakiychu chikankaray kaqtin, No te angusties si son muy grandes, sapallan rumikuna manan wasitaqa hatarichinchu, las piedras solas no edifican, llapa ruwaykiykinuna qanmi kanki. el resultado de tus obras eres tu. Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! Debes vencer, ¡de ti depende! Ama qonqaychu, munaqtiykiqa khunanmanta qallariy. No olvides, que ahora mismo puedes empezar. Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. Causa de tu porvenir será tu presente. Kallpas apa ch’iti runamanta yachay, Aprende de los intrépidos, de los fuertes, 29 millay kaws ay huych’uqmanta, de quien no acepta ser un mediocre, ñak’aris papas kaws aqmantapuni, de quien está vivo a pesar de todo.
  • 30. Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos. As tawan yuyay llank’as qaykipi, Cavila más en lo que obras, ñak’ariyniyki s apallanmanta pas apullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. Llakimanta pachapuni lloqsinayki, Aprende a surgir desde las penas, Kay aswan kallpayoq kallpayoq nanay, Sé mas fuerte que el mas fuerte de los dolores, 30 saqey pujllana hina kayniykita, deja de ser un marioneta de las eventos, hatarispa, rikuy pacha illariy intita, álzate y ve el sol de la mañana, s uyaytaq illariypa k’anchayninta, roba la luz de la aurora, Samay intiq illariypa k’anchayta. Respira la luz de la alborada. Qanmi kanki kawsayniykiq kallpan. Tú eres la fuerza de tu existencia. QANMI KANKI KAWSAYNIYKIQ KALLPAN. T’INKU TUSUYNINCHIS TÚ ERES LA FUERZA DE TU EXISTENCIA. Llakimanta pachapuni lloqsinayki, Aprende a surgir desde las penas, Kay aswan kallpayoq kalppayoq nanaymanta sé más fuerte que el más fuerte de los dolores, ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos,
  • 31. Astawan yuyay llank’asqaykipi, cavila más en lo que obras, ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. ----------------------------------------------- llapa ruwaykiykinuna kanki qanmi. el resultado de tus obras eres tu. Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! debes vencer, ¡de ti depende! Ama qonqaychu, khunanmanta munaqtiykiqa qallariy. No olvides, que ahora mismo puedes empezar. Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. causa de tu porvenir será tu presente. ------------------------------------ "PERUANUM ÑUQA KANI" Peruano llacctamantam cani, tayacajino sonccoymanta yawarnipim ñocca apani tantiayta, rabiata,callpata jinaspa mana tucocc allin ryhuay-munasjaita "Yo soy peruano" Yo soy del pueblo Peruano, Tayacajino de corazón, yo llevo en la sangre inteligencia, coraje, valentia y perseverancia. Munasunchicc ya llacctanchicc sumacc causaininta, jinaspa llapallanchicc taquisun empeñunhuan !Ñacariyninchicc tucusccanta! !Llallisccanchiccta! !Ccespisccanchiccta! Queremos una patria más justa y soberana y cantemos todos con fervor y entusiasmo !La paz! !La victoria! !La Libertad! ---------------------------------------- 31
  • 32. “AMEMOS LO NUESTRO” La cultura de nuestro pueblo, Debemos valorar La enseñanza de nuestros ilustres maestros, Debemos cautivar La sabiduria de nuestros incas, Debemos conocer La tierra donde hemos nacido Debemos amar Solo así encontraremos Nuestras verdaderas raices Solo así alcanzaremos El exito que aspiramos alcanzar Solo así lograremos construir Una patria poderosa Solo así sacaremos adelante A nuestro país El estudio y la superación constante Debemos amar Los valores y los buenos habitos Debemos cultivar La unidad de nuestros pueblos, Debemos forjar Todas nuestras fuerzas y voluntades Debemos aunar Solo así encontraremos Nuestras verdaderas raices Solo asi alcanzaremos El exito que aspiramos alcanzar Solo así lograremos construir Una patria poderosa Solo así sacaremos adelante A nuestro país. 32
  • 33. DISTRITO DE SAN JUAN DE SALINAS PEQUEÑA CIUDAD BLANCA DEL ALTIPLANO HUCH’UI KACHI URINA YURAK LLAKTITA KUYASUNCHIK KIKINCHIKPATA ÑUPAQPI” Llaqtanchikpa yachaynintam Chaninchananchik Amautanchikunapa yachachiwasqanchiktan Rurananchik Apuinkanchikunapa yachanintam Riqsinanchik Mayllaqta paqirisqanchitam Kuyamanchik Chaynallacha tarisunchik Cheqaq sapinchikunata Chaynallacha jaypasunchik Aswan allin jaypay munasqanchikta Chanayllacha atisunchik Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta Chaynallacha jorqosunchik Ñaupaqman jatun llaqtanchikta Yachayta, ñaupaqman qespiyta wiñawiñayta Kuyananchik Chanin chepaqkunata allinkaytam Rurananchik jallmananchik Llaqtanchikkunapa jukllawanakuynintam 33
  • 34. Qespichinanchik Llapallan kallpanchiktam, atiyninchiktam Jukllawananchik Chaynallach tarisunchik, Cheqaq sapinchikunata Chanallanch jaypasunchik Aswan allin jaypay munasqanchikta Chaynallacha atisunchik Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta Chaynallacha qorqosunchik ñaupaqman jatun llaqtanchikta Autor: Juan Maita Gutierrez ---------------------------------------------- Maymantataq kanki taytay?¿ De dónde es Ud. Sr.? Yo soy de Los Estados Unidos. Maytataq rinki? ¿A dónde va? Qosqotam rishiani. Estoy yendo a Cuzco. Hayk'a p'unchautaq qosqopi kayllanki? ¿Cuántos dias va a estar en el Cusco? Uk semanallam chaypi kasaq. Sólo una semana estaré allá. Samakuna wasita tarirunkiña? ¿Ya encontró un hotel? Manaraqmi, maskashianiraqmi. Todavía, sigo buscando. 34 -Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqtaquqawi Jornada larga, fiambre escaso. FRASES O PALABRAS Yusulpayki Gracias. Imamanta De nada; no tiene porqué. Chiriwanmi Tengo frío. Sinchita chiriwan Siento mucho frío. Yarjawanmi, Yarqanayawashian Tengo hambre. Mikunata munani Quiero comer. Yakunayawachian Tengo sed. Onq'osianin Estoy enfermo. Wiqsaimi nanawan Me duele el estómago. Umaimi nanawan Me duele la cabeza. Jaiq'a watayoq kanki? ¿Cuántos años tienes?
  • 35. Maypin tiyanki? ¿Dónde vives? Imaymi chayamuranki? ¿Cuándo llegaste? Maypin llank'anki? ¿Dónde trabajas? Imatan ruwanki? ¿Qué haces? Pin kanki? ¿Quien eres? Yanaparuwankimanchu? ¿Puedes ayudarme? Aylluykikuna kanchu? ¿Tienes familia? Maymanta kanki? ¿De dónde es Ud.? Maypin wasiiki? ¿Dónde está su casa? Karucho wasiiki? ¿Está lejos su casa? Manan Kayllapin ¿No, está cerca?. Munaychan wasiiki Qué bonita casa tienes; o tiene Ud. Mamayta reksichisk'ayki Le voy a presentar a mi madre. Mamay kamachinaykipaq A sus órdenes Señora. Mamay Q'oñi yakuta qowkuway Señora déme un té caliente. Mamay umaymi nanawan Señora, me duele la cabeza. Manachu hampiyki uma nanaypaq kan? ¿Tiene Ud. medicina para el dolor de Cabeza? Arí kanmi, wasiypi qoskayki Si tengo, te daré en mi casa. Taytay paranqachus hina Señor, parece que va a llover. Munaychan ususiyki Su hija es bonita. Hayq'a watataq kaypi tiyanki? ¿Cuántos años vive Ud. en éste lugar? Chunka watañan kaypi tiyani Hace diez años que vivo en éste lugar. PALABRAS COMUNES Allillanchu? ¿Cómo está? Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? Imaynallam kashianki? ¿Cómo estas? Allillanmi, allillantagmi Estoy bien. Imaynataq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre? Allillanmi kashian. Está bien. Ima sutiiki? ¿Cómo te llamas? Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? Sutiymi, sutiyqa Pablo Marino. Mi nombre es Pablo Marino. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? Ñoqaqpaga Aquilinon Mi nombre es Aquilino. Maymantan kanki? ¿De dónde eres? Qosqomantan kani. Soy del Cuzco. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? Maymanta kasqayta, kakusqaita? ¿De dónde soy? Aswanrumanta kani. Soy de Azangaro. Sinchi runakunaq llaqtanmantan kani Soy de la tierra de la gente valiente. Imatan munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani mamay. Quiero agua Señorita o Sra. Haku, yakuta qosqayki wasiypi. Vámos te daré agua en mi casa. 35
  • 36. Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí. Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. Kunanqa reksiniñan wasiikita Ahora ya conozco su casa. Ch'isiñan, ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día. Kutimuy hatispaqa. Regresa si puedes. Tinkunanchiskama. Hasta la vista. Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos. Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqaykimanta. Le quedo muy agradecido. VALORES O MODALES Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? Imaynallam kashanki? ¿Cómo estas? (Para alguien conocido) Allillanmi, allillantagmi. Estoy bien. Imaynantaq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre? Allillanmi kashan. Está bien. Ima sutiyki? ¿Como te llamas? Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? Sutiymi, sutiyqa Koyam. Mi nombre is Koya. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? Maymantan kanki? ¿De dónde eres? Punomanta kani. Soy de Puno. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? Maymantachus kasqayta, kanichayta? ¿De dónde soy? Aswanqarimantam kani. Soy de Azangaro. Munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani. Quiero agua. Ch'akiwashanmi, yakunayawashanmi. Tengo sed. Haku, qosqayki wasiypi. Vamos te daré en mi casa. Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí. Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. Mamayta reqsichisk'ayki. Le presentaré mi madre. Mamay kamachinaykipaq. Señora, a sus órdenes. Kunanqa reksiniñam. Ahora ya conozco. Ch'isiñan ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día. Kutimuyki qasispaqa. Regresa, si tienes tiempo. Tinkunanchiskama. Hasta la vista. 36
  • 37. Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos. Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqayqimanta. Le quedo muy agradecido. UK LLAQTAMAN CHAMUY AL LLEGAR A UN PUEBLO Sumaqmi kai llaqta. Es un bonito pueblo. Maipin qhatu? ¿Dónde está el mercado? Samakunata maskachiani. Busco alojamiento. Karuchu kai llaqta kayllampi llaqtaman? ¿Cuánto dista a la siguiente ciudad? Karuy karuchu? ¿Está lejos? Kayllapichu? ¿Está cerca? Riymanchu chakillapi? ¿Puedo ir a pie? Sayk'uruymanchu? ¿Me podré cansar? Llaktaykin munaychaMuy Bonito es su pueblo. Sayk'usqan chayamuni Llegué muy cansado. Kunanmi chayamuni Llegué hoy. Paq'arin ripusaq. Mañana me voy. kutipusak llaqtayman. Voy a volver a mi pueblo. Ripusak wasiyman aylluykunawan. Me voy a mi casa, con mi familia. Qanmanta yuyarikusak sinchita. Me acordaré de todas sus atenciones. INTI WATA TAPUKUY PREGUNTARSE LA HORA 37 1. Illarimunñachu panay, imay orañan? Ya amaneció hermana, ¿Qué hora es? 2. Ari toray, illarimunña. Ñan soqta oraña. Si hermano, ya amaneció, son las 6 a.m. 3. Hatarillayña, llank'amunaykipaq. Levántate para que vayas a trabajar. 4. Munankiñachu ñaupaq mikunaikita? ¿Quieres ya tu desayuno? 5. Kunallan, osqaytan p'achakushani. En seguida, me estoy vistiendo. 6. Risaq, llank'amunaymi, pusaq orasmanta pacha. Tengo que trabajar desde las ocho de la mañana. 7. Kutimunkichu? ¿Vuelves? 8. Riki, kutimunaymi chaupi p'unchauta. Claro, tengo que volver a medio día. 9. Ima pachakaman, rantina wasikuna kichasqa kanqaku? ¿Hasta que hora estarán abiertas las tiendas? 10. Tuta pachakaman kichasqa kanqaku. Hasta el anochecer estarán abiertas.
  • 38. 38 11. Tinkusunchismanchu kunan tuta? ¿Podríamos encontrarnos esta noche? 12. Arí, allinmi kunan tuta tinkusunchis chunka oras pichqa t'urpuyta. Si, está bien nos encontraremos a las diez y cinco esta noche. 13. Tutayaqllatachu puñunki? ¿Duermes temprano? 14. Ari, tutayaqllatam puñuni. Sí, duermo temprano. 15. Killarillaqtachu hatarinki? ¿Te levantas temprano? 16. Ari, paqariyllata hatarini. Sí, me levanto temprano. 17. Kunanry, ask'achu ruranayki? ¿Ahora, tienes que hacer mucho? 18. Manan, pisillan ruranayqa. No, es poco lo que tengo que hacer. 19. Ñaupaqri? ¿Y antes? 20 Ñaupakqa asqa llank'anay karqa. Antes era mucho mi trabajo. SUMAQ WASI MI BONITA CASA 1. Kaymi wasiy. Esta es mi casa. 2. Munaychan ch'uqllayki. Su choza es bonita. 3. Kay raqaypiqa wasitan hatarichisunchis. En este solar vamos a edificar una casa. 4. Manan sinchi ukuchu wasiq tejsin. No está muy profundo el cimiento de la casa. 5. Wasiqata mosoqmi. El techo de la casa es nuevo. 6. P'akikunmantaq chay k'espi punku. Cuidado que se rompa esa puerta de vidrio. 7. Uywa kanchaqa map'an, sinchi qhellin karan. El patio estaba muy sucio. 8. Raqrakusqan chay turamanta perqa. Se había rajado aquella pared de barro. 9. Wichq'aychis chay wayra yaykumunampaq Cierren ese hueco para que no entre el viento 10. Wisch'uska wasitan tarimuni tiyanaypaq. He encontrado una casa abandonada para vivir 11. Manan saqesqa wasiman tiyaq riymanchu. No puedo ir a vivir a una casa abandonada.
  • 39. 12. Manan chay wasipi warmiy yachakunchu, astakapusaqkun. Mi esposa no se acostumbra en esa casa, nos vámos a mudar. 13. Thuñichisunchiqmi kay thanta wasi perqata. Vamos a demoler esta pared vieja de la casa. 14. Riminchanqakun waq kallita. Van a empedrar aquella calle. 15. Oskhay oraykamuy chay pataman, rantiq rinaykipaq. Baja rápido de ahí arriba, y anda a comprar. 16. Seqanamantan urmaykamuni pampaman. Me he caído de las gradas al suelo. 17. Huqmantan hatarichisaq taytaypa thuñi wasinta. Voy a reedificar la casa en escombros de mi padre. 39 18. Qasichisunmi wasita astakunanchiqpaq. tenemos que desocupar la casa para trasladarnos. 19. Kichay punkuta rup'ay yaykumunampaq. Abre la puerta para que entre el sol. 20. Chay wasiqa mosoqmi, rantiytan munani. Esa casa es nueva, quiero comprarla. 21. Kay qhawana t'oqoq kespinmi p'akisqa kashian. El vidrio de esta ventana esta roto. P’ACHAKUNA VESTUARIO 1. Kunanqa tutallamantan hatarini, mosoq q'omer p'achaytan churakuni. Hoy me levanté temprano, me puse mi vestido nuevo de color verde. 2. Q'elloqa ñama mauk'aña, pukataq thantaña. El amarillo ya estaba usado y el rojo ya es viejo. 3. Puñunataqa mast'arankicha k'iqlluman lloqsinanchispaq. Habrás tendido la cama para salir a la calle. 4. Ari, mast'araniñam, saunanchistawan allicharani. Si, ya la tendí, también arreglé nuestra almohada. 5. Oqhe warayniyta haywamuway p'acha waqaychanamanta, ch'ulluytapas. Alcánzame mi pantalón plomo del ropero y también mi gorro. 6. Ñan makiuq uju unkuyki planchasqaña churakunayquipaq. Ha está planchada tu camisa para que te pongas. 7. Chapchiytan atinki chay alfombrataq phellitaq qhaqataq. Debes sacudir la alfombra, está sucia. 8. Sinchi llank'anan ñoqa sapallaypaq, siranay, yanunay, t'aqsanay llapallan p'achaykikunatapas. Es mucho trabajo para mi sola, tengo que coser, cocinar y lavar toda tu ropa al mismo tiempo.
  • 40. 9. Ama wampanpa hawanman sakuyta churaychu, map'achakunmanmi qhellchakunkan tianaq 40 hawanman aswan churay. No pongas mi saco sobre la mesa, se va a ensuciar mas bien pon encima de la silla. 10. Kunan llaqtaq chaupinta rispaqa radiota rantinpuwanki sumaq takikuna uyarinaypaq. Ahora, que vayas al centro comprame una radio para escuchar lindas canciones: 11. Manan chay rantinaypaqaq qollqey kanraqchu; raqta warapas rantikunay kashian kay chiri mit'apaq. Todavía no tengo dinero para comprar eso, aún necesito comprarme unos pantalones gruesos para éste invierno. 12. Lloqsisunchis kuska, yuraq chuspaytan apasaq. Vamos a salir juntos, voy a llevar mi cartera color blanco. 13. Nispaqa qollqe umiñayuq gemeluchaykunata churakusaq, qantaq churakuy qori t'ipanaykita. Entonces voy a ponerme mis aretes de plata y tu ponte tu prendedor de oro: 14. Manan qori t'ipanayta churakuyta munanichu; kespi qollqe t'ipanallayta churakuyta munani, qhasqoypi aswan allinta rikukunqa. No quiero ponerme mi prendedor de oro, mas bien quiero ponerme mi prendedor de plata porque se va a ver mucho mejor en el paseo. 15. Ama sinchi umihakunata apaychu paqtataq suarachikuaq. No lleves muchas joyas, cuidado que te roben. 16. Ari, sunt'intan ninki aswan kunka walqallata churakusaq. Si, tienes razón, mas bien me pondré solamente mi collar. 17. Jaku wasinchista sayk'usqan kashiani, samaytan munani. Vamos a nuestra casa, estoy cansada y quiero descansar. QURPACHANA WASI LA CASA DE ALOJAMIENTO . Kunan tuta qorpachawankimanchu? ¿Esta noche puede darme posada? . Arí, qh'epallay qorpachasayki. Sí, quédese le voy a dar posada. . Allinchu puñuna wasi? ¿Está bién el dormitorio? . Ari, llapanmi allin, qatanakunapas, sawnakunapas. Si, todo está bien inclusive las frazadas y las almohadas. . Imaytaq pasapunki? ¿Cuando se va?. . Paqarin mincha, chaupi p'unchayta. Pasado mañana a medio día. . Ima naqtinmi mincha ripunki? ¿Y por qué se va pasado mañana? . Kay p'unchaykunapin chajraita tarpusaq. Estos días tengo que sembrar mi tierra. . Karuchu llaqtayki? ¿Está lejos su pueblo? . Ari, sinchi karun llaqtayqa. Si, mi pueblo está muy lejos de aqui. . Imaytaq kutimunki? ¿Cuándo regresa Ud.? . Kutimusaq kimsa killapy, tarpuyta husiaruspa, manan qonqayta atisaikichu, chaymi kutimusaq. Voy a regresar en tres meses después del sembrío, no podría olvidarle, por eso voy a regresar.
  • 41. . Ñogapas yuyarisqaykin Yo también le voy a extrañar. . Watamunkiñachu k'epikita? ¿Ha preparado ya su equipaje? . Ama hina kaychu Yanapaykuway, intiqa pakakuchianña. Por favor ayúdeme, mira que el sol ya se está ocultando. . Kikin puriqpichu ripunki? ¿Se va en un carro? . Manan, Uywallapin ripusaq. No, llevo un caballo. . Uq p'unchaycama. Hasta otro día. . Yusulpayki. Gracias. . Kikillantaqmi. De igual manera. . Sutiypi (sutiipi), taytaykita, mamaykitawan napayunki. En mi nombre le saluda a su padre y a su madre. . Ananchayki, willasaq chayta paykunaman.Muchas gracias, les haré presente. . Imamanta. De nada. MIKHUNA UHANA ALIMENTOS Y BEBIDAS . Aicha kankatan mikuyta munani. Quiero comer carne asada. . Qosallay, suyachishiayki tiqtii ollukuta ch'aki aichantinta mikunaykipaq, allincku. Querido esposo, para que comas tengo preparado ollucos con charque, ¿Está bien? . Oh! chayqa kusam, hamqa yachankim gustasqayta. ¡Eso sí está bueno! Tú realmente sabes lo que me agrada. 41 . Sumaqmi llapallan kashiasqa, kay saralawapas. Todo está muy agradable, también la mazamorra de maíz. . Imanasaqmi, manan sara hak'uy kanñachu t'anta ruanaypaq. Que voy hacer, no tengo más harina de maíz para hornear pan. . Allichu, Llank'aq rinaypaq jabasta hank'apuanki. Por favor, quiero que me tuestes habas para llevarme al trabajo. . Allin kallpayoq kanaykipaq kinwa apita rurapushiayki, javas hank'atapas. Para que tengas más energía estoy preparando puré de quinua y habas tostado. . Allichu, uchuta jaywamuway papa yanuwan mikunaypaq. Alcánzame el ají molido para comer con papas. . Osqhaylla hamunki chaupi p'unchayta munasqayki t'imputa mikunaykipaq. Vienes rápido al medio día para que te sirvas el sancochado que te gusta. . Onqosqachu wauqeyki kashian, icha runtu qaywisqata qoykuwaq.
  • 42. ¿Está enfermo tu hermano? Tal vez puedes darle huevos revueltos. . Manan ima laya runtuta mikunmanchu, piru runtu phasichallatan. No puede comer ningún tipo de huevos, excepto huevos pasados. . Manan kay t'antataqa munanichu, molletitan munani. Yo no quiero este pan, yo quiero el pan integral. . Herq'eymi mana allinchu, ninmi hamk'allatas mikusqa. Mi niño no se siente bien, dice que sólo comió cancha. . Panayki tulluy tullu kashian, achka lichitan upiachun. Su hermano está muy delgado, necesita tomar bastante leche. . Manan wawaykunamanqa misk'iqa mallinchu chaymi boillota ruashiani. A mis hijos no les gusta dulces por eso les estoy haciendo bollos. . Imapaqmi sinchi uchuta mikunayman churanki, jayarparinqam. Por qué pones demasiado ají a mi comida, se va a poner muy picante. . Manaraqmi aichaqa chayasqarajchu, jank'uraqmi kashian. La carne todavía no está cocido, aún está cruda. 42 . Manan kay aqata munanichu, q'ayman kashian. No quiero esta chicha, está insípida. . Phaway, wakanchispa lichinta ch'awamuy. Corre rápido a ordeñar nuestra vaca. . Saqsaruniñan sinchita, manañam lichita munaniñachu, wajaychay tutapaq. Ya estoy lleno, ya no quiero mas leche, guárda para la noche. . Ñoqapas manañan lichita munaniñachu, pisillawanmi saqsani. Yo también no quiero mas leche, me lleno solo con un poquito. . Qamqa sinchitataq upianki lichita. Manachu wiksaikita nanachin? Ud. si tomó bastante leche. No le duele el estómago? . Qamkunaqa rikushiankichis sinchi lichi upiasqayta. Pitaq jawashiara chay kuchi hina chakachikusqaykichista achjata mikusqaykichista? Uds. me estaban mirando cuanta leche estuve tomando. ¿Quién les estaba mirando a Uds. que se estaban atorando por comer rápido la comida como puercos?
  • 43. DIALOGO CON LA FAMILIA RIMAKUY PHAMILLAWAN ¿Cómo estás papá? Allinllanchu kanki taytay? Estoy bien hijo. Allillanmi kashiani churiy. Y tú, ¿Cómo estás hija? Qanri imaynallan kashianki ususiy? ¿Dónde está mi madre? Maypin mamay kashian? Está con tu hermana Panaykiwanmi kashian. ¿No llegó mi abuelo todavía? Manachu hatun taytay chayamura. No, él está con tu tía. Manan, ipaykiywanmi kashian. ¿Cuándo va a venir mi nieto (nieta)? Imaytaq hamunqa willkay? Mañana va a venir con tu hijo menor Paqarinmi hamuyqa sullk'a churiykiwan. ¿Dónde se fue tu esposa?. Maytan purin qosaki Ella se fue a buscar a su niño (hijo) Payqa rin erqen maskhaqmi. Su abuelo ya está muy anciano. Machuñan hatun taytayki. Mi esposo fallecio Qosaymi wañun. WAYK'UNA WASI = LA CASA DE LA COCINA 43 . Hap’ichiy ninata Prende el fogón. . Wayk'una rantiq riy mikuna ruananchikpaq. Anda a comprar combustible para que cocinemos . . Llant'atan apamushiani yanunaykipaq. Estoy trayendo leña para que cocines. . Manan uqu k'awaqa raurayta atinchu. No puede arder la bosta húmeda.
  • 44. 44 . K'illimisa ranteq riy. Anda a comprar carbón. . Kusan sansa kashian aicha kankanapaq. Está muy bien la brasa para asar la carne. . Nina ch'illun p'achayta ruparun. Una chispa ha quemado mi ropa (vestido). . Qonoy allinta papa kankanapaq. Has bien la fogata para asar papas. . Q'usñin ñawiykunata k'arachiwashan. El humo me está haciendo arder los ojos. . Qhechinchawanmi uyaykita qhellqarukusqanki. Con hollín te habias ensuciado la cara. . Uchpata horqoy tullpamanta. Saca la ceniza del fogón. . Ninapi q'onichiy mikunaykita. Calienta tu comida en el fuego. . K'oni yakuwan umayta aytisaq. Voy a lavarme la cabeza en agua tibia. . Phukuy allinta nina hap'inampaq. Sopla bien para que prenda el fuego. . Thasnuy chay sansakunata. Apaga esas brasas. . Ama yanuna wasipi puñuychu, k'osñi onqochisunkiman. No duermas en la cocina, el humo te puede hacer daño . . Ima raykun mankata p'uyñuytawan p'akiranki? ¿Por qué rompiste la olla y el cántaro? . Maqmata apamuy aqawan hunt'achinapaq.
  • 45. Trae la tinaja para llenar con chicha. 45 . P'ukuykita jaywamuay mikunata yapamusjayki. Alcánzame tu plato (escudilla) para darte mas comida . . Qolqe wisllata apamuay mikuna qaranaypaq. Traerme el cucharón de plata para servir la comida. . Poruta apay payman makinkunata mayllakunampaq. Llévale la jarra de agua para que se lave las manos. . Pampamanta joqariy chay musk'ata urmaruwankichiqmi Levanta del suelo ese mortero, cuidado que se tropiecen QANCHIS P’UNCHAY LOS 7 DIÁS DE LA SEMANA Intichau Día domingo Killachau Día lunes Atinpachau Día martes Qoyllurchau Día miércoles Illapachau Día jueves Ch'askachau Día viernes K'uychichau Día Sábado NOMBRES DE LOS MESES DEL AÑO. Kamay killa Mes de Enero Poqoy killa Mes de Febrero Pauqarwara killa Mes de Marzo Ayriwa killa Mes de Abril Aymuray killa Mes de Mayo Uski killa Mes de Junio Hawkaykuski killa Mes de Julio Situa killa Mes de Agosto Chawawarki killa Mes de Septiembre Kantarayki killa Mes de Octubre Ayamarka killa Mes de Noviembre Hatun Raymi killa Mes de Diciembre. Pablo Marino!: ¿Ima? = ¿Qué?
  • 46. Señor Pablo Marino: Punkutan takamun, kichamuy = Alguién está tocando la puerta, anda abre. Pablo Marino: ¿Imata? = ¿Qué cosa? SeñorPablo Marino: Ñoqa ninki punkuta kichamuy nispa. = Yo dije, anda abre la puerta. Pablo Marino: Imay? = ¿Cuándo? Señor: Kunallan niyki, manachu uyarinki? = No me escuchas? Carlos: Manan = No. Señor: Qawaramuy. = ¿Quién es? Anda mira. Señor: Pin kasqa = ¿Quién era?. Carlos: Pichá, manañan tariniñachu pitapas punkupi. = No sé, ya no encontré a nadie en la puerta. Señor: Carlos, ñachu picharunkiña wasita? = Carlos, ¿Ya barriste la casa? Carlos: Manaraqmi. = No Todavía. Sr.Jhon Maypin pichana pichanaypaq? = Sr.Jhon ¿dónde está la escoba para barrer? Sr: Manan yachanichu, manachu yachanki ñoqa kamachiqniyki kasqayta? Yo no sé, ¿No sábes que yo soy tu patrón? Sr. Jhon Nispachaqa, maymantaq warmiyki churarun pichanata = ¿A dónde lo ha puesto tu mujer la escoba? Sr.Pablito Manan yachanichu, warmiypas kamachiqniykim. =No sé, mi esposa también es tú patrona. Sr.Pablito: Maymantapas apamuway pichanata, pichanayta munaspaqa De donde sea traigame la escoba si quiere que barra. Sr.Jhon: Ama rabiachiwaychu, upallay = No me molestes, cállate. Sr.Pablito Maypim isp'akuna onqoy q'ichawanmi cashiani = Sr.Pablito Distinguido ¿en dónde está el baño?, tengo diarrea. Sr. Jhon chakhay wasi qipapi. = Allá , atraz de la casa. Sr.Pablito apamuway rumita pichakunaypaq, k'aspitapis kuchikuna pantachinaypaq. Sr. traygame una piedra para limpiarme y un palo para espantar a los puercos. 46
  • 47. Sr.Jhon: Imapaqtaq apamurayki qam kamachiwanaykipaq, kutii llaqtaykita Sr. Jhon. Para qué te traje para que me ordenes, pues regresa a tu pueblo Carlos. TRADUCCIONES DE CONVERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO 1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer 2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento . 3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan Viendo trabajar a alguien hay que retirarse. 4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer. 5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. Cuando te enojo estas como el vaso. 6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz 7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte. 8. Pichinku malqo hinataq kanáki Como un pájaro tierno tienes que ser. 9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables. 10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis. No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa . 11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman. No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que tienes. 47 PALABRAS EN QUECHUA DE LA A-Z A CASTELLANO QUECHUA Abajo Uray Abandonar Saqiray
  • 48. Abarca Huisku Abeja Wanquyru Abertura Kicharasqa Abierto Kichasqa Abogado Rimiqataq Abortar Sulluna Aborto Sullu Abrazo Uqllanakuy Abrevadero Uqyana Abrir Kichana Abuelo Awichu Abundar Askqha Acabado Tukuchaqa Acabar Tukuy Acabarse Tukukun Acabarse Tukusqa Acaparador Riscataq Acariciar Munaray Acarrear Astana Acaso Icha Accidente k’irisqa Acercar Qaillay Aclarar Sut’ichasqa Aconsejar Yuyaychay Acordar Unanchay Acostarse Puñuykuna Adelante Ñaupaqpi Afuera Hawapi Agacharse K’umuykuy Agua Yaku Ahora Kunan Ahorcar Sipina Aire Wayra Airear Wayrachiq Ajeno Wapata Aji Uchu Ala Chiqa Alabancioso Alawakuq Alargar karunchay Alba Tuta-Tuta Alborear Sutiyay Alcanzar Taripay Alcanzarse Taripanakuy Alcón Mamani Aldea Llajta Aldeano laqtmanta Alegrar Kusichina 48
  • 49. Alegrarse Kusikuna Alegre Kusisqa Alguno Pipas Aliento Samana Alimentar Mikuchina Alimento Mikuy Aliviar Allinyan Allá Haqaypi Alma Mulla Almohada Sawnana Alojado Qurpachas Alojamiento Qurpachana wasi Alpaca Paqucha Alquilar Arrenday Alquilarse Arrendakuna Alumbrar K’anchachina Amado Munasqa Amanecer Paqarin illarin Amanecerse Paqarimon Amar Munay Amargo Phñasqa Amarillento K’illusqa Amarrar Watana Amarrarse Watakuna Amarse Munanakuy Ambos Iskaynin Amén Hinakachun Amigo Riqsisiqa Amo Tata Anciana Awicha Anciano Awichu Andando Purisaspa Andar Purina Andes Anti Anillo Siwi Animal Uywa Año Wata Año nuevo Musuq wata Anoche Kunan-tuta Anochecer Chisiyan Anteanoche K’ayachisi tuta Anteayer Qanimpa-punchay Apagar Wañuchiy Aparecer Ukhuriy Aplanar P’altay Apolillado Thutasqa Apolillar Thuthan 49
  • 50. Aprender Yachaqaq Aprendido Yachaqasqana Apretar Nit’iy Aprieto Mat’i Aproximar Qaillachay Apto Kuti Apurado Usqaylla Apurar Usqaycha Aquel chaqay Aquí Kaipi Arado Yunta Araña Kusi-Kusi Arañar Llawk’ay Arbol Sach’a Arbusto SaChaukhuy Arcilla Llinq’i Arco-Iris Kuyumri Arder Lawrai Arena Aqu Arreglado Hallch’aska Arriba wichay-Pata Arriero Qatik runa Arrinconar K’uchuchay Arrodillarse Kunqurikuna Arruga Sirki Asa Hap’inan Asado Kanka Asarse Kankakuna Asear Llimphiachana Asesinar Wañuchi Asesino Wañuchik Así Hina Asiento Tiyana Asno Asnu Asomar Chimpana Aspero Qasqa Asqueroso Millakuna Asta Wakra Asustar Manchachiy Atado Watasqa Atajar Hark’ay Atar Watai Atemorizar Manchachiy Atestar Chillaykuna Atrapar Hap’irquy Atrás Qipa Atrasado Qipaqay 50
  • 51. Aumentado Yapasqa Aumentar Yapay Aurora Paqarin Autor Rurak Auxilio Khuyapayana Avaricia Micha Avergonzarse Yachaqtay Avisar Willariy Ayer Qanap’unchay Ayuda Yanapay Ayudante Yanaparikuk Ayudar Yanapakuq Azotar Sik’uy B CASTELLANO QUECHUA Bachiller Rimaynik Bailar Tusuna Bailarín Tusuq Bajando Urakuskan Bajar Apaqay Balanza Pisana Balazo T’usqa Balsa Llampu Bañarse Mayllikuy Bandera Unanchay wiphala Baño Akana wasi Barato Pisillapak Barbudo Sunkhasapa Barrer Pichay Barrerse Pichakuna Barrido Pichasqa Barro T’uru Baston Thunku Basura Q’upa Batan Kutana Batir Pituy Bautizado Sutichakuy Bautizar Sutichay Beber Uhay Becerro Waca uña Bejiga Yaq’allachi Besar Much’ana Besarse Muchanakuy 51
  • 52. Bien kusas Bigote Sunkha Blanco Yurak Blando Quña Llamp’u Boca Simi Bofetada T’allina Bolsa Taliga Bonito Sumacmunay Borracho Machasqa Borrar Phiskuna Botar Wich’uy Brasa Sansa Brazo Riqra Brincar T’iskuy Brujo Laiqa Bueno Allin Buho Huku Bulla Ch’aqway Burla Chansa Burro Asnu Buscado Maskaskga Buscar Maskhay C CASTELLANO QUECHUA Cabalgar Warkhuy kuy Cabaña Tiyana Ch’uqlla Cabello Chukcha Cabeza Uma Cadaver Aya Caer Urmay Caerse Urmaikuy Cagar Akay Caido Urmasqa Cal K’atawi Calavera Aya uma Caldera Payla Calentar Q’uñichin Calentura Q’uñirik Callar Ch’inlla Calor Q’uñi Calumnia Tumpay Calumniado Tumpasqa Calvo K’ara uma Cama Puñuna Caminar Puriy Camino Ñann 52
  • 53. Camisa Allmilla Qhawa Camote Apichu Campana Kalanka Campo Pampa Canasta Walay Cancha Kancha Cansado Sayk’usqa Cansarse Sayk’una Cantar Takina Cántaro Yuru, Carbón K’illimisa Cárcel K’uñiwasi Carga Chaknay Cargar Chaknana Caridad Limusnamañakuy Cariñoso Munakuk Caritativo Kuyapayakuy Carnaval Phukllay Carpintero K’aspithupak Carta Qillqa wilakuy Casa Wasi Casada Huñuchasqa Casarse Kasarakuna Cáscara Ch’ilpi Castaño Ch’umpi Castigar Huchachay Castrado Kapasqa Causa Llakikui Cautivo Pakima Cebo Wira Cejas ÑawiPhichichu Ceniza Uspha Centro Chaupi Cerca Qailla Cerdo Khuchi Cerebro Ñutkhu Cerquita Qaillalla Cerrado Wisk’asqa Cerrar Wisk’a Cerro Urqu Chacra Chakra Chicha Aqha Chico Huch’uy Chismoso willaparikuk Chocado wakranathunisqa Chocar wakranakuy Choclo Huilchi 53
  • 54. Cholo Chhachu Chorrear Suwarqukuy Chosa Ch’uqlla Chupar Ch’unqay Cicatriz T’iri Ciego Ñausa Cielo Hanaqpacha Cien Pachaq Cimiento Takay Ciudad Hathun Llaqta Claro Sut’i Clavar Takakuy Cocer Chayachin Cochino Khuchi Cocido Chayasqa Cocinar Wayk’u Cocinero Wayk’uq Cola Chupa Colgar Warkhun Colocar Churana Colorado Puca Comarca Quita Comentar Rimak Comenzar Qhallarin Comer Mikhun Comerciante Qhatuq Comida Mikhuna Compasivo Khuyapayakuq Completar Hunt’achiy Completo Hunt’asqa Compra Ranti Comprar Rantin Comprate Rantikuy Comprender Hap’iqay Comunicar Willan Comunidad Ayllu Concluir Tukucha Condor Kuntur Conejo Liwli Corazón Sunqu Cordero Uwiha Cordón Kururu Correo Chaski Crecido Wiñasqa Cuchara Wisllacha Cuello Kunka Cuerno Waqra 54
  • 55. Cuero Qara Cuerpo Kurpunchis Culebra Mach’ahaya Culo Siki Culpa Hucha Culpable Huchayuq Cumbre Apachita Curador Hampikuq Curar Hampiy D CASTELLANO QUECHUA Demonio Supay Derecha Paña Derramar Hich’arqun Derrotado Atipasqa Derrotar Atipan Desarrollar Wiñan Desatar Paskay Descansar Samariy Descansarse Samarikuy Desnudo k’ala aycha Deuda Manu Día P’unchay Diablo Saqra Diez Chunka Difunto Aya Dinero Qulqi Dios Pachakamaq Distinto Wajg Yakjga Distribuir Chiqichiq Distrito Huch’uySuyu Dolencia Nanay Domar Mansana Doncella Llump’a Donde Maipi Dormir Puñuy Dos Iskay Duende Anchanchu Duro Thuru 55 E
  • 56. CASTELLANO QUECHUA Ebrio Uhas Machasqa Eclipse lnti chinkay Edad Watan Edificar Pirqay Educar Yachachiy El Pay Elegido Akllasqa Elegir Akllay Ellos Paikuna Embarazada Chichu Embarrar T’uruchan Embrujar Laiqaykuy Empedrar Rumichasqa Empezar Qallarin Empujar Tanqay Enamorar Munakuy Enano tinki Mut’u Encender Hap’ichin Encendido Hapichisqa Encerrado Wisq’asqa Encima Patapi Encontrar Tarin Encubrir Pakaikun Enemigo Auqa Enfermedad Onquy Enfermo Unqusqa Usuri Enflaquacido Tulluyasqa Enflaquecer Tulluyan Enfriar Chiriyan Enojarse Phiñakuy Enrriquecer Khapaqyay Enseñar Yachachiy Ensuciar Qhillichay Enterrador Pakaykuq Entrar Yaykuy Entregar Qupuy Envejecer Machuyay Envejecido Thanthayasqa Enviado Apachisqa Enviar Apachiy Envidia Chiqnikuy Escalera Patapata siqana Escalofrío Khatatin Escalón Pata Escapar Chinkarqun Escarchar Chunllukhisyaqa 56
  • 57. Escaso Pisi Esclarecer Sut’ichan Esclavo Wasallu Escoba Pichana Escocer Siqsiq Escoger Akllana Escogido Akllasqa Esconder Pacaikuy Escondido Pakasqa Escribir Qillqan Escrito Qillqasqa Escuchar Uyayrina Espalda wassa Espejo Rirpu Esperanza Suyay Esperar Suyana Espesar Sankhuyacha Espeso Sankhu Espina Kiskha Esposa Warmi Esposo Qusa Espuma Phusukhu Esquina K’uchu Estaño Titi Estatua Wank’a Este Kay Estiercol Wanu Estómago Wiqssa Estrecho K’ullk’u Estrella Qullur Eterno Wiñapaq Excelente Munay Existir Kawsan Explosivo T’uq Exprimir Ch’irwa Exterminar Wañurachin Extraño Manariqsiqa Extremo Nichhullaña F CASTELLANO QUECHUA Faja Chumpi Fajar Chumpiy Fallecer Wañun Fe Iñnii Feo Millay 57
  • 58. Flaco Tullu tuq Flauta Pinkillu Flecha Wach’i Flema Llausa Flojo K’illu llausa Flor T’ika Flotar Tuyun Fogón K’uncha Fortuna Sami Forzudo Kallpayoq Frío Chiri Fuego Nina Fuera Hawan Fumar Pitan G CASTELLANO QUECHUA Gallina wallpa Gallo K’anka Ganado Uywa Ganar Atipana Garbanzo Yanayasqa Garganta Tunkaru Garra Sillu Garrote K’upana Garza Wasqallu Gastador Tukuykuq Gastar Tukuna Gatear Lat’ay Gato Misi Gavilán Mamani anka Gente Runa Gesto Yachapayay Gigante Hatum Girar Muyuna Gobernador Kamachiq Golondrina Sillanki Golpe Takas Gordo Wira runa Gorro k’aspa, kachucha Grande Hatun Granero Pirwa Granizo Chikchi Gritar Qapariy Grueso Rakhu Guanaco Wanaku 58
  • 59. Guano Wanu Guardar Waqaychay Gusano Kuru H CASTELLANO QUECHUA Habitante Tiyaq Hablar Rimaq Hacer Ruwaq Halcón Alqamari Hallar Tarin Hallar Tarin Hambre Yaraqay Harina Hak’u Hartado Saksasqa Harto Askha Hechicero Laiqa Hechizado Laiqasqa Helar Qasay Chiri Hermana Panay Hermano Waqi Hervido Thimpusqa Hervir Thimpuy Hierba Qhura Hierro Khilla Higado Chilla Hijo Churi Hilar Phuskay Hilarse Phukakuna Hombre Qhari Honda Warak’a Hondear Warak’ay Horca Sipina Hormiga K’isimira Horrible Manchay Hospedar Qurpachay Hoy Kunan Hoyo Phuru Hueco T’uqu Huérfano Waqcha Hueso Tullu Huevo Runtu Humedad Muk’isqa Humilde Llap’usunqu Humillarse Llanp’uchakuy Humo Q’usñi 59
  • 60. I CASTELLANO QUECHUA dolatrar Munakuna Idolo Munakuqay Impar Ch’ullalla Indio Runa Infierno Unqusqa Inmortal Mana wañuq Inocente Mana-Huchayuq Insultar Intestino Ch’unchulli Invisible Mana rikuy Ir Rinay Iremos Risunchis Izquerda Lluq’i J CASTELLANO QUECHUA AYMARA Jefe Mallku Jilguero Ch’aiña Joven Wayna Jovencita Sipasita Jovencito Waynitu Juego Pukllay Jugador Pukllaq Jugar Phukllaq Juntos Kuskalla L CASTELLANO QUECHUA Labio Simi Ladera Kinray Ladrón Suwa Lagartija Qaraywa Lágrima Waqay Laguna Qucha Lamer Llaqway Lana Willma Lanza Chuki Largar Karunchay Largo Hathun Lastimar Nanasqa Lavado T’aqsasqa 60
  • 61. Lavar T’aqsay Lazo Watana Lechuza Chusiqa Legua Tupu Lejia Llukt’a Lejos Karu Leña Llant’a Lengua Qallu Lenguaje Rimay Ley Kamachikuy Limpiar Llimpuchan Limpio Llimphu Llamar Wak Llegar Chayamuy Lleno Hunt’a Llevar Apay Llevarse Apakun Llorar Waqay Llover Paray Lloviendo Paraskan Lombriz Llawk’a Luna Killa Luz Sut’i M CASTELLANO QUECHUA Macho Urqu Madera K’aspi Madre Mama Maduro Puqusqa Maestro Yachaq Maiz Sara Mamar Ñuñun Mañana Tutamanta Paqarin Mano Maki Mar Mamaqucha Marido Qusan Mariposa Pilpintu Masticar Khamuy Matar Wañuchiy Mayor Kuraq 61
  • 62. Mazamorra Api Mear Hisp’ay Medicarnento Hampikuna Medicina Hampi Médico Hampikuq Memoria Yuyay Mendigar Mañaku Menor Sullk’a Menos Pisi Mensual Sapa killa Mentir Llullakukuy Mercado Khatuna wasi Mes Killa Mestizo Mistti Mezclar Ch’aluy Miel Misk’i Mierda Aka Mina Quya Minero Quyaruna Mirar Khaway Mitad Kuskan Moco Khuña Mojado Huq’u Moler Khunay Molido Khunasqa Mono K’usillu Morder Kaniy Morir Wañuy Mosca Ch’uspi Mover Kuyuy Muchacha Sipas Mucho Askha Muela Kiru Mujer Warmi Mundo Tiqsimamasuyu Muslo Phaka N CASTELLANO QUECHUA AYMARA Nacer Paqarimuy Nada Mana-imapas Nariz Sinqa Negro Yana Nido Thapa Nieve Rit’i Niña P’asñita 62
  • 63. Noche Tuta Nombre Suti Nosotros Nuqanchis Nudo Muqu Nuestro Nuqanchis Nuevo Musuq Numerar Yupana Nunca Hak’apis O CASTELLANO QUECHUA Obedecer Kasukuy Oscuro Lakha, tutayaq Observado Qhawarisqa Observar Qhawariy Oca Uka Ocho Pusaq Ocioso Qilla Ocultarse Pakakuy Oculto Pakas Odiado Chiqnisqa Odio Chiqniy Oeste lnti-chinkay Oidor Uyariq Oir Uyari Ojo Nawi Ojos Ñawis Oler Muskhi Olivo Qulli Olla Manka Olvidar Qunqay Ombligo Kururu Ordeñar Ch’away Orejas Ninri Oriente lnti-luqsimuy Orin Hispay Oro Quri Ortiga Itapallu Oso Ukumari Otro Waq 63 P CASTELLANO QUECHUA Padre Tayta
  • 64. Pagar Manu-qupuy Paja Ichu Chilliwa Pájaro Pisqu Palabra Rimay Palacio Khapaq-wasi Palo K’aspi Paloma Urpi Pan T’anta Pañal Hanakuna Panza Wikssa Papa Amkha Papagayo Loritu Parado Sayaqa Pared Pirqa Parejar Kuscachan Parejo Kusca Parientes yawarmasi Parir Wawa wachay Párpado Chiphichiy Pastear Michiy Pasto K’achu Patear Hait’an Patio Kancha Pato Patu Pecado Challwa Pecar Hap’ikuy Pedirse Mañakapuy Pedo Supi Pegado k’askachisqa Pegar k’askachiy Peine Ñaqch’a Pellejo Qara Pellizcar K’ichi Pelo Chuqcha Pena Llaki Penar Llakikuy Pene Ullu Pensar Yuyaychakuy Pepita Chira Pequeño Huch’uy Perdido Chinkasqa Perdiz Lluthu Perdonar Panpachakuy Perdonarse Panpachanakuy Perezoso Qilla Perro Alqu Persona Runa 64
  • 65. Pesado Llasa Pescado Chawlla Pescuezo Kunka Picante Haya Picar kuchuy Picotear Chhaphay Pie Chaki Piedra Rumi Pinchar Allakuy Pincharse Allakukuna Piojo Usa Piojoso Usakama Pisado Llasa Pisar Sarun Planta Ali Plato Chuwa Playa Quchapata Plaza Qhatu Pampa Plomo Titi Pluma Phuru Poco Pisi Podrido Ismusqa Polilla Thutha polvo T’uyumi Poner Churay Porque Imamanta Pozo Phuhu t’uqu Pradera Huaylla Precio Yukaña Preguntar Tapuy Preñada Chichu Preocupado Llakisqa Prestar Mañayri Prestarse Mañarikuy Primero Ñaupaq Probar Mallin Procreador Mirachiq Profesor Yachachiq Prójimo Runa-masi Provincia Suyu Próximo Qailla Prueba Llamirin Pueblo Llaqta Puente Chaka Puerco Khuchi Puerta Punku Pulga Piki 65
  • 66. Punzar T’uqukuy Q CASTELLANO QUECHUA Que Ima Quebrado P‘akisqa Quebrar P’akiy Quemar Ruphachina Querer Munana Quererse Munanakuy Querido Munasqa Quién Pitak Quijada Khalli Quitar Qhichuy Quizá Ichapas R CASTELLANO QUECHUA Rabia Phiña Rabo Chupa Raiz Saphi Rallar K’allana Rana K’aira Rápido Usqay Rascar Raskha Rasurar Mururan Rata Hatun huk’ucha Ratero Suwa Ratón Huk’ucha Rayo Illapu Rebalsar Phullchin Rebaño Llika Rebentar T’ukun Recibir Hap’in Recién Kunallan Recordar Yuyarin Recto Kuska Recuerdo Yuyarinkun Redondo Muyu Regocijo Kusikun Regresar Kutin Remediar Hallich’a Remojar Chulluchin Renacuajo Huk’ullu Renegar Phiñakuy 66
  • 67. Reñir K’amin Reñirse K’aminakuy Repleto Hunt’a Resbalar Llust’an Resbalarse Llust’arquy Respetar Yupaichay Respirar Samay Reunido Huñurisqa Reunirse Huñurikuy Revolcarse Walakiy Rey Umalliq Inca Rico Qhapaq Rincón K’uchu Riñones Rurun Rio Mayu Risa Asiy Robar Suwakuy Roca Qaqa Rocio Sulla sulla Rodilla Muqu Rogar Mañay Rojo Yawar Puca Romper P’akiy Ropa P’acha Rostro Uya Roto Llik’isqa Rueca Phuska Ruiseñor Phichitanka S CASTELLANO QUECHUA Saber Yachay Sabio Yachak Sacar Hurqhuy Sacerdote Taytakura Saciar Saksay Sal Kachi Salado Kachisqa Salir Lluqsiy Saliva Thoqqa Salpicar Ch’allachiy Saltar Phinkiy Saludar Napaikuy Salvaje Ch’unchu, salqa Sangre Yawar Sapo Hamp’atu Sartén Thitina 67
  • 68. Secar Ch’akichiy Seco Ch’aki Secreto Pakay Sed Ch’aki Seguir Qatiy Sembrado Tarpuq Sembrar tarpuy Semilla Muhu Señor Wiraqucha Apu Señora Mama Sentado Tiasqa Sentarse Tiakuy Serpiente Athum mach’alli Seso Ñutkhu Si Ari Siembra Tarpuy Siempre Wiñapasy Silencio Ch’inlla Sobar Qhaqhuy Sobra Puchu Sobre Patam Sol Inti Soldado Awqa Solicitar Mañakuy Solo Sapa Soltar Kacharin Soltarse Kacharipuna Sombra Llanthu Soñar Musqukuy Soplar Phukuy Soplo Phukuy Sordo Ruqt’u Suave Qhapiyalla Suavizar Qhaiyachina Subir Wicharina Sublevarse Uqharin Sucio Qhilli Sudar Hump’in Sudor Hump’i Suelo Pacha Pampa Sufrir Sasapay waqan Susto Mancharin T CASTELLANO QUECHUA Tambor wank’ara Tampoco Pisilla 68
  • 69. Tarde Ch’isiyakuy Tejer Away Tela Tuyu Telar Awana Temblar Khatkatiy Temer Manchakuy Temprano Tutamanta Tender Mast’ay Tendido Mast’aqa Tentación Supay Terminar Tukuchana Terminarse Tukuchana Terrible Manchakuy Tesar Mat’iy Tesoro Qolqi waqaychana Testículo Q’uruta Teta Ñuñu Tia Ipa Tibio Llaphi Tiempo Pacha Tierra Hallpa Tieso Thuru Tímido Manchali Tinieblas Lakha tutayaq Tirar Chanqay Todos lliw q’alanpacha Toldo Karpa Tomar Uhay Tonto Pisi-uma Torcer k’iwiy Torre Pukara Tostado Hank’a Tostar Hank’an Totora Matara Trabajar Llank’ana Trabajo Llank’ana Traer Apamuy Tragar Uqukuy Tragón Uquykuk Traje P’acha Tramar Manchachisqa Transportar Apakachana Trapo Thantha Trasladar Astai Trasladarse Astakuna Traspasar Pasachina Trenza Sinp’ay 69
  • 70. Trenzar Simp’ak Tres Kinsa Tribu Ayllu Tribuna Qhawana Tripa Chunchulla Triste Llaquisqa Tristeza Llakikuna Tronco K’ullu Tú Qan Tuétano Palpa Tumbar Urmachiy Tumor Tukka Turbado Musphachiska Turbio Qunchu U CASTELLANO QUECHUA Uña Sillu Unico Sapa Uno Ujg Untado Hawiskka Untar Hawina Urdir Thirana Usado Thantasqa V CASTELLANO QUECHUA Vaca Waka Vaciar Hichana Vacio Ch’usak Vagina Rakha Valiente Machu Valle Chimbote Varón Qhari Vaso Qiru Vecino Wasimasi Vejez Machukay Vejiga Yakkallachi Vena Sirk’a Venado Taruka Vencer Atipana Ver Rikuna Verdad Sut’in Verde Q’umir 70
  • 71. Verdura Chchiwa Verguenza P’nqa Verse Rikunakuy Vestirse Pachakuna Viajar Rina karuta Viajero Riq karuta Víbora Katari Vicuña Sayraskha Vida Kausay Vidrio Khespillu Viejo Machula Viento Wayra Vientre Uijgsa Virgen Llumpa Visible Sutti Visitar Khawaycuna Vista Ñawi Viuda Ijma Vivir Kausay Vocear Khapariy Volar Phaway Volver Kutichiy Vomitar Kutichimu Vuestro Khanpaqta 71 Y CASTELLANO QUECHUA Yerba Khura Yerno Tulqa Yo Nuqa Z CASTELLANO QUECHUA Zorro Urqu Atuq Zorrino Añas Zorra China atuq Zumbar Chusna Zurdo lluk’i