SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 160
Descargar para leer sin conexión
2
Manual de escritura de la lengua quechua central
Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu
©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Primera edición, marzo 2018
Tiraje: 21,700 ejemplares
Elaboración de contenido
Félix Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante, Humberto León Huarac
Revisión lingüís!ca
Franklin Espinoza Bustamante
Revisión par!cipa!va con equipos regionales
Ancash: Ariza Zevallos Orla Máxima, Cabello Antúnez César Marino, León Tahua Dionisio Beltrán, Mejía García
Jéssica, Mejía Pasión Eliseo Jorge, Quispe Loli Judith Grimanela, Ramírez Palacios Zenaida, Requelme Jara César,
Robles Andrade Samuel, San!ago Bazán Medino, Vargas Arce César, Veramendi Rojas Clodoaldo, Verde Espinoza
Flormila, Vidal López Helí Walter
Huánuco: Basilio Robles María, Mar!corena Lloclla Eladio, Peña Blas Eugenio, Ríos Cas!llo Imelda, Tarazona Camara
Joaquín, Tucto Ramirez Amador, Vásquez Cipriano Fermín
Junín: Herrera Mendoza Luis Jesús, Montero Ticse Medgar Nelson, Ninahuanca Misari Rosario, Nuñez Castro Liz,
Quispe Huarcayo Ricardo, Raymundo Vega Juan, Tovar Gonzáles Nila
Pasco: Carbajal Requis Manzueto, Soto Ibarra Gregoriano
La Libertad: Correa Morales Miguel, Neponoceno Jara Lorenzo, Uceda Ponce Milagros Judith
Lima: Coronado Miranda Candelaria, Espinoza Sánchez Marylu, Pérez León, Marcelina, Quispe Pinedo Genaro,
Holger Saavedra Salas, Shicshi Romero Erika
Asesoría y revisión técnica (Digeibira-DEIB)
Vidal César Carbajal Solís, Teddy Cas!llo Achic, Milton Loarte Alvarado
Diseño y diagramación
Axel Torres Queija
Ilustraciones
Francisco Valverde Valverde, dibujos de la DEIB
Cuidado de edición
Javier Ugaz Aguilar, Vidal Carbajal Solís
Se terminó de imprimir en julio del 2018 en:
CONSORCIO SAN PEDRO - PACÍFICO - CECOSAMI
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2018-08913
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente,
sin permiso expreso de los editores
Impreso en el Perú/Printed in Peru
Ministerio de Educación
3
Estimados maestros y maestras:
Laimplementacióndelapolíticadeeducacióninterculturalbilingüe(EIB)implica
contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas
para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a
estudiantes de pueblos originarios o indígenas.
El Ministerio de Educación, a través de la Dirección de Educación Intercultural
Bilingüe (DEIB) perteneciente a la Dirección General de Educación Básica
Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
(Digeibira), viene elaborando estas herramientas que ayuden a los docentes de
EIB a desarrollar un trabajo de calidad que permita el logro de los aprendizajes
esperados en los estudiantes.
En este sentido ponemos a tu disposición Chawpi qichwata alli qillqanapaq
maytu. Manual de escritura del quechua central. Este manual permite a docentes
de escuelas EIB conocer más su lengua originaria, contar con orientaciones para
el uso del alfabeto oficial y normas de escritura consensuadas, y avanzar en la
construcción de estilos escritos que se vayan estandarizando por acción de los
hablantes de esta lengua originaria. Todo esto es necesario para desarrollar la
propuesta pedagógica de EIB y promover competencias comunicativas en la
lengua originaria como lengua materna de los niños y niñas.
El presente material es el resultado de un trabajo conjunto entre lingüistas,
docentes, representantes de organizaciones indígenas, especialistas de EIB
y sabio(a)s quienes hablan y escriben competentemente en dicha lengua.
Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones
educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para que consulten
algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. Un docente
que maneja en forma oral y escrita la lengua originaria de sus estudiantes y
desarrolla competencias comunicativas en ella, contribuirá a lograr los cambios
necesarios para llevar a cabo el modelo de servicio EIB en sus diferentes formas
de atención y, por lo tanto, al desarrollo de aprendizajes pertinentes en los
estudiantes de los pueblos originarios.
Presentación 3
Huk Taqa 8
Chawpi qichwa 8
Ishkay taqa 34
Hanllakunawan luqyakuna qillqay 36
Kimsa taqa 56
Pakishimi 58
Chusku taqa 68
Shimi huntachiqkuna qillqay 70
Pichqa Taqa 82
Shimikuna qillqay 84
Suqta taqa 110
Hamana chikukuna 111
Qanchis Taqa 130
Niykuna qillqay 130
Glosario 140
Índice
5
6
7
8
HUK TAQA
CHAWPI QICHWA
9
PANORAMA GENERAL DEL QUECHUA CENTRAL
Actualmente con el nombre de quechua se conoce a la lengua o familia
de lenguas habladas por aproximadamente ocho millones y medio
de personas a lo largo de los países andinos de Perú, Ecuador, Bolivia,
Colombia, Argentina y Chile. Demográficamente la lengua quechua es la
entidad lingüística amerindia más grande del continente americano, tanto
por el número de hablantes cuanto por su distribución geográfica. No
obstante, la distribución geográfica y demográfica de quechuablantes no
es homogénea sino muy diferenciada. El mayor número de hablantes del
quechua se concentra en el Perú, Ecuador y Bolivia. En el Perú se encuentra
el quechua, en sus distintas variedades, en todos los departamentos,
inclusive en Tumbes, Piura, La Libertad y Tacna, regiones que registran la
llegada de migrantes de habla quechua.
1. ORIGEN Y EXPANSIÓN
Aun cuando mucha gente piensa que el quechua se originó en el Cuzco en
tanto fue la cuna del Tahuantinsuyo, los estudios recientes han demostrado
que el lugar de origen de un imperio no necesariamente implica el
lugar de origen de una lengua o de la lengua que habla. Se sabe que el
Tahuantinsuyo tuvo un desarrollo relativamente tardío en comparación
con el quechua. En rigor, la mayor fase expansiva del Imperio incaico
realmente ocurrió en el siglo XV, mientras que la expansión del quechua
empezó mucho antes, probablemente, hace más de mil años antes de dicha
etapa. Entonces, el quechua no tuvo como cuna de origen al Cuzco, sino
probablemente a las regiones de la costa central y la serranía inmediata
entre Lima y Áncash, localizadas entre los valles de Pativilca-Supe-Huaura-
Chancay, aproximadamente hace más de 3000 años (véase Torero, 2002;
Cerrón-Palomino, 1987; Beresford y Heggarty, 2010). Desde estos lugares
se difundió hacia el norte y el sur en diferentes etapas, y llegó al Cuzco
recién en la época de Wayna Qapaq (Huayna Cápac) aproximadamente
cien años antes de la conquista española.
10
La expansión del quechua desde su cuna inicial ubicada en la costa central
y la serranía inmediata se dio hacia el norte y el sur en diferentes etapas.
Según Torero (2002) y Cerrón-Palomino (1987), en el período preínca,
la primera fase expansiva alcanzó los departamentos centrales del Perú:
Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima.
Expansión del quechua
11
La segunda fase expansiva llegó hasta Ferreñafe y Cajamarca por el
norte y, por el sur, hasta Chincha, Ica y Nazca. La tercera fase expansiva
comprendió por el norte hasta Quito y por el sur al Cuzco y el Collao.
En el período inca, una vez oficializado el quechua como la lengua del
imperio, se expandió hasta el Ecuador y Colombia por el norte; y Bolivia,
Chile y Argentina por el sur. Finalmente, en el período colonial, aunque no
era el propósito de los colonizadores, la expansión del quechua continuó
llegando hasta Santiago del Estero, en Argentina. Actualmente, el quechua
y los quechuahablantes ya no están solo en las zonas rurales, sino también
en las zonas urbanas, en las grandes ciudades de los Andes y de la costa.
Asimismo, los quechuahablantes además de ubicarse en los países
andinos también se encuentran en los Estados Unidos, Europa y otros
continentes, donde incluso se enseña esta lengua en las universidades
más prestigiosas.
2. CLASIFICACIÓN DEL QUECHUA
El quechua es un ejemplo de diversidad lingüística. El quechua general
está altamente dialectizado, su unidad estructural es apenas visible y su
inteligibilidadesmuchomáscomplejaaún.ExistenclasificacionesdeTorero
(1964), Parker (1973), Cerrón-Palomino (1987), entre otros, que evidencian
su segmentación, inicialmente en dos grupos o conjuntos mayores: Grupo
Central o Huayhuásh (Quechua I o Quechua B) y Grupo Sureño-Norteño
o Huámpuy (Quechua II o Quechua A). A su vez, estos conjuntos mayores
agrupan a otros grupos menores y estos, incluso, a otros más pequeños.
El Grupo Central congrega las variedades habladas en la zona central
y centro-norteño de los Andes del Perú (Áncash, Huánuco, Junín, Lima,
Pasco y La Libertad).
Por su parte, el Grupo Sureño-Norteño comprende las variedades habladas
en un área discontinua, a ambos lados del Grupo Central, una al norte y
otra al sur. Por un lado, el subgrupo Norteño agrupa a las variedades
de quechua habladas en los departamentos norteños de Lambayeque y
Cajamarca, las variedades localizadas en la región amazónica, así como
las variedades de quechua habladas en Ecuador, Colombia y, también, en
Brasil. Por otro lado, el subgrupo Sureño congrega las variedades de la
sierra sur del Perú que son habladas en los departamentos de Huancavelica,
Ayacucho, Apurímac, Cusco, Arequipa, Puno y Moquegua, así como todas
las variedades de quechua habladas en Bolivia, Argentina y Chile.
12
Área total del quechua en los países andinos
(Fuente: Torero, 1989)
13
En el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (Ministerio
de Educación, 2013) se identifican cuatro macrovariantes del quechua
hablado en el Perú. (1) Quechua Central hablado en los departamentos
de Áncash, Huánuco, Pasco y Junín. En este texto también incluimos las
hablas quechuas de Lima (principalmente de la provincia de Cajatambo y
algunos distritos de Yauyos y Oyón), así como las hablas de Urpay y otros
distritos en las márgenes del río Marañón de la provincia de Pataz (La
Libertad) por compartir rasgos lingüísticos comunes. (2) Quechua Sureño
habado en Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y
Moquegua. (3) Quechua Norteño hablado en Cajamarca y Lambayeque.
(4) Quechua Amazónico hablado en Loreto, Madre de Dios y San Martín.
Esta clasificación hace entrever que dentro de un mismo país el quechua
registra alta variación dialectal que abarca diferentes niveles de la lengua:
fonético-fonológico, morfosintáctico y léxico-semántico.
Veamos el cuadro siguiente:
Rama Variedades
Dpto. donde se
habla
Nombre de
la variedad
Nombre
unificado
Quechua
amazónico
Kichwa amazónico:
Pastaza, Napo,
Putumayo, Tigre, Alto
Napo (Santarrosino-
Madre de Dios) y San
Martín
Loreto, Madre de
Dios y San Martín
Kichwa Kichwa
Quechua
norteño
Quechua Cajamarca,
quechua Lambayeque
(Inkawasi kañaris)
Cajamarca y
Lambayeque
Kashmarka
qichwa, Inka
wasi kañaris
kichwa
Qichwa
Quechua
central
Quechua ancashino,
quechua huanuqueño,
quechua yaru, quechua
wanka, quechua de
Cajatambo y queechua
de Yauyos.
Áncash,
Huánuco, Pasco,
Lima, Junín y La
Libertad.
Anqash
qichwa,
Wanuku
qichwa, Yaru
qichwa,
Wanka
qichwa
Quechua
sureño
Quechua chanka y
quechua collao.
Huancavelica,
Ayacucho,
Apurímac, Cuzco,
Puno, Arequipa y
Moquegua.
Chanka
qichwa,
Qullaw
qichwa
Basado en el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (2013)
14
3. QUECHUA CENTRAL
La presencia del quechua en los Andes centrales del Perú data desde
épocas muy tempranas, casi desde la aparición misma del protoidioma.
El quechua central registra alta variación dialectal, muestra de su larga
evolución y un origen de más antigüedad que el resto de las variedades
del quechua (Julca, 2009). El conjunto del quechua central, hablado en los
departamentos de Áncash, Huánuco, Junín, Pasco, Lima y La libertad, a
pesar de su unidad a nivel general, registra una diversidad muy grande en
su interior con una transición gradual entre variedades limítrofes.
Área del quechua central
15
La distinción del quechua central como una unidad lingüística frente a
las otras variantes, principalmente, sureñas y norteñas, se manifiesta en
los diferentes niveles de la lengua, en el léxico, en la fonología y en la
morfología. Sin embargo, la morfología, por sí sola y en relación con
los cambios fonológicos ocurridos durante la fase inicial del desarrollo
del quechua central, es la que da a este grupo su carácter propio. Las
características morfológicas del quechua central constan de una mezcla
de elementos innovadores y de rasgos conservadores que se pueden
encontrar en forma menos especializada en las otras variedades del
quechua peruano. A continuación, presentamos algunos aspectos del
léxico, de la fonología y de la morfología que caracterizan al conjunto del
quechua central.
Rasgos léxicos. El conjunto del quechua central comprende un caudal
importante de vocabulario propio. El léxico del quechua central muestra
una distribución geográfica limitada y que no sobrepasa los límites de este
grupo, salvo ocasionalmente en zonas fronterizas. Veamos los siguientes
ejemplos: piqa ‘cabeza’, ashku ‘papa’, haka ‘cuy’, tamya ‘lluvia’, hunaq
‘día’, aqtsa ‘cabello’, waray ‘mañana’/ ‘amanecer’, chusku ‘cuatro’, aywa-
‘ir’, qishya- ‘enfermarse’, yarqu- ‘salir’, usha- ‘terminar’, qallwash ‘amarillo’,
allaapa ‘mucho’, etcétera. Este grupo de palabras corresponden al ámbito
del quechua central. No obstante, en algunos casos, sobrepasa los límites
territoriales de la macro región centro del Perú (aqtsa bajo la forma akcha
‘cabello’), pero en otros, se restringe a solo algunos ámbitos geográficos
territoriales específicos por lo que existen otras palabras para nombrar
dicha entidad nominal o verbal (piqa ‘cabeza’ que se restringe solo a las
variedades Huaylas y Vertientes en Áncash).
Rasgos fonológicos. Los principales rasgos fonológicos que caracterizan al
quechua central son: primero, la oposición de cantidad vocálica contrastiva
entre vocales breves (a, i, u) y alargadas (aa, ii, uu). El alargamiento vocálico
en posición final de palabra se realiza para indicar la marca de primera
persona del sujeto (con verbos) y del poseedor (con sustantivos). En
suma, el quechua central tiene seis vocales contrastivas, tres breves y tres
alargadas. Segundo, la preservación del contraste entre las consonantes
africadas ch (palatal) y ts (alveolar). Por ejemplo, en Ancash, chaki ‘pie’
contrasta con tsaki ‘seco’. En el caso del Huanca, el contraste se da entre
16
la africada palatal ch y la africada retrofleja ĉ1
: chaki ‘pie’ y ĉaki ‘seco’. Esto
implica que la distinción de las africadas no siempre se da de la misma
manera, sino también con la modificación de los sonidos respectivos.
Rasgos morfológicos. Los rasgos morfológicos más importantes que
caracterizan al conjunto del quechua central son:
a) La primera persona con función de sujeto (con verbos) y de poseedor
(con sustantivos) se indica por medio de alargamiento vocálico. Por
ejemplo: muna–a ‘yo (lo) quiero’, muna–a–man ‘yo (lo) puedo querer’,
mama–a ‘mi madre’.
b) La primera persona con función de objeto (directo o indirecto) se
indica por medio del sufijo verbal –ma(a)–. Ejemplo: muna–ma–nki ‘tú
me quieres’ [muna– ‘querer’, –ma ‘objeto directo de primera persona’,
–nki ‘sujeto de segunda persona, presente y futuro’].
c) La combinación de la primera persona actora con un objeto de
segunda persona se indica por medio del sufijo –q, salvo en el quechua
wanka y en el quechua de Pacaraos. Estas dos variedades manejan
formas especiales que podrían ser el producto de innovaciones
locales. Ejemplo: muna–q ‘yo te quiero’, muna–rqa–q ‘yo te quise’. En
el quechua ancashino, además del sufijo –q que es usado para los
tiempos presente y pasado, se usa el sufijo –yki para el tiempo futuro
(muna–shqa–yki ‘yo te querré’).
d) La pluralidad verbal se indica por medio de diferentes sufijos que
tienen su lugar al interior del verbo antes de los sufijos que indican
tiempo, persona y modo. En general, la pluralidad se relaciona con el
sujeto, pero en algunos contextos puede referir a un objeto directo
o indirecto, o al sujeto y al objeto al mismo tiempo. Por ejemplo, en
el Ancashino, el sufijo –ya(a) puede pluralizar al sujeto, al objeto o al
objeto y sujeto juntos. Por ejemplo: maqa–ya(a)–shu–rqa–yki puede
interpretarse como: ‘Ellos les pegaron a ustedes’, ‘Ellos te pegaron
a ti’ o ‘Él/ella les pegó a ustedes’. En este caso, para desambiguar
las diferentes interpretaciones, el contexto de la comunicación y el
1 El fonema africado retroflejo /ĉ/ se representa ortográficamente con la grafía ˂ćh˃ (ćhaki ‘seco’).
(véase El acta de acuerdos del evento nacional para la implementación de la escritura de la
lengua quechua en el marco de la R.M. 1218-85-ED. Lima, 5 de junio de 2014).
17
uso de los pronombres personales con función de sujeto y objeto en
la frase nominal son fundamentales (Julca, 2009). Por su parte, en el
quechua de Pacaraos el elemento –rkaaĉa(a)– indica la combinación
de la pluralidad verbal con el aspecto progresivo (rima–rkaaĉa–n ‘Ellos
están hablando’) y en el quechua del norte de Junín el elemento –
raari– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto
perfectivo (rima–raari–n2
‘ellos han hablado’ [rima– ‘hablar’, –n ‘sujeto
de tercera persona, tiempo presente]).
e) El uso casi exclusivo del sufijo de aspecto progresivo –yka(:)–. Por
ejemplo: miku–yka–n ‘Estuvo comiendo’, puklla–ykaa–shaq ‘Estaré
jugando’. No obstante, en el quechua wanka se emplean las formas
–yka(:)– y –chka– con una diferencia de significado, ‘acción anticipada’
en el caso de –yka(:)– (Cerrón-Palomino, 1976).
f) Existencia de un juego completo de cuatro sufijos verbales que
indican dirección, –rpu– ‘hacia abajo’, –rku– ‘hacia arriba’, –yku– ‘hacia
adentro’, –rqu– ‘hacia afuera’. Todos son productivos, pero –yku– y –
rqu– mantienen su función original solo en formas fosilizadas.
g) Los sufijos de caso nominal: el locativo, el ablativo y el comparativo
son muy particulares. El sufijo de caso locativo es –chaw (Waras–chaw
‘en Huaraz’); el ablativo se expresa por –piq, –piqta o –pita (qanyan–
pita, qanyan–piqta, qanyan–pita ‘desde ayer’); el comparativo es –naw
(qam–naw ‘como tú’).
4. CLASIFICACIÓN Y ZONIFICACIÓN DEL QUECHUA CENTRAL
El quechua central es un complejo dialectal caracterizado por el
entrecruzamiento de isoglosas morfofonológicas y también de léxico. A
pesar de que existen rasgos comunes a todo el conjunto dialectal del
quechua central como la cantidad vocálica breve y alargada, la marcación
de la primera persona poseedora y actora con alargamiento vocálico,
entre otros, existen rasgos diferenciadores entre las variedades menores
del quechua central. Por ejemplo, solo en el Callejón de Huaylas (Áncash),
el quechua registra considerable variación. Por ejemplo, para referirse a
2 En la variedad wanka del quechua central se ha experimentado un cambio fonético de /*r/ a [l]:
*rimay > limay ‘hablar’, *sara > hara > hala ‘maíz’, *runtu > luntu ‘huevo’.
18
‘tener hambre’ en Huaraz se dice mallaqa- y en Caraz wiksana-; para decir
‘cerro’ en Huaraz se usa hirka y; en Caraz, irka. Ahora, a nivel de Áncash,
entre el quechua hablado en el Callejón de Huaylas y el de los Conchucos
la diferencia es mayor: para las palabras ‘espantapájaros’, ‘cabeza’, ‘tres’,
‘trabajé’, ‘acaba de comer’, ‘estoy seguro que es un río’, ‘dicen que es
niño’ se usan las siguientes palabras: waallu / nunayku, piqa / uma, kima /
kimsa, uryarqaa / arurqaa, mikurii / mikuskii, mayum / mayumi, wamrash
/ wamrashi, respectivamente. Y, si se sigue comparando con las hablas
de Pasco, Huánuco, Junín y Lima las diferencias son mayores (véase más
adelante).
Al respecto, Cerrón-Palomino (1978), a partir de la caracterización de
isoglosas morfológicas, concretamente el tratamiento del pluralizador
verbal, identifica la existencia de tres subgrupos: Huáilay (Waylay, Áncash-
Huánuco o Ancashino),3
Huáncay (Wankay o Pasco-Junín) y Alto Pativilca-
Alto Marañón-Alto Huallaga4.
Mientras las variedades Áncash-Huánuco
emplean –ya(a), las de Pasco-Junín manejan la triple pluralización
mediante –paaku, –Vri y –rkaa. Y, la variedad intermedia Alto Pativilca-Alto
Marañón-Alto Huallaga comparte rasgos comunes con Áncash-Huánuco
y Pasco-Junín (véase también Torero, 1974, 2002; Adelaar y Muysken,
2004, Adelaar, 2010).
Quechua central
Huaylas AP-AM-AH Huancay
Huaylas Alto Pativilca Yaru
Conchucos Alto Marañón Jauja-Huanca
Alto Huallaga Huangáscar-Topará
Cerrón-Palomino (1987)
3 Teniendo en cuenta el criterio geográfico con fines pedagógicos utilizado por el Ministerio de
Educación en la clasificación de las variedades del quechua central, alternativamente, para las
variedades mayores, utilizamos las nociones de variedad Áncash-Huánuco o Ancashino (Waylay)
y Pasco-Junín (Wankay).
4 En la clasificación de Torero (1974, 2002), Adelaar y Muysken (2004), el quechua central aparece
dividido en cinco variantes independientes: (1) Huaylas-Conchucos, (2) Alto Pativilca-Alto
Marañón–Alto Huallaga, (3) Yaru, (4) Jauja-Huanca y (5) Huangáscar-Topará.
19
Desde la perspectiva meramente lingüística, el quechua central es un
complejo dialectal muy grande donde se da un entrecruzamiento de
isoglosasfonológicasymorfológicas,asícomotambiénelementoslexicales.
Si bien dentro de esta variante se agrupan las hablas quechuas de Áncash,
Huánuco, Pasco, Junín y Lima. El grado de inteligibilidad es mayor entre
ellas y con tendencia a crecer las posibilidades de mutuo entendimiento
entre las zonas de mayor cercanía geográfica. Así por ejemplo, entre el
hablante de Huánuco o parte de Pasco y Áncash apenas existen ligeras
variaciones fonológicas y léxicas; en cambio entre Junín y Lima (Chancay y
Cajatambo) la diferencia es mucho más acentuada. La evolución en cada
una de las zonas ha seguido su propio destino. A decir verdad, la variedad
Huanca (hablada en Junín) ha experimentado los cambios más críticos
que a su vez han significado grados muy considerables de diferenciación
entre los microdialectos del mismo Huanca (Cerrón-Palomino, 1987, 1989;
Adelaar, 2010).
En el siguiente cuadro, se presenta las variedades del quechua central, sus
subvariedadesyloslugaresdondesehabla.Dichocuadrohasidoelaborado
sobre la base de datos que aparecen en la literatura especializada, así
como con datos propios elicitados a hablantes de diferentes variedades
del quechua central:5
5 Los quechuahablantes que participaron en la elicitación de datos fueron: Luis Sánchez, de Junín;
Feliciano Fabián, de Huánuco; Selvino Guadalupe, de Pasco; y Félix Julca, de Áncash (2014).
Asimismo, se recogieron datos de los profesores participantes en el I y II taller de elaboración
del manual de escritura del quechua central, llevado a cabo en Lima y Barranca, respectivamente
(DEIB, 2016).
20
Quechua
central
VARIEDADES SUBVARIEDADES LUGARES DONDE SE HABLAN
Áncash-Huánuco
(waylay o
ancashina)
Huaylas
Áncash: Huaraz, Aija, Carhuaz,
Carlos Fermín Fitzcarrald, Huaylas,
Yungay y las serranías de Huarmey,
Casma y Santa.
Conchucos
Áncash: Pomabamba, Sihuas,
Yungay (Yanama), Antonio
Raimondi, Asunción, Carlos Fermín
Fitzcarrald, Corongo, Huari,
Mariscal Luzuriaga.
Huánuco: Huamalíes, Marañón y
Huacaybamba.
La Libertad: Pataz.
Pasco - Junín
(wanka)
Yaru
Lima: sureste de Cajatambo y
serranías de Chancay.
Pasco: Daniel A. Carrión y Pasco
Junín: Junín, Yauli y Tarma.
Jauja - huanca
Junín: Jauja, Concepción y
Huancayo.
Huangáscar
Topará
Lima: Topará, Huangáscar y
Azángaro.
Alto Pativilca
Alto Marañón
Alto Huallaga
Alto Pativilca
Áncash: Bolognesi y Ocros.
Lima: Cajatambo y Chancay.
Alto Marañón Huánuco: Dos de Mayo y Yarohuilca.
Alto Huallaga
Huánuco: Pachitea, Huanuco,
Ambo
4.1. La variedad Áncash-Huánuco (waylay o ancashina)
La variante Áncash-Huánuco también llamada tradicionalmente Huáilay
(Waylay) o, últimamente, Quechua Ancashino6
es hablada en casi todo
6 En los últimos años, en lugar de la nomenclatura Quechua Huáilay (Waylay), algunos autores
como Carranza (2003), Solís (2009), Julca (2009, 2011, 2013), entre otros han empezado a usar
la nomenclatura Quechua Ancashino en lugar de Quechua Huáilay para referirse al quechua
hablado en la región Áncash y zonas aledañas de los departamentos de Huánuco, Lima y La
Libertad. Esta denominación cobra cada vez más aceptación entre los estudiosos de la región y
los propios hablantes de la zona.
21
el departamento de Áncash, a excepción de Pallasca que es de habla
castellana y Bolognesi (que pertenece a otro grupo); las provincias de
Marañón y Huamalíes en Huánuco y ciertos distritos de la provincia de
Pataz en La Libertad. Morfológicamente, se caracteriza por el uso del
pluralizador –ya(a), el empleo del limitativo –yaq y el interrogativo –ku.
Dentro de esta variante se distinguen dos grandes subvariantes habladas
al oeste y al este de la Cordillera Blanca, llamadas respectivamente Huaylas
(variante más innovadora) y Conchucos (variante más conservadora).
Los principales rasgos morfológicos que diferencian a ambos grupos
(Huaylas y Conchucos) son el empleo, por parte del último, del derivativo
verbal –ski o –ska (miku-ski-n ‘acaba de comer’, shawa-ska-mu-shun ‘hay
que colgar de una vez’) y la monoptongación de las secuencias aw > [oo]
(chawpi > [choopi]), ay > [ee] (tsay > [tsee]), y uy > [ii] (mikuy > [mikii])
por parte del primero (alcanzando hasta las zonas fronterizas de Antonio
Raimondi y Marañón). También es importante mencionar que en gran
parte de los Conchucos, incluyendo Huamalíes, a diferencia de Huaylas, la
secuencia aw se monoptonga en [uu] (wayichaw > wayichuu ‘en la casa’ o
‘dentro de la casa’, maychaw > maychuu ‘¿(en) dónde?).
Fonológicamente, también existen isoglosas que se entrecruzan o existen
solo en ciertas partes de las variantes Huaylas y Conchucos. Por ejemplo,
solo al norte de Conchucos (Sihuas y Corongo) se preserva la retrofleja
*ĉ 7
(kaĉi ‘sal’) y en el caso de Sihuas también la ch (chay ‘ese’). En el resto
de Conchucos así como en Huaylas la palatal *ch se ha alveolarizado en ts
(tsay ‘ese) o, más drásticamente, en s (say ‘ese’, sakwa ‘perdiz’), como en
el caso de Huamalíes (Howard, 2014). En el norte del Callejón de Huaylas
(incluyendo Sihuas y Corongo) se ha eliminado la h proveniente de la
*s en posición inicial de palabra (*suqta > huqta > uqta ‘seis’); el resto
mantiene la aspiración h o la sibilante s. En Huaylas y el sur de Conchucos
se depalataliza la *ñ en n (*ñawi > nawi ‘ojo’). Asimismo, en una parte de
Conchucos (específicamente en la provincia huanuqueña de Huamalíes),
así como en Ocros y Bolognesi (parcialmente) se depalataliza la *ll en l
(llilli > lili ‘axila’, alli > ali ‘bien’).
7 Algunos autores también suelen simbolizar el fonema palatal retroflejo /ĉ/ como /tr/ y /cr/, y
para escritura ortográfica de la variante Wanka se ha optado utilizar la grafía ˂ćh˃ (véase actas
de DEIB-MINEDU, 2014).
22
Finalmente, la variante Conchucos registra la inestabilidad del fonema
postvelar q. En algunos casos, principalmente en la zona noreste, así
como en Huamalíes (Huánuco), se sonoriza en [g] (qam > gam ‘tú’).
En otros casos, mayormente en Conchucos sur, en final de palabra no
agentivo se evapora produciéndose el alargamiento vocálico como
compensación q > [ø] (qampaq > qampaa ‘para ti’, mikushaq > mikushaa
‘comeré’, maychawraq > maychuuraa ‘dónde será/estará’). Asimismo, en
Conchucos norte, en los sufijos de tiempo pasado remoto –rqa, pasado
reciente –rqu, así como en el participio –shqa, el elemento q se evapora
y se produce el alargamiento vocálico: –rqa > [–raa], /–rqu > [–ruu],
–shqa > [–shaa], mikurqaa > mikuraa ‘comí’ mikurquu > mikuruu ‘acabo
de comer’, upyashqayki > upyashaayki ‘lo que tomas’).
4.2. La variedad Pasco-Junín (wankay)
La variante Pasco-Junín también llamada Huáncay (Wankay) es hablada
en los departamentos de Junín y Pasco, el sureste de la provincia de
Cajatambo, el este de Chancay y el noreste y el sureste de Yauyos (Lima).
Este subgrupo se caracteriza principalmente por el manejo de la triple
pluralización –paaku, –Vri y –rkaa. Dentro de esta variedad se distinguen
tres subvariedades: Yaru, Jauja-Huanca y Huangáscar-Topará (véase
Cerrón-Palomino 1987, 1989).
La subvariedad Yaru es hablada en el sureste de Cajatambo y las serranías
de Chancay (Lima), el departamento de Pasco y las provincias de Junín,
Yauli y Tarma, en el departamento de Junín. Caracteriza al Yaru la
presencia de las isoglosas fonológicas *ch que en algunas zonas como
en las vertientes de Chaupihuaranga, se alveoriza en ts, en las serranías
de Chancay se desafricativiza en s y alternan ts y s, y en el sureste de
Cajatambo solo existe la forma s. Asimismo, en gran parte del área de Yaru
se mantiene la distinción entre *ĉ y *ch, excepto en Chancay (Lima). Del
mismo modo, en casi toda el área la *s inicial derivó en h así como se ha
dado la depalatalización de *ñ en n y *ll en I. Finalmente, en las hablas de
Tarma se produce la sonorización de *p en b y de k en g; asimismo, se da
espirantización de *q.
La subvariedad Jauja-Huanca es hablada en los territorios de los antiguos
shawshas y wankas que actualmente comprende las provincias de Jauja,
23
Concepción y Huancayo (Junín). Esta es la subvariante más sureña del
quechua central que limita con la variedad Ayacucho-Chanka. Caracterizan
a esta subvariedad la lateralización de *r en l (*warmi > walmi ‘mujer’) y la
apicalización de s en ŝ 8
(*shunqu > ŝunqu ‘corazón’) preservación de *s en
todos los contextos (*kimsa ‘tres’, *suqta ‘seis’) y la lenición de *q (*qam >
am ‘tú’, *allqu > allu ‘perro’).
Cerrón-Palomino (1987), dentro de la subvariante Jauja-Huanca identifica
tres variantes menores: el jaujino, el huanca y el Huangáscar-Topará. El
jaujino hablado en la provincia de Jauja se caracteriza por la preservación
de *s en todos los contextos y la lenición de *q. Por su parte, el huanca
hablado en las provincias de Huancayo y Concepción, así como en los
distrito sureños de Jauja se caracteriza por la glotalización de la *q en ?
(*yaqa > ya?a ‘yo’). Además, lexicalmente, esta es la única variedad del
quechua central que usa la palabra ya?a como pronombre de primera
persona (yo).
Finalmente, la variante Huangáscar-Topará hablada en las serranías
que bordean el río Topará (en la frontera de Lima e Ica), los distritos de
Huangáscar y Azángaro, al sur de Yauyos, y en el noeste de la provincia
de Chincha (Ica), los distritos de Chavín de Topará se caracteriza por
desconocerelsubordinador–r,empleando–shpaensulugar.Empleocomo
rasgo prototípico del derivativo –tamu que expresa acción consumada.
Asimismo, emplea como locativo el sufijo –pa y como ablativo el sufijo
–paq (Cerrón-Palomino, 1987; Torero, 1974, 2002; Adelaar, 2010).
4.3. La variedad Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga
El quechua Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga es hablado en las
provincias de Bolognesi y Ocros (Áncash), parte de Cajatambo y Chancay
(Lima) y las provincias de Dos de Mayo, Ambo, Huánuco y Pachitea
(Huánuco). Esta variante central intermedia se caracteriza por compartir
algunos rasgos tanto del Quechua Huáilay como del Quechua Huáncay,
perotambiénpresentasuspropiasparticularidades.Así,morfológicamente,
8 Según el alfabeto unificado para la escritura ortográfica del quechua central, para el caso del
Huanca (Wanka), los fonemas retroflejos /ĉ/ y /ŝ/ son representados con las grafías ˂ćh˃ y ˂śh˃,
respectivamente.
24
en las provincias de Bolognesi y Dos de Mayo se emplean los pluralizadores
–ya(a), propio del Huáilay, y –rkaa (como también –paaku), prototípico
del Huáncay. Uso del limitativo –yaq. El empleo del interrogativo –ku en
ciertas zonas y de –chu, en otras. Asimismo, en ciertas zonas, la *ch ha
cambiado en ts, la *ĉ ha cambiado en ch; en otras zonas la *ĉ y la *ch
se han fusionado en ch; la h proveniente de la *s en posición inicial de
palabra abarca todo el complejo dialectal. Finalmente, en ciertas zonas se
registra la depalatalización de *ñ en n y de *ll en l (Cerrón-Palomino, 1987;
Adelaar, 2010).
5. VARIACIÓN DIALECTAL Y ESCRITURA
El quechua como cualquier otra lengua del mundo no se habla de la misma
manera entre todos sus hablantes. Como hemos visto, el quechua central
registra variación en la pronunciación, gramática y vocabulario en todas
las áreas geográficas donde se habla. Además, dicha variación no solo
es espacial sino también social. Es decir, no todos los quechuahablantes
hablan el quechua de la misma manera, sino sus hablas varían según su
edad, sexo, grado de instrucción, etcétera. Asimismo, en su dimensión
histórica el quechua registra variación; así algunas variedades regionales
son más conservadoras y; otras, más innovadoras. Por consiguiente, el
quechua central registra alta variación, principalmente, en su dimensión
histórica, geográfica y social.
Ninguna lengua del mundo se habla de la misma manera, pero a nivel
escrito mantiene uniformidad. La oralidad y la escritura son dos planos
diferentes de realización de una lengua, pero ambas están estrechamente
relacionadas. La escritura no es una transcripción fonética de las maneras
de hablar, sino la representación gráfica de las unidades distintivas o sea
fonemas. En rigor, en ninguna lengua del mundo se escribe tal como
se pronuncia. Por ejemplo, en el castellano se escribe quena, kilo, casa;
pero se pronuncia: [kéna], [kílo] y [kása], respectivamente. Asimismo en el
inglés, se escribe walk ‘caminar’, light ‘luz’ y today ‘hoy’, pero se pronuncia:
[uók], [láit] y [tudéy], respectivamente. Como podemos observar, la
pronunciación y la escritura son dos formas diferentes de realización y
materialización de la lengua.
25
Las diferentes formas de hablar una lengua, en la escritura se representan
de una sola manera según el alfabeto y normas ortográficas establecidas
convencionalmente. Así, para el quechua en general y el quechua central
en particular, mediante Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED se
reconoce el panalfabeto quechua y las normas de escritura, acorde con los
principios de la planificación lingüística y los procesos de normalización o
estandarización, para viabilizar una escritura económica, práctica y sencilla
que representa solo los fonemas, mas no los alófonos.
Es importante precisar que la instauración de un alfabeto oficial para
el quechua central no supone de ninguna manera que los hablantes
aproximen su pronunciación a la forma escrita. Así, por ejemplo, cuando
un quechuahablante de Huamalíes dice [gam] o uno de Huancayo dice
[am] o [?am] y otro de Huaraz dice [qam], tanto el quechuahablante de
Huamalíes como el de Huancayo no tienen por qué pronunciar como [qam]
(ellos tienen que seguir pronunciando como siempre lo han pronunciado
en su habla local), ello no impide, sin embargo, que cuando escriban dicha
palabra lo hagan de acuerdo con el alfabeto normalizado, es decir ˂qam˃
‘tú, usted’.9
En tal virtud, es importante que los hablantes tomemos real
conciencia de las ventajas del uso del alfabeto oficial para la unificación
de los quechuahablantes a través de la escritura.
Para distinguir las diferentes formas de habla del quechua central a
continuación presentamos los textos escritos por un equipo de profesores
de las diferentes zonas del quechua central. Dichos textos presentan la
traducción del siguiente párrafo:
9 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el
castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [peh
kado] y [peh
kao];
[apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no
domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua,
la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.
Los hombres quechuas vivimos en interacción con la
naturaleza.Nuestrosdiosesson:elsol,laluna,lasestrellas,
los nevados, los cerros. Para ellos realizamos diferentes
fiestas como un tributo. Los hombres quechuas vivimos
en armonía con la madre naturaleza y con las deidades.
26
Huaylas:
Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikta kuyapar, qarapar, rimapar,
shoqaparpis kawakuyaa. Teeta Inti, Mama killa, qoyllurkuna, jirka,
rajukunapis Apuntsikkunam kayan. Peekunapaq tukii raymikunata
rantinpaq rurayaa. Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikwan
Apukunawampis huk eellunoollaa kawakuyaa.
Huánuco:
Quichwa runakunaqa pachamamawan kuyanakur kawantsik. Intipis,
killapis, quyllurkunapis, rashtakunapis, hirkakunapis Apuntsikkunami
kayan. Paykunata shuqapar tukuy rayminta rurantsik. Quichwa
runakunaqa mama pachawan kuyanakur allim kawantsik.
Conchucos:
Qichwa runakunaqa mama patsawanqa kuyanakurmi kawayaa,
tsaymi apuukunaqa: rupay, killa, quyllurkuna, hankakuna (rahukuna)
hirkakuna, paykunapaqmi imayka rayminkuna rurapaaya, shumaq
kushishqa kayaanampaq. Qichwa runakunaqa mama patsawan,
apunkunawampis kuyanakurmi kawakuyaa.
27
Pasco:
Qichwa rimaq runakuna
kawantsi mama pachawan kuyanakur uywanakarin. Apuntsikunaqa
kan: inti, killa, quyllurkunami, rahukuna, hirkakuna. Tsaypaqmi
tukuy kushikuykunata rurantsi imanuypapis qaranakur, ali kawayta
qumanqantsipita. Qichwa rimaq runakuna mama pachawan
apuntsiwan kushishqa yachantsi.
Pataz:
Qichwa runakunaqa
kawasunchik pachamamawan untunakuy. Nuganchikpa apunchikga
gaykunam: rupay, mamakilla, chaskakuna, rahukuna, hirkakuna.
Chaykunapaqmi qaraytanaw tukilaya raymita ruranchik. Qichwa
runakunaqa. Pachamamawanpis, apuwanpis alli apanakur paraskunchik.
Cajatambo:
Nokantsiq lapantsiq
qichwa nunakayka, kawakuntsiq mamapachapa shunqunchawmy,
paywanmi. Kawaqtinstiq, shumak, alli, alli yanapanakur imaruraychawpis:
Intintsiqwan, qillantsipish, kuyllur patsa, hirka rahukuna, qunkurikurnin
raymi patsachaw mañaquntsik. Llapantsiq qichwa nunakuna
kawakuntsiq.
Huanca:
Kichwa nunakunaka,
mamapachawan pulanchikmi kawsanchik, apunchikkunam: tayta
inti, mama killa, kuyllurkuna, lasukuna, ulqukuna kapaakun. Lliw
paykunapaqmi imay lichka pishtakunakta lulanchik. Sulpayta
qunanchikpa. Kichwa nunakuna mamapachawan, apunchikkunawan
tinkuyninćhuumi kawsapaakunchik.
28
Como podemos ver, el quechua central no se habla de manera uniforme,
sino muy variada. Dicha variación se evidencia en los textos de los hablantes
que han tratado de transcribir o calcar por escrito las emisiones orales de
las palabras y expresiones según como se pronuncian en las respectivas
áreas geográficas. Es decir, son representaciones escritas que tratan de
reflejar el habla particular de cada zona donde se habla el quechua central.
Veamos el siguiente cuadro de resumen:
CASTELLANO
QUECHUA CENTRAL
Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín
quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa
gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka
naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha
nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna
estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur
sol inti rupay inti inti rupay inti inti
cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu
vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik
hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik
Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi
Representación escrita de las hablas regionales
Los ejemplos del cuadro demuestran, por un lado, que es completamente
natural que el quechua no se hable de manera uniforme, sino muy variada.
Por otro lado, la escritura del quechua no podría ser variada debido a
que genera confusión, desorden y caos. Como toda lengua escrita,
el quechua necesita ser escrita en forma uniforme, según el alfabeto
oficial y sus normas de escritura. En este caso especifico, nos referimos
a la escritura unificada del Quechua Central. En tal virtud, para que los
quechuahablantes nos podamos entender por escrito es sumamente
importante e impostergable usar el alfabeto normalizado, una sola forma
de escritura del quechua siguiendo las pautas de la Resolución Ministerial
Nº 1218-1985-ED, ratificada en los acuerdos de Cieneguilla (2014).
29
Ahora bien, para determinar cuál de las formas de escritura de las palabras
del quechua son las más adecuadas y pertinentes se toma como referencia
las formas matrices o más antiguas de los fonemas, morfemas y palabras
(aparecen precedidos de un asterisco), mas no las variaciones que ha
sufrido a través del tiempo en las diferentes zonas y grupos sociales donde
se habla.
Veamos los siguientes casos:
*s > h > Ø : *sara > hara > ara ‘maíz’
*r > l : *warmi > walmi ‘mujer’
*ll > l : *llapan > lapan ‘todo’
*ch > ts > s : *chakwa > tsakwa > sakwa ‘perdiz’
Nota: en ciertos casos ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo
que se deben escribir en forma independiente: chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’;
chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, eso’.
*q > g : *qam > gam, nuqa > nuga ‘tú’, ‘yo’
*q>h > Ø : *qampaq > qampah ‘para ti’
*ay > ee : *pay > pee ‘él / ella’
*aw > oo : *chawpi > choopi ‘centro’
*uy > ii : *mikuy > mikii ‘¡Come!’
*-nchik > -ntsik : *nuqanchik > nuqantsik
‘nosotros
(inclusivo)’
*-chaw > choo/-chu : *mayuchaw>mayuchaoo/mayuchu ‘en el río’
*-rqa > -ra : *mikurqaa > mikuraa ‘comí’
*-rqu > -ru : *upyarquu > upyaruu
‘comí’
(recientemente)
*-ñaq > -naq >-na : *rikaañaq > rikaanaq > rikaana ‘había visto’
*-mi > -m : *tamyami > tamyam
‘estoy seguro
que es lluvia’
*-shi > -sh : *tamyashi > tamyash
‘dicen que es
lluvia’
30
En los ejemplos precedentes se puede observar que dos vocales juntas
no se escriben, sino hay una especie de combinación entre las vocales
y las semiconsonantes (ay, aw, uy). Asimismo, las diferentes letras del
alfabeto castellano no aparecen, esto implica que el quechua tiene su
propio alfabeto (a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, ts, u,
uu, w, y) y; por tanto, se debe escribir solo con las letras que corresponden
al quechua. Por consiguiente, teniendo en cuenta el proceso evolutivo
de los fonemas, morfemas y palabras para la escritura ortográfica se usa
las formas más antiguas o matrices, y solo a veces las formas de usos
más extendidos. Por lo que, por ejemplo, la palabra referida a perdiz se
escribirá como chakwa, a pesar de que se pronuncie como chakwa, tsakwa
o sakwa; asimismo, para evitar la secuencia vocálica ‘au’ que no permite la
estructura silábica del quechua se escribe aw como en chawpi. Teniendo
en cuenta estas observaciones iniciales, las palabras del cuadro anterior se
deberá escribir ortográficamente según como aparece en la columna de
esritura normalizada en el cuadro siguiente.
Castellano
PRONUNCIACIÓN POR REGIONES
Escritura
normalizada
Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín
quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa qichwa
gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka runakunaqa
naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha pachamama
nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna
rahukuna /
hankakuna
estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur quyllur / chaska
sol inti rupay inti inti rupay inti inti inti / rupay
cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu hirka / urqu
vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik
kawanchik /
yachanchik
hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik
rurayaa (excl.) /
ruranchik (incl.)
Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi paykunapaq
Las hablas regionales y su representación escrita normalizada.
31
En el cuadro se observa que en algunos casos aparecen dos palabras
quechuas que traducen a una sola, esto se debe a que en el quechua como
en toda lengua hay sinónimos. En tal virtud, por ejemplo, para la palabra
estrella existen las palabras quyllur y chaska, para nevado rahu10
y hanka,
para sol inti y rupay, para cerro hirka y urqu, para vivir yachay y kaway,
etcétera. En estos casos ambas palabras son válidas y se escriben según la
normatividad correspondiente. Asimismo, en el cuadro se observa que un
fonema matriz puede registrar variaciones en su pronunciación según las
áreas geográficas. Por ejemplo, el fonema /q/ se puede pronunciar como
[q], [g], [k], [?], [Ø], pero apelando a la forma matriz se escribirá solamente
como ‹q›. Esto implica que una grafía no siempre se pronuncia de la misma
manera, sino varía dependiendo del ambiente de la palabra en el que
aparece o según las variedades dialectales. Como se puede observar en el
cuadro, una palabra presenta diferentes formas de escritura. Por ejemplo:
˂jirka˃, ˂hirka˃ e ˂irka˃ ‘cerro’. Estas representaciones escritas tratan de
reproducir las diferentes maneras de pronunciación de la palabra. Esta
realidad, ha planteado la necesidad de realizar una nivelación ortográfica
sobre la base de criterios unificadores del quechua central y no meramente
local.
Queda claro que no podemos escribir el quechua tal como se habla
porque, en rigor, ninguna lengua se escribe tal como se habla. Se escribe
usando las formas matrices de los sonidos, morfemas y palabras. Por ello,
se dice que la escritura del quechua tiene base fonémica y no fonética.
Si escribiéramos las palabras tal como se pronuncian (base fonética), la
escritura sería un caos, habría un desorden porque, incluso, cada persona
escribiría según su manera particular de hablar. Por ello, no tenemos
por qué escribir una palabra como ‘quechua’ de diferentes maneras:
‘quechwa’, ‘qichwa’, ‘quichwa’, ‘kichwa’, sino solo de una manera ‘qichwa’,
no solamente por ser la más conservadora sino la más difundida en el área
del quechua central y responde al alfabeto unificado del quechua central.
10 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el
castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y
[pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a
menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como
en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.
32
Al respecto, Cerrón-Palomino (2008b: 72) precisa que un abecedario
(achawaya) no consiste únicamente en una lista de grafías aisladas,
aunque ordenadas alfabéticamente; constituye más bien un punto de
referencia a partir del cual se organizan cadenas de sílabas y palabras en
correspondencia linear aproximada con el enunciado oral (articulado o
mental). Dicha correspondencia no es exacta ni tiene por qué serlo, pues
el acto de escritura no es un calco o una transcripción de la emisión oral
sino, sobre todo, el ciframiento aproximado visualizado de mensajes. De
hecho, no existen en el mundo sistemas ortográficos que reproduzcan
fielmente la pronunciación, a menos que hablemos de las transcripciones
fonéticas o fonológicas que hacen los lingüistas para el estudio de los
sonidos del habla, pero estas no constituyen una escritura propiamente
dicha sino recursos técnicos destinados a recoger materiales fidedignos
para el estudio y análisis de la lengua, y cuyo manejo no trasciende el
círculo de especialistas. Por consiguiente, la escritura no es de ningún
modo fiel reflejo de la pronunciación, y si bien tiene un punto de partida
en ella, la trasciende, para organizarse en un nivel de mayor abstracción y
relativa autonomía.
Finalmente, la escritura en quechua es concebida no solamente como la
representación gráfica de los sonidos del habla por medio de grafías o
letras, sino fundamentalmente, como el proceso de producción de textos
completos.Esdecir,laescrituradelquechuarebazalasimplerepresentación
ortográfica de letras, sílabas, morfemas, palabras y oraciones para llegar
a la producción de textos completos de diversa índole. Para posibilitar
la práctica cada vez más fluida del quechua central, a continuación se
presenta algunas normas básicas a tener en cuenta en la escritura del
quechua central.
33
N.° Normas básicas de escritura quechua Muestras, ejemplos
1
El quechua central se escribe solamente con las letras del alfabeto
(achawaya) consensuado para el quechua central (23 letras). Las
grafías ćh y śh tienen presencia en la variante del quechua Wanka.
a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll,
m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t,
(ts), u, uu, w, y.
2
Cuando un fonema presenta diferentes maneras de pronunciación,
se escribirá con la forma matriz.
*s > h > Ø; *ch > ts > s; *q
> h > Ø, *ñ > n; ll > l, etc.
3
En ciertos casos, ts obedece a una variación de ch. No obstante,
en otros casos, ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo
que se deben escribir en forma independiente.
Chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’
chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa,
eso’
4
Dos vocales contiguas nunca forman una sílaba en el quechua, si
ocurre la secuencia vocálica se reemplaza con las semiconsonantes
y, w para mantener la estructura silábica del quechua.
[wai] → wayi ‘casa’
[puaq] → puwaq ‘ocho’
5
Los sufijos mantienen su unidad estructural a pesar de que alguno
de sus elementos no se pronuncie o haya sufrido variaciones.
Wasi-yki [wasiki] ‹wasiyki›
‘tu casa’, miku-rqa-a
[mikuraa] ‹mikurqaa› ‘comí’
6
Las palabras del quechua no se tildan debido a que es una lengua
de acento fijo en la penúltima sílaba.
Wasinchikkunallachawraqshi
‘Dicen que en nuestras casas
nomás todavía’
7
Las palabras compuestas respetan los significados en la unidad
y se escriben como una sola palabra. No obstante, cuando las
palabras se reduplican y estas empiezan en vocal se unen por
medio de guion para dar la connotación de palabra compuesta.
Runa + shimi = runashimi
ullqu + ullqu = ullqu-ullqu
8
Ante la ausencia de palabras se procede con las acciones de
recuperación léxica en la propia variedad como en otras. Asimismo,
se puede proceder con la traducción, pero teniendo en cuenta los
aspectos socioculturales del quechua.
ala → sipsa
internet → llika (telaraña →
red)
9
Se usa la refonologización después de haber agotado las
estrategias del numeral 8 y se realiza de acuerdo a la estructura
morfofonológica del quechua.
vaca → waaka
cebolla → siwilla
10
Los topónimos y antropónimos deben escribirse respetando los
nombres ancestrales en quechua.
Anqash, Shawsha, Qiruqucha…
Atawallpa, Llanqi, Qishpi…
11
Se usan mayúsculas y minúsculas de modo similar que se usan en
otras lenguas escritas.
Allpamayuqa allaapa
shumaq rahumi.
12
Los signos de puntuación se usan similar que en el castellano, pero
obedeciendo a las características comunicativas y pragmáticas del
quechua.
— ¿Yamayllaku?
— Yamayllami. ¿Qamqá,
yamayllaku?
— Ñuqallaapis yamayllami.
34
35
36
Ishkay taqa
Hanllakunawan luqyakuna qillqay
2.1. Hanllakuna qillqay
Chawpi qichwapaqa suqtami hanllankuna kan, kimsa pishi waqaqkuna:
a, i, u, niykur kimsa unay waqaqkuna: aa, ii, uu. Kanan kay taqachaw
yachakushun imanawmi hanllakunata alli qillqanchik.
2.1.1. a, i, u pishi hanllakuna qillqay.
Awakuq shatu
Unayshi Pumapampa markachaw runakuna shumaqlla kawakuyaañaq.
Chaychawshi runakuna imaykakunatapis rantikuyaañaq. Chaymanshi
karupitapis runakuna patsa waraylla rantipakuyaananpaq chaayaq.
Chay markachawshi Shatu taaraañaq. Shatuqa shumaq runashi kañaq,
qaqllanpis shumaqllashi kañaq. Payshi shumaq awakuyta yachañaq.
Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq,
qillayyuqpis kañaq.
Chaynaw kaptinshi shumaq shipashkunapis allaapa kuyayaañaq.
37
Imanawmi a, i, u pishi waqaq hanllakunata qillqashwan. Urachaw
rikashun.
Payshi shumaq awakuyta yachañaq.
Imayka awaytapis rasllashi ushareq.
Chaynaw arurshi, achka qoriyoq,
qellayyoqpis kañaq.
Payshi shumaq awakuyta
yachañaq. Imayka awaytapis
rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi,
achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq.
/i, u/ → [e, o] / —q—
/i, u/ pishi waqaq
hanllakuna q luqyawan
tinkuyaptin , [e, o]
hanllakunanawmi
waqayan.
waqayan.
waqayan.
waqayan.
¡Kaynawmi rimanchik!
¡Kaynawmi qillqanchik!
i, u pishi waqaq hanllakuna
Yarpashun – /i, u/ pishi waqaq hanllakuna, [e, o]
hanllakunanaw waqayaptinpis, <i,
u> qillqakunawanmi qillqanchik.
– /a/ pishi hanllaqa imaypis
hana qillqashqachaw
rikashqanchiknawllami qillqakan,
mayqan luqyakunawan
pushanakurpis.
38
Rurana
Rimaykunata alli qillqashqa kaq shimiwan huntapay.
a) (uqa/oqa) ñuktush karninqa allaapami mishkiykun.
ch) (uqsha/oqsha) hirkakunachawmi wiñan.
h) (qishuta/qeshuta) wallpa ruraykan wachananpaq.
i) (wiqti/weqti) ñawinchikchaw rurakan allaapa
puñuptinchik.
k) (qipa/qepa) yuriqkunaqa mananami qichwa shimita
rimayantsu.
l) (qushni/qoshni) yarquykaqchawmi panii taaran.
ll) (quñu/ qoñu) yakutami qaramashqa wasinman
chaykuptii.
m) (qiwa/qewa) kay punkuchaw wiñaykan.
Uqa
Ama qunqashuntsu, /i/
pishi waqaq hanlla /u/ pishi
waqaq hanllawan, q luqyawan
pushanakurllami [e, o]
hanllakunanaw waqayan, ichaqa
imaypis <i, u> qillqakunawanmi
qillqananchik.
Yarpashun
39
2.1.2 aa, ii, uu unay waqaq hanllakunata qillqay.
Shumaq chiina
Huk shumaq chiinashi, taytanpa chakranpa kuchunllachaw, china kuchita
waatañaq. Chay uywanpaqshi qaarapa tullunkunawan, raprankunawan
kunchan rurañaq. Shumaq rurakuykaptinnashi qaarapa kashanqa
makinchaw timpiykuñaq.
Chayshi allaapa nanaptin makillantaqa awiykachañaq. Niykur
ullpanashqashi makinta puukapar-puukapar taakuriñaq, kay kuchiirayku
kikillaa makillaata yawaryarachii, qiriyarachii, nishpa waqashllapa kañaq.
Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami
kushikullaa, nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.
40
Imapaqmi unay waqaq hanllakunata iñishinchik, chayta yachakushun.
Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami
kushikullaa nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.
– Unay waqaq hanllakunawanqa, ñuqapa ima
kapumashqanta ninanchikpaqmi qillqanchik, kaynaw:
kuchii, hakaa, ashnuu hukkunapis. Niykur ñuqa ima
rurashqaata ninanchikpaqpis qillqanchik, kaynaw: aruu,
mikuu, waqaa hukkunapis.
– Kay unay waqaq hanllakuna wakin shimikunachawpis
yurinmi, kaynaw: uusha chiina, waaka hukkunapis.
¡Ama qunqaytsu! aa, ii, uu unay
waqaq hanllakunaqa a, i, u pishi
waqaq hanllakunanawtsu. Chay
unay hanllakuna huk laayami
kayan. Chaymi wakin shimikunapa
ima ninanta tikrachiyan.
Unay waqaq hanllakunawan
pishi waqaq hanllakuna
a ð qara ≠ aa ð qaara
i ð china ≠ ii ð chiina
u ð yura ≠ ð uu ð yuura
41
Siqita rikashpa ñawinchay, niykur allikaqta ashpiy (X).
Anti markakunachawqa achka qarami kan.
Anti markakunachawqa achka qaraami kan.
X Anti markakunachawqa achka qaarami kan.
Kay shumaq chiinata allaapa kuyaa.
Kay shumaq chinata allaapa kuyaa.
Kay shumaq chinaata allaapa kuyaa.
Ñuqapa tayta papata allaykan.
Ñuqa taytaa papata allaykan.
Ñuqapa taytaa papata allaykan.
Kay ishkay uushakuna paniipami.
Kay ishkay ushakuna paniipami.
Kay ishkay uushakuna panipami.
¡Ama qunqaytsu! Chawpi qichwapaqa
kimsami pishi waqaq hanllakuna kayan (a,
i, u), niykur unay waqaq hanllankunapis
kimsami kayan (aa, ii, uu).
Yarpashun
42
2.2. Luqyakuna qillqay
Chawpi qichwapaqa chunka qanchismi luqyankuna kayan: ch, h, k, l, ll,
m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. Kanan rikarishun imanaw kay luqyakuna
qillqana kashqanta.
2.2.1. p, t, k, q, ch, ts luqyakuna qillqay.
Mishki mikuy tarwi
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita
aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. Tarwitaqa
unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur
achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.
Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw
shiprashqapapatawanaqariykur,aqashqauchutawanpichurkur ruranchik.
Chaytami tarwi uchu nir riqinchik, wakinnami tarwi pichu niyan.
43
Kanan rikarishun p, t, k, q, ch, ts luqyakunata imanawmi qillqanchik.
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami
chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami asqan.
/p/ luqyataqa wiyashqanchiknawllami
qillqanchik, Tarma qichwachawllami
[b] luqyanaw waqan, kaynaw: *yarpuy
> yarbuy, ichaqa llapanchik <p>
qillqawan qillananchik.
/p/
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami
chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami asqan.
/t/ luqyaqa imaypis
wiyashqanchiknawllami qillqakan.
Mayqan luqyawan qatinakurpis manami
tikrantsu hukman. Kay luqyataqa <t>
qillqawanmi qillqanchik.
/t/
44
Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq.
Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku
aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.
/k/ luqyaqa wiyashqanchiknawllami
qillqakan, Tarma qichwachawllami [g]
luqyanaw waqan, ichanqa imaypis
<k> qillqawanmi qillqashun, huknaw
waqaptinpis.
/k/
Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq.
Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku
aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik.
/q/ luqyaqa chawpi qichwachaw imayka
laayami waqan. Kaynaw: [q], [g], [h].
Wanka qichwachawqa kay luqya
illashqami, ichaqa tukuy laaya
waqaptinpis, illakashqa kaptinpis
llapanchik <q> qillqawan qillqananchik.
/q/
45
Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta
maraychaw shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa
uchutawan pichurkur ruranchik.
Kay luqyaqa wakin markakunachaw
ts luqyamanmi tikrashqa niykur
s luqyamanpis tikrashqami wakin
markakunachaw. Uchu shimita wakin
markunachaw utsu niyan, wakin
markakunachawna usu niyanpis, ichaqa
chaynaw kaptinpis llapanchik <ch>
qillqawan qillqananchik.
/ch/
Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami
chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa
allaapami.
Kay luqyaqa unay qichwachaw
manami karqantsu, ch luqyapitami
shamushqa. Chayqa llapan ts
luqyawan wiyakaqta <ch> qillqawanmi
qillqashun. Ichaqa ishkay kimsa
shimikunata qillqananchikmi <ts>
qillqawan, patsa, tsaki shimikunata
manana takunanchikpaq pacha, chaki
shimikunawan.
/ts/
46
Ama qunqashuntsu, p, t,
k, q, ch, ts luqyakunaqa
mananami chaynawllatsu
rimakayan. Hanachaw
nishqanchikta shumaq
ñawincharkur qillqayanki.
Yarpashun
Pukayashqa shimikunata crucigramachaw ashiy.
a) Ñuqa taytaawanmi Limata aywashaq.
ch) Kay markachawqa achka tantatami masarayan.
h) Taytaapa hunaqninchawqa pachamankatami rurashun.
i) Kay tsaki yantata mamanchik yakunanpaq apashun.
l) Qanyanmi raqrapa aywaykaptii, chakiita kasha tukshimashqa.
ll) Qurpa runakunaqa patsallachawmi puñukuyashqa.
m) Qanyan paqasshi atuq ishkay uushata suwakushqa.
n) Anapa wasinchawmi papata mankachaw yanuyan..
ñ) Wawqiipa waakanmi qaqapa tunishqa.
Ñ
P
T
P A C H A M A N K A
P
T
47
2.2.2. m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq
Atuqpita
Huk kutishi, huk atuq achka ashmayuq runaman chaañaq. Achka uushakunata
rikarirnashi niñaq:
—Tiyuy, qampa allaapa achka uushayki kan.
—Aw, achkami uushallaakuna kan nishpana runaqa yaskiñaq.
—Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan
warmiiwanpis mikurillayaanaapaq.
Chaynashi runa niñaq: «Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki
akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa
warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq», niñaq runaqa.
Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi-kachitashqa
mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman
kutiñaq. Atuqta shamuqta rikaykurnashi, runaqa wayralla hatun allquta huk runkuman
winarkuñaq. Atuq chaariptinnashi, runaqa niñaq:
—Atuq allimi chaaramunki, kaychawmi uushayki kaykan nishpa runkuta rikachiñaq.
—Payllaa, tiyuy. Kanan wasiiman charirmi kay uushata wamraakunawan, warmiwan
mikurillashaq, atuqqa allaapa kushishqa niñaq.
Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta
aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun, imanaw wiratanataq
alli runa qaraykallamashqa nir. Taqay hirkata tikrarkurmi runkuta paskarishaq, hatun
wira uushallaata chakillapana apanaapaq».
Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk
allqulla yarqaramuñaq. Niykurnash atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis
aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa allaapa utikashqa wasinman chaañaq. Ñuqaqa
shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa
yarpakachaañaq. Kananpita patsaqa uushanta ushashaq, kananpitami runakunapa
uushankunata suwakushaq, nishpa kushillapaq yarpachakuñaq.
48
Kanan urachaw yachakushun imanawmi m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata
chawpi qichwa markanchikkunachaw rimayan.
M Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi,
kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk
hunaqna runapa wasinman kutiñaq.
Kay luqyaqa maychawpis manam hukman
tikrantsu, mayqan luqyawan qatinakurpis
chaynawllami rimakan.
N
Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki
akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa.
Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq,
niñaq runaqa.
Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami
karqantsu achka shimikuna, ichaqa kananqa achka
markakunachaw kanmi achka shimikuna n luqyawan.
Kayqa n luqya ñ luqyapita tikrashqa kaptinmi, ñawi
> nawi shimipitanaw.
Ñ Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq
ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq?
Kay luqyaqa, hanachaw nishqanchiknaw, achka
markakunachawmi n luqyaman tikrashqa, ichaqa
llapanchik qillqananchik <ñ> qillqallawan.
49
L Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq.
Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa
llasaykun».
Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami
karqantsu achka shimikuna, ichaqa achka
markakunachaw ll luqya l luqyaman tikrashqa,
chaymi achka shimikuna l luqyawan kananqa kan.
LL
Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi
atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa,
kunkanpis tsakishqa, allaapa utikashqa wasinman chaañaq.
Kay luqyaqa hanachaw nishqanchiknaw, achka
markakunachawmi l luqyaman tikrashqa, llullu>lulu;
chaymi kay markakunachaw achka shimikuna l
luqyawan kan, ichaqa llapan chay shimikunata <ll>
qillqallawan qillqananchik.
R
Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq.
Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi
atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.
Kay luqyaqa wanka markakunallachawmi llapan
shimikunachaw l luqyaman tikrashqa. Chaymi
paykuna runtu shimita luntu niyan, ichaqa l
luqyawan rimarpis llapanchik <r> qillqashun.
50
W Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay, wasillaaman chaarir llapan
wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq.
Kay luqyataqa manami <hu> qillqawan
qillqananchiktsu, qichwa shimichawqa <w>
qillqawanmi llapanchik qillqananchik. Waka
shimita huaka qillqaptinchikqa mana allimi
kanman.
Y Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq.
Chayta maakurnash, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi
atuqta kanir-kanir qatiykuñaq.
Kay luqya niraqtaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunata
qatiptin manami <i> qillqawan qillqanchiktsu.
Manami kaynawtsu qillqanchik chai, luichu, tunii
shimikunataqa; kaynawmi qillqanchik: chay, lluychu,
tuniy.
51
n, ñ, ll, r luqyakunata shimikunachaw ashirkur siqinchay.
Sasa naani
Sasa naaniqa saqwanawllami karupita rikakun. Chaypami runakuna
puriyan, ashmakuna, wayrapis siwyar aywakun, shukukuypis raslla
muyupaarin.
Hukpinnashi chay naanichaw huk suqu piqalla runa uqrakashqa
purikaañaq. Payqa kañaq sallqa sallqa runa. Payshi kañaq shishu piqa, shallu
kiru, shillunpis raqachaakushqa, llanu kunka, wiswi matanka, quru waqta,
makisapa, hatun ñawi, hukninqa wiskuyashqa, ichik sipu ñawi; niykur tita
tullu kañaq. Mullu pikshanchawshi mirkapata, kukatawan purichiq. Sisira
chukurishqa puriq, siqru ashnunpis manashi haqiykuqtsu.
Yarpashun
Ama qunqashuntsu, m, n, ñ, l, ll, r,
w, y luqyakunata alli qillqanapaq,
shumaq ñawinchashun hanachaw
nishqanchikta. Kay llapan luqyakunapita,
ñ, ll, r tikrayan n, l, luqyakunaman wakin
markakunachaw, ichaqa llapanchik chawpi
qichwa kaq <ñ, ll, r> qilllqakunawan
qillqananchik.
52
2.3.3. sh, s, h luqyakuna qillqay.
Chukllush chikishwan
Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq. Hunaqpanashi
mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir.
Chukllushqa chikish yanasanta yarparkur mikuy mañakuq aywañaq.
¡Yanasallaa!, ¡Yanasallaa!, nishpa qayaykuñaq. ¡Chikish yanasaa huk
aptaylla saraykita llamiykachimay, malliykachimay!, niñaq. Chikishqa
ichiklla sarata qaraykuñaq.
Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq.
Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq
kaykanki?”, nir.
Chikishqa allillami nishpa kutichiñaq. Niykur ¿qamqá?, nir tapuriñaq.
Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa,
manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”.
Chayshi chikishna piñashqa Kutichiñaq: “Allaapa qillatami yachakachirqaa,
ñuqallaman imaypis mikunaykipaq yarparaykanki ¡Aywakuy! Kananqa
rikaytapis manami munaqtsu, nirshi chukllushta qarquriñaq”.
Chayshi Chukllushqa mallaqar waqar aywakuñaq.
53
sh, s, h luqyakuna qillqay.
SH
Kay luqyaqa manami tikrantsu, chaynawllami
llapan chawpi markakunachaw rimakan. Ima
luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan. Kay
luqyataqa <sh> qillqawanmi qillqananchik, ura raki
qillqashqakunachaw rikashqanchiknaw.
Kay luqyaqa wakin chawpi markakunachaw h
luqyamanmi tikrashqa, niykurpis wakin chawpi
markakunachaw illaqashqa (s>h>Ø); chaynaw
sara shimi haraman tikrashqa, niykurpis araman
tikrashqa. Ichaqa kimsa laaya rimarpis, unay shimi
kaqta qillqananchik, sara shimita, <s> qillqawan.
Chaypaq puntata shumaq tapupakushun.
S
Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti,
chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?”
y nir.
Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa, manatsuraq
yapay saraykita qaraykamankiman”.
H
Kay luqyaqa wakin markakunachaw illaqashqami. Chayqa
chay markakunachaw manami hatun niyantsu kay
shimita, atun niyan, ichaqa mana h luqyayuqmi rimarpis,
qillqaychaw <h> qillqata qillqananchik.
Kay luqyaqa shimipa qallananchaw aywan, hucha
shimichaw rikashqanchiknaw; niykur ishkay hanllakunapa
chawpillanchawmi aywan, aha shimichawnaw.
54
Pishiqman kay shimikunata qillqay: hatun, kashqantapis,
rapranllashi, sapilla.
Papa muruy
Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan,
imaykarikuq papa muruytami . Kay markanchikchawqa
michka muruyta, muruytawanpis watatumaqchawmuruyan.
Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw rikanchik.
Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw
millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw
muruyqa winan.
55
Yarpashun
Ama qunqashuntsu,
sh, s, h luqyakunata alli
qillqanapaq, shumaq
rikay imanawmi
qillqashqanchik hana
qillqashqachaw.
Kimsanpita, s, h
luqyakunami tikrayan
wakin markakunachaw.
Alli qillqanaykipaq,
shumaq ñawinchay
nishqanchikta.
56
57
58
Kimsa taqa
Pakishimi
3.1. Pakishimi rurakaananpaq
Lluychu
Lluychukunashi purikuykaayan,
hirkachawshi purikuykaayan,
qiwallata mikukur,
yakullata upukur.
Waqrasapa lluychukuna,
hirkachawshi purikuykaayan,
hatun chanka lluychukuna,
ayqir, ayqir aywakuykaayan.
Kashpi chanka, hatun kunka,
atuqkuna manchayaashunki.
Sallqakunachaw kawaptiyki,
suqu punchu niyaashunki.
LH
LHH
LHL
HL
H
59
Chawpi qichwachawqa suqta laaya pakishimikunami kan.
1. Pishi waqaq hanlla
H
Atuqkuna shimichaw H laaya
pakishimita rikanchik. Kay
laaya pakishimiqa shimipa
qallananchawllami yurin.
a. tuq. ku. na
Hanlla
2. Unay waqaq hanlla
HH
Aayay shimichaw HH laaya
pakishimita rikanchik. Kay
laaya pakishimiqa shimipa
qallananchawllami.
aa. yay
Hanlla
3. Hanlla luqyawan
HL
Ayqir shimichaw HL laaya
pakishimita rikanchik. Kay
laaya pakishimipis shimipa
qallananchawllami yurin.
ay. qir
Hanlla Luqya
60
4. Luqya hanllakunawan
Luy. ch u. k u. n a
Luqya Luqya Luqya
Hanlla Hanlla Hanlla
LH
Luychukuna
shimichaw LH
laaya pakishimita
rikanchik. Kay laaya
pakishimiqa shimipa
qallananchaw,
chawpinchaw,
ushananchawpis,
rikashqanchiknawmi
yurin.
5. Luqya ishkay hanllakunawan
LHH
Chiina shimichaw LHH laaya
pakishimita rikanchik. Kay
laaya pakishimiqa shimipa
qallananchaw, chawpinchaw,
ushananchawpis yurinmi.
ch ii. na.
Luqya
6. Luqya, hanlla, luqyawan
Hirkachaw
shimichaw LHL
laaya pakishimita
rikanchik. Kay laaya
pakishimiqa shimipa
qallananchaw
ushananchawpis
yurinmi.
LHL
h i r. ka. ch a w.
Hanlla Luqya Luqya
Luqya Luqya Hanlla
Hanlla
Hanlla
61
Waqrasapa lluychukuna,
hirkachawshi purikuykaayan,
hatun chanka lluychukuna,
ayqir, ayqir aywakuykaayan
Kashpi chanka, hatun kunka,
atuqkuna manchashunki.
Sallqakunachaw kawaptiyki,
suqu punchu niyaashunki.
waq. ra. sa. pa
• Chawpi qichwachawqa, manami *LLH
pakishimi kantsu.
• Unay waqaq hanllakunata ishkay
hanllakunatanawmi qillqanchik.
• Ch, ll, sh, ts luqyakunachaw huk
luqyatanawllami rikanchik.
• h luqyaqa shimipa qallananchaw,
ishkay hanllakunapa chawpinchawllami
aywan, manami huk hanllata qatintsu.
Yarpashun
Ura raki qillqashqakunachaw anqashyashqa shimikunata
pakishimikunaman rakiy.
62
3.2. Aw, ay, uy qatikuna qillqay
Papa muruy
Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka
rikuq papa muruytami musyayan.
Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw kashqantapis rikanchik.
Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw
millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw
muruyqa rapranllashi wiñan, allashqapis sapilla puqukurkun. Michka
muruytaqa tsaki patsachawmi muruyan.
Manaraq murupakur, llapan qurankunatami ashmankunata michipakuyan.
Chayta ushapakurirnami tsaki achukunatapis kayapakuyan, chakra
kuchunmanmi qutupakuyan, chaychaw ismur patsata wanuchayaananpaq.
Chipyaqta haqiriykurnami parquyan kuchupita kuchuyaq chakrata alliq
63
alliq uquchiyashqanyaq. Chaypita kimsa chusku hunaqran tsakichiyan,
niykur kuchunpaayan, chakmar qallaykuyaananpaq.
Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata
charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan,
warmikunanami huk kuchunchaw mikuyta yanukuyan. Ishkay kutimi
chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, chayranmi rawaykunata
chutar qallaykuyan. Kay rawaykunataqa makar-makartanaw,
parqashtanaw, matatanawpis rurayan, yaku aywananmannaw.
Murukuy hunaqqa minkakuyan runakunata, awkinkunata, warmikunata,
wamrakunatapis, llapanmi yanapanakuyan, manaraq inti rataptin murur
qallaykuyan.
Papa muruychawqa warmimi muruta hitan, ullqukaqnami chapayan.
Awkin runakunanami kuchunpaayan, kurpakunatapis wirupaayan,
rawaykunatapis allichapaayan.
Papata pamparir qamlaq apiwanmi llapan pukllayan chay chakra papa
muruyashqanchaw. Ari chayta mana rurayaptinqa manashi alli aylluytatsu
tariyan.
64
Kanan urachaw rimashun imanawmi wakin markakuna aw, ay, uy
qatikuna rimakan
Kay paki qillqashqachaw
aw niraqta rikashqanchik
wakin markakunachaw, oo
unay waqaq hanllatanawmi
rimayan, ichaqa kayqa
rimayllachawmi alli,
qillqaptinchikqa <aw>
niraqtawanmi qillqashun.
aw
aw
a
a
aw [oo] → <aw>
Papataqa tintuq killachawshi
murukunchik, wakinnami hatunkillachaw.
Kay ay niraqtaqa
ee unay waqaq
hanllanawmi rimakan
wakin markakunachaw.
Ichaqa llapanchikmi
<ay>niraqtata
qillqananchik.
[ee] → <ay>
aw
aw
aw
aw
Chay chakmayman llapan runakunami
aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin.
Kay uy niraqpis huk unay
waqaq hanllanawllami
ii rimakan wakin
markakunachaw.
Wakinninchikkunaqa
qillqashqanchiknawllami
rimanchik, ichaqa
llapanchik <uy>
niraqtawan qillqashun.
[ii] → <uy>
aw
aw
w
aw
Michka muruytaqa tsaki patsachawni
muruyan.
65
Kay rimaykunachaw ashwanta rikashun imanaw ay, aw, uy qatikuna
qillqakashqanta
Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka
rikuq papa muruytami musyayan.
Wakin markakunachawpis, ichaqa ashwan Huaylas raqrachaw,
hanachaw nishqanchiknaw, /ay/, /aw/, /uy/ niraqkunata huk unay
waqaq hanllakunatanawmi rimayan, [ee], [oo], [ii], nirmi rimayan.
Ichaqa chaynaw rimarpis kaynawmi llapanchik qillqashun: ‹ay›,
‹aw›, ‹uy›.
Shuqankuna
Urachaw shimikuna imanaw qillqashqanchikta rimashqanchiktapis
rikashun.
/aw/ > [oo]
/chawpi/ > [choopi]
/ñawpa/ > [ñoopa]
/chawma/ > [chooma]
/ay/ > [ee]
/chay/ > [chee]
/imayka/ > [imeeka]
/pay/ > [pee]
/uy/ > [ii]
/muruy/ > [murii]
/mikuy/ > [mikii]
/chakmakuy/ > [chakmakii]
66
1. Kay shimikunata uraman aparkur maychaw kashqanman
ñiqichar qillqay.
aw ay uy
kuchunchaw
kuchunchoo - chee
killachoo - chakmakiita
muriiqa - rureekan
mikiita - parqashtanoo
kee - qalleekuyan
imeeka - muriita
pukllakiikuyan - tumaqchoo
muriitami - makartanoo
killachooshi - eewayan
67
2. Papa muruypita qillqashqata rikarkur kay raki qillqashqakunata
huntapay:
aw ay uy
Markanchikchawqa llapan runakunami papa mur ta yachayan, im
ka rikuq papa mur tami musyayan.
Ch chakm man llapan runakunami wayan, alli yapyaq kaq
takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan,
warmikunanami huk kuchunch mik ta yanukuyan.
Ishk kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, ch
ran raw kunata sutar qall kuyan. K raw kunataqa
makar makartan , parqashtan , matatan pis rurayan, yaku
aywananman .
Ama qunqaytsu, wakin markakunachaw,
ay, aw, uy niraqkunataqa manami
rimayashqannawtsu qillqakanqa. ee,
oo, ii unay waqaq hanllakunatanaw kay
markunachaw rimayaptinpis, llapanchik
ay, aw, uy niraqkunawan qillqananchik.
Yarpashun
68
69
70
Chusku taqa
Shimi huntachiqkuna qillqay
-paq, -ñaq, -shaq -rqa shimi huntachikkunata alli qillqanapaq.
-chaw, -naw shimi huntachikkunata alli qillqanapaq.
-yki shimi huntachiqta alli qillqanapaq.
Intipa wamran
Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin
llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu.
Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman
qamkunawan aywashaq niñaq.
Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq
aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu.
Chayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta
Intinchikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan
qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna
yachaqwan mañakuyaañaq.
71
Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw
kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. Chayshi llapan
runakuna manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita
yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi
illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaq, patsatapis kuyuchirqanshi.
Hirkachawshi huk michikuq wamra kaykaañaq, illapaqa washanllachawshi
pashtarirqan, hatun uchkutashi rurariñaq. Chaypitanashi michikuq
wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman
qawariñaq. Chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq,
uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta.
Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi
kañaq. Chaynash michikuq wamra tapuñaq: “¿Pitaq kanki?, ¿imatami
kaychaw ruranki?”, nishpa. Warmi wamraqa kutichiñaq: “Ñuqa Intipa
wamranmi kaa, paymi kayman chaachishqa runakunata yanapanaapaq,
imatapis rurayta musyaatsu”, nishpa waqar qallarkuñaq. Michikuq
wamraqa llakipa ama waqaytsu nir witipaañaq. Intipa wamran allaapa
waqaptin, wiqinpis uchkuman wiñakaañaq. Chaynaw waqaykaptinshi
wiqin quchaman tikrariñaq, chayllachawshi mana kuyushpa waqarir
hamaraykarqan.
Intiqa wamranta rikaykur llakiparqanshi. Chayshi huk illapamanna
wamranta tikrachiñaq. Chay patsa allaapashi achacharqan quchapapis
yakun tsakir qallarkuñaq. Chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq.
Chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq,
niykurnashi tamya qallarkurqan.
Chaypitashi chay markachaw runakuna kushilla kawayan. Kanannashi chay
uchkuqa hatun quchaman tikrashqa. Michikuq wamraqa Intipa wamranta
yarparnashi, imaypis quchaman ashiq aywañaq.
72
4.1 -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna qillqay.
/-paq/
[-paq]
[-paa]
Kay shimi huntachiqqa imatapis imapaq
rurashqanchikta ninanchikpaqmi,
ura rakishqa qillqashqachaw
rikashqanchiknaw.
Wakin markakunachaw -paq
shimi huntachiqta -paa shimi
huntachiqtanawmi rimayan,
ichaqa llapanchik -paq shimi
huntachiqta qillqananchik.
Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Unayshi yachaqqa
runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intichikta mañakushaq
tamyamunanpaq niñaq.
/-rqa/
[-rqa]
[-ra]
Kay shimi huntachiq mana kanan
ruraykashqanchikta ninanchikpaqmi.
Wakin markakunachawqa
kay shimi huntachiq q
luqyanta uqrashqa, -ra shimi
huntachiqman tikrashqa.
Ichaqa q luqyayuqta
qillqananchik.
Chay patsa allaapa achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq,
chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq, chaynashi pukutayqa
hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya
qallarkurqan.
73
/-ñaq/
[-naq]
[-naa]
Kay shimi huntachiqqa allaapa unay
imapis rurashkashqanta ima kashqanta
ninanchikpaqmi.
kay shimi huntachiqqa
chusku laayami rimakan:
-ñaq, -naq, ñaa, -naa.
Ichaqa llapanpita -ñaq shimi
huntachiqtami qillqashun.
Unayshi hallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin
llapan hachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu.
/-shaq/
[-shaq]
[-shaa]
Kay shimi huntachiqtaqa imatapis manaraq
ruraykashqanchikta ninanchikpaq iñishinchik,
ura raki qillqashqachaw rikashqanchiknaw.
Kay shimi huntachiq, wakin
shimi huntachiqkunanaw,
q luqyanta uqrashqa wakin
markakunachaw, ichaqa q
luqyayuqta qillqananchik.
Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman
qamkunawan aywashaq niñaq.
[-ñaq]
[-ñaa]
74
1. -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna shimikunachaw
mana alli qillqashqa kaykaqta muyuwan wichqay.
Intipa wamran
Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaa, chayshi mana yaku kaptin
llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaanatsu.
Chaynawllakishqakaykaayaptinshiyachaqninhukmarkamanqamkunawan
aywashaa niñaa.
Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq
aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi
yachaqqa runakunata qayañaa ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta
mañakushaa tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur,
rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan
mañakuyaañaq.
Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw
kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaa. Chayshi llapan
runakunashi manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq.
Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur
yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaa, patsatapis
kuyuchirqanshi.
75
2. Urachaw mana alli shimikunata qillqay, niykur alli qillqay, shumaq
shuqanta rikarkur.
Mana alli qillqashqa
shimikuna
Alli qillqashqa
shimikuna
r usyañaa usyañaq
r
r
r
r
r
r
r
Ama qunqashuntsu, -paq, -rqa, -ñaq,
-shaq shimi huntachiqkunaqa wakin
markakunachawqa, q luqyantami
uqrayashqa, ichaqa llapanta q
luqyayuqtami qillqananchik.
Yarpashun
76
4.2 –chaw, –naw shimi huntachiqkuna qillqay.
Chaypitanashi michikuq wamra
imatapis wiyañaqtsu, hinashpa
mana manchakushpa uchkuman
qawariñaq, chaychawshi huk
qarapaachu warmi wamrata
rikaykuñaq, uchku chawpinchaw
alalachikur hamaraykaqta.
Kay shimi huntachiqqa –choo, -chuu, -chu niraqkunamanmi
tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –chaw niraqwanmi
qillqananchik.
/-chaw/
[-chu]
[-chaw]
[-chuu]
[-choo]
Intiqa llapan runakunata
rikaykur llakipaariñaqshi.
Chaynaw kaykaayaptinnashi
hanaqpatsachaw illapa pashtañaq.
Chay wamrapa aqchanpis
ninanawshi rawrañaq, turumanyay
chikanshi kañaq.
Kay shimi huntachiqqa –noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunamanmi
tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –naw niraqwanmi
qillqananchik.
/-naw/
[-nuq]
[-nuy]
[-naw]
[-nu]
[-nuu]
[-noo]
77
1. Qillqashqata ñawinchay, niykur shamuq rapichaw –naw, –chaw
shimi huntachiqyuq shimikunata qillqay.
Intipa mishki uqan
Uqataqa, papatanawmi mururqaa,
mashwatanawmi chakrachaw uryaparqaa
chunka killatanawmi ayllurqaa,
allpa mankachawmi yanurqaa.
Papanaw tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa,
qarwash, puka, yuraqpis, yanapis kayaami,
waytaakunapis shipashnawmi tushuyan,
wayra wichyaptin raprakunanami taqllayan.
78
.
.
.
.
.
.
.
.
.
a Papatanawmi
2. Kay shimikunata ñawincharir, rimaykunachaw ashirir tinkuchiy:
Papanaw papatanawmi mururqaa.
Uqataqa papatanawmi muruyarqaa.
Mashwatapis tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa.
79
3. Kay hamuchinakuyta huntapay –naw shuti huntachiqta
pishiqkunaman churar:
Imallash, imallash
Piqa---, maki---, chaki---, rinri---, shimi---pis
rikakunmi, hinashpami rimantsu
¿Imaraq kanman?
Waanii
-Ama qunqashuntsu, -chaw, -naw shimi
hunatachiqkunata, -choo, -chuu, -chu
niraqkunatanaw, -noo, -nuu, -un, -nuq,
-nuy niraqkunatanaw rimarpis, -chaw,
-naw niraqkunata qillqananchik.
Yarpashun
80
4.3 –yki shuti huntachiqta alli qillqanapaq
Uywakunapita
Shatu unaypita markanman kutiykur yanasanta tapushqa:
—¿Ima uywakunataq paniykipa wasinchaw kan?
Yanasanqa kayta kutichishqa:
—Paniipa wasinchawqa mishin, allqunkunami kan.
Niptinqa Shatu yapay tapushqa:
—¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku?
Shatupa yanasanqa nishqa:
Chay llapan uywakuna wasiichaw kanmi.
Rikashun imapaqmi –yki shimi huntachiqta shutikunaman
churanchik.
Niptinqa Shatu yapay tapushqa:
—¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku?
-ki
Kay shimi huntachiqqa qampa imayki
kashqanta ninanchikpaqmi, i ushashqa
shimikunaman churaptinchikqa -ki
niraqmanmi tikran. Ichaqa -yki nir
qillqananchik.
-yki
81
–yki shuti huntachiq qillqay.
Allqu Allquykishi Rosapa hakanta suwakushqa.
Mishi .
Wasi .
Waaka .
Wawqi .
Wiqti .
Atuq .
Maki .
Pishqu .
-yki shuti huntachiqta i hanllachaw
ushashqa shutikunaman churaptinchik -ki
niraqmi rimakan, ichaqa -yki niraqtami
qillqananchik.
Yarpashun
82
83
84
Pichqa Taqa
Shimikuna qillqay
5.1 Ishkay purwakashqa shimikunata alli qillqanapaq
Uusha ashiy
Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq.
Chimpanchawshi sara-sara rurinchaw huk shipash chiina-chiina shumaq
qutsukuykaañaq. Chaynashi wamraqa qayakuñaq: “Mamáy, icha uushata
rikarqunki”, nishpa. Warminashi yaskirin: “¡Kananqa manchakashqa
tapukamanki, aw! Qanyanqa chiina-chiina mana rikaamaytapis
munashpa waqratyarqayki. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay
Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki. Manami allitsu
chay nikachar-nikachar puriy. Imayllapis tarinakushunmi. Chayraykur
kananpita alli warmi kakunaykipaq willarishqayki. Uushaykiqa taqay tayta
Ushtapa qura-qura chakran kuchunchawmi kaykashqa, shillku-shillku
rurinchaw mikuykaayan. Chayllapa ayway, sasa-sasa naanipa lluqaykur.
85
Purwakashqa shimikunata imanaw qilllqananchikpaq urachaw
ñawinchashun.
Shuqankuna
tuma + tuma = tuma-tuma
sara + sara = sara-sara
chiina + chiina = chiina-chiina
runa + runa = runa-runa
uru + uru = uru-uru
ichi + ichi = ichi-ichi
ata + ata = ata-ata
Purwakashqa
shimikunaqa
ishkay shimikuna
hukllayashqami, huk
ninanyuqllami.
Purwakashqa shimikunataqa
hukllaylla shimikunatanawmi
qillqanchik, manami
rakishqatatsu qillaqanchik,
kaynaw: yachaywasi.
Ichaqa Ishkan purwakashqa
shimikuna chaylla kayaptin,
kaynawmi qillqanchik:
tuma-tuma. Ishkan shimipita
hukkaq hamllawan qallaptin,
siqitami churanchik, kaynaw:
warmi-ullqu.
Huk wamrashi tuma-tuma
naanipa uushan ashiq
aywañaq. Yachaywasichawpis
rimapaamankitsu, tutay
Quñuqquchachaw
yanasaykikunawan asipaamarqayki.
86
Siqikunata purwakashqa shimikunata akrarkur shutinchay.
ayapampa rumi-rumi yachaywasi
puñuysiki pukllaypacha
puñuysiki
87
• Ama qunqashuntsu, purwakashqa
shimikunataqa hukllaylla
shimikunatanaw qillqanchik. Ishkan
shimipita hukkaq qatiqnin hanllawan
qallaptin, siqitami churanchik.
• Ishkan hukllayashqa shimikuna
chaynawlla kayaptin, siqitami
churanchik hukllaylla shiminawlla
rikakaananpaq.
Yarpashun
88
5.2 Mañakuy shimikuna qillqay.
Qatuna wasichaw
rantipakuy
Qatukunawasichaw rantiyaañaq: papayata, platanusta, tumatita,
piiñata, uuwata, sirwillata, naranhuta, pipiñukunata, mansanatapis.
Mikunawasiman chariykur tukuy mikuykunata mikuyaañaq: siwichita,
chilkanuta,mariskuta,kankashqawishpata,kulliapitapis. Uryakunapaqpis
rikaayaañaq: siruchuta, piikuta, lampata, karitillata, martilluta, winchata,
imaykatapis.
89
¿Imanawmi mañakuy shimikunata qillqanchik? Ishkay laayatami
qillqashun, urachaw rikashun:
castellano quechua
mesa miisa
serrucho siruchu
cebiche siwichi
tomate tumati
plátano latanus
toro tuuru
Wakin mañakushqa shimikunata unay waqaq hanllakunawanmi qillqashun
qichwachaw chay shimikuna pishi waqaq hanllakunawan kaptin, kaynaw:
kastilla shimipita shamuq qichwachaw ka shimikuna
piña > piiña piña ‘bravo, enojado’
carro > kaaru karu ‘lejos’
vaca > waaka waka ‘sitio sagrado’
a. Qichwaman tikrashqa kaq Qichwachaw
mana kaptinllami,
mana qichwachaw
imatapis niyta
atiptinchikllami
ima shimitapis
mañakushun huk
shimikunapita.
Wakin
kastilla shimipita ima
shimipitapis mañakushqa
shimikunataqa qichwapa
hanllankunawan
luqyankunawanmi
qillqashun,
qichwa rimaqkuna
rimayashqannaw.
Shuqan:
90
b. Mana qichwaman tikrashqa kaq
Shuqan:
Kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa
shimikunataqa, mana yachaptinchik imanawmi
qichwa rimaqkuna rimayashqanta, allaapa
mushuq shimikunata kaptinqa manami qichwapa
luqyankunawantsu hanllankunawantsu qillqashun.
castellano quechua
computadora computadora
televisión television
internet internet
celular celular
whatsaap whatsaap
facebook facebook
messenger messenger
laptop laptop
tablet tablet
microondas microondas
refrigeradora refrigeradora
lavadora lavadora
91
Rikashun imanawmi mana qichwachaw kaq hanllakuna,
luqyakuna rimakan.
Kastilla
shimichaw
Qichwa
shimichaw
qillqan shuqan
b w <w> cebiche > siwichi
c
k <k> camisa > kamisa
s <s> cebolla > siwilla
d r <r> ruda > ruura
e i <i> leche > lichi
f h <h>
fustán > hustan
fósforo > puspuru
g q <q> trigo > triqu
h h <h> hacha > haacha
j h <h> jabón > hawun
o u <u> toro > tuuru
qu k <k> queso > kisu
rr r <r> carro > kaaru
v b <w> vela > wiila
z s <s> zapato > sapatu
92
Siqikunata rikarkur huntapay.
K A M I S A
93
Yarpashun
• Kastilla shimikunataqa mañakunchik
qichwachaw niyta munashqanchik
mana kaptinllami, mana niyta
atiptinchik qichwachaw.
• Mañakushqa shimikunata qichwa
rimaqkuna rimayashqannawmi
qillqashun, qichwapa luqyankunawan
hanllankunawan.
• Wakin shimikunataqa kikin shimipita
shamuqtanawmi qillqashun,
allaapa mushuq shimikuna kaptin,
mana imanaw qichwa rimaqkuna
chay shimikunata rimayashqanta
musyaptinchik.
94
5.3 Patsashutikuna qillqay
Shipashpa
puriynin
Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw
ashmankunawan taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka
nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa
pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywañaq Pumapunku
hananpa. Niykurna Inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq
wichañaq. Chaychaw hamakuñaq mirkapanta mikur. Chaynaw
kaykarnash wiyañaq huk runa wichyakuqta Markahirka hananpita llapan
kallpanwan. Niykurqa qayakuñaq: “¡Aw shumaq shipash, shuyaamay
wallkinakur aywakunapaq Wanakupampa markakama!”. Chaynaw nir
qayakurirqa wayranawpis illakaypa illakar uraañaq. Chinchas markaman
chaykurqa aswata uyllunman wiñakurkur taripar-taripar wichaañaq
Yanaputuman chaykurqa shipashta rikaariñaq.
Chaypitashi ishkankunana wichayaañaq, imaykata willapaanakur. Chayshi
allaw shipashqa pishipar waqañaq. Niykurna hirkakunaqa kuyapar
tikrarachiyaañaq Waqaqqaqaman. Chayshi allaw runatapis llakinashqa
rikaraykaptin Puquqqaqaman tikrarachiyaañaq.
Chayshi kananyaqpis ishkan qaqakuna yanayaayan kaylla, wakllachaw
rikaraanakur piñakuyaptinshi allaapa tamyanpis, rashtapis, runtupis shikwan.
Chayshi Wanukupampayaq wiyakan ishkan qaqakuna waqayaptin.
95
A. Patsashutikuna qillqay.
Unayshi kañaq huk shumaq
shipash, Yuraqqucha
hawanchaw ashmankunawan
taaraañaq. Chayshi uramuñaq
Huantar marka nishqanpa.
Niykurshi Puchkamayuman
chaykur awikuñaq allaapa
pishipashqa. Chaypitaqa
Pumachakata chimparir
aywanañaq Pumapunku
hananpa. Niykurna inkanaanita
taririr kushishqa
Huachis markayaq wichañaq.
Patsashutikunataqa, ima
ninanta yachaptinchik,
ima qichwa shimikunapita
shamuqta musyaptinchik,
qichwachawmi qillqashun.
Kay Pumachaka shuti,
huk chakapa shutinmi.
Chay patsashutiqa puma
+ chaka shutikunawanmi
rurakashqa. Kaynaw
yachaptinchikqa,
qichwachawmi qillqashun
chay patsashimikunata.
Mana ima qichwa
shimikunapita shamuqta
yachaptinchikqa, mana
ninanta musyarqa,
kastilla shimichaw
qillqakashqantanawmi
qillqashun.
96
Shuqankuna
• Pumapunkuchaw huk atuq pakakushqa ushata
mikunanpaq.
• Lukmapatakchawqa achka lukmatami runakuna
murukuyan.
• Aqupunku markachawqa achka wasi sharkachina
aqu kayan.
• Patsachakapaqa runakuna uushanta qarquyan.
• Puchkamayuchaw challwakuna mirayashqa.
• Yanaquchachaw wamrakuna awiyashqa
chakinkunata.
• Pawqarpampachaw warmikuna achka mikunata
rantikuyan.
• Tayapampapa yanasaakuna aywayashqa.
• Waqaqqaqapa hananchaw yana pukutay
puñuraykan.
• Washipampa aywayashqa runakuna arupakuq.
• Chakiquchachaw yaku tsakishqa.
• Wankamayupita shamuyashqa warmikuna waylasta
tushuq.
• Pukaraachaw warmikuna pallata shumaq
qatswayan.
• Tsukurumi shumaq qaqami, llapan runakunami
kuyayan.
97
1. Chuskukuchu qillqakunata alli rikaparir, shutikunata
tariy, niykur ashpiy.
ramran
pumachaka
pumawasin
tinku
yawarqucha
waytuna
uqupampa
yanaqucha timpuq
pumapunku pumapampa
tarapampa
p u m a c h a k a t
u u t i n k u t h s
m r m y k h w i c a
a a t a m n a m u l
w m t n p ñ r p q l
a r a a l a p u r w
s a r q u p m q a a
i n a u i m i p w y
n r p c l a q s a a
t s a h q p k a y k
p u m a p u n k u a
l w p u k q p q a a
k w a y t u n a k s
u m a c h a k a
98
2. Markaykipa, quchanpa, rahunpa, naaninpa, chakankunapa
shutinkunata kastillanunaw qillqashqapita kikin qichwachaw
qillqay.
Marka Qucha Rahu Naani Chaka Mayu
Pumapampa Yanaqucha Waywash Chakinaani Rumichaka Aqumayu
Yarpashun
Patsakunapa shutinkunataqa kikin
qichwallachawmi qillqanchik. Wakin qichwa
shutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis
kikin qichwachawmi qillqananchik; ichaqa
mana ninanta yachaptinchik ima shimikunapita
rurakashqanta mana musyantichik, kastilla
shimichaw qillqakashqannawllami qillqashun.
99
5.4. Runashutikunata alli qillqanapaq
Tayta Tankuypa
willakuynin
Tayta Tankuyshi yunkapita shamuykaañaq Yanawanka markaman,
Chayshi Karpa quchaman chaykaamushqanchaw chakaapurkurkuñaq.
Chaychawqa Kuntur machayta tariñaq. Chaychawqa qurpachakuñaq.
Pullan paqas mishki puñuychaw kaykaptin, ishkay runakuna qapariyaañaq.
Paykunashi qapariyaq, tayta Wiñaq, tayta Wamash ninakur tuurunkunata
hurqupakuyaañaq. Chayshi tayta Tankuy watiqaykamunanpaq huk puka
tuuruwan yuraq tuuru maqanakuykayaañaq qucha kuchunchaw, hatun
marayyashqa rumi hananchaw. Pasaypa manchakashqa rikaraykaptin,
yuraq kaq tuuru puka kaqta llallir quchaman tanqariykuñaq.
100
Patsa wararkuptinnashi, rikachakuq aywañaq. Chaychawshi tariñaq
tuurukunapa yupinta rumi hananchaw, niykur tuurupa pakishqa waqranta
tarikuñaq, kay waqraqa quripita kañaq. Chaywanshi markanman aywaykur
achka kapuqyuq tikrañaq. Chay patsapitashi llapan churinkunata shumaq
shutichiñaq: Qurishunqu, Kushi Quyllur, Ñuspi Killa, Illa Nina, Killa,
Wayra, Urpi, Illapa, Ñusta, Shulla, Quri Wayta, Nina nir.
Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq.
Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi
Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu
Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi
Ishtiwan. Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq
waynawan, Ñusta mahakaañaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi
Ushtaku Shuqushi waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina
wamranashi Jhonathan mishtiwan.
101
Urachaw yachakushun ima runa shutikunami qichwachaw
kashqanta, imanawmi kay shutikunata kastilla shimipita
runashuti shamuqkunatapis qillqananchikta.
Shuqakuna
Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa
r Huayta Wayta
r Cori Quri
r Tupac Tupaq
r Ransisku Francisco
r Karlus Carlos
Runashutikunataqa qichwa
shimipa hanllankunawan
luqyankunawami qillqashun,
Qurishunqu shutitanaw,
manami qillqananchiktsu
Cori Shuncotanaw. Wakin
runashutikuna kastilla shimi
rikuq qillqashqatapis kikin
qichwachawmi qillqananchik.
Kastilla shimipita shamuq
runashutikunataqa,
chay shimichaw
qillqashqanchiknawllami
qillqashun, Jhonathan
shimitanaw.
Llapan churinkunashi wiñay wiñay
mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq.
Qurishunqu mahakaañaq Shushu
Wayta shutiyuq shipashwan,
Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku
Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq
Antu Wamanwan, Illa Nina
mahakaanaq Makshi waynawan, Killa
shipashnashi Ishtiwan.
Wayra churinnashi huk Mañu
runawan, Urpinashi Tupaq waynawan,
Ñusta mahakaanaq Winshi
Waraqwan, Shulla shipashnashi
Ushtaku Shuqush waynawan, Quri
Waytanashi Amaru runawan, Nina
wamranashi Jhonathan mishtiwan.
102
Qichwa shimichaw achka kuyay shutikuna rurakan kastilla shimipita
shamuq shutikunawan, urachaw rikarishun chay shutikunata, imanaw
qillqananchiktapis.
Shuqankuna:
Kastilla
shutikuna
Kuya
shutikuna
Manuel Mañu
Wenceslao Winshi
Eustaquio Ushta
Máximo Makshi
María Malli
Petronila Pitu
Zacarías Shaka
Gregorio Lliku
Francisco Panchu
Juan Wanshi
Alejandro Alliku
103
1. Qillqashqata ñawincharkur runashutikunata siqiy.
Tupaq waynapa kawaynin
Tupaq wayna
Ñuqa Pumapampa markachawmi yurirqaa, Perú suyuchaw. Ñuqa
Aqumayu hawan chakrachawmi aruu. Mamaa Killawan, panii
Waytawanmi achka uywakunata sallqa wasichaw ashmayaa. Paniiqa huk
ishkay yanasayuqmi, shutinkuna Amarumi hukninpa, hukkaqpa Illami.
Mamaa quyay uywa michikuq nanan Quyllurwan raqrakunapa aywan.
Ñuqaqa Carlos aruq masiywanmi papa allaq hirkakunapa aywaa.
104
2. Kanan Tupaqpa kawaynintanaw, qampa kawayniykipita qillqay
aylluykipa shutinkunata churarkur.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Qichwa shiminchikchawqa achka
runashutikunami kan. Kay shutikunata qichwa
shimipa hanllankunawan luqyankunawanmi
qillqananchik.
Kastilla shimipita runashutikuna
shamuqkunataqa kay shimichaw
qillqakashqatanawllami imaypis qillqananchik.
Yarpashun
105
5.5 Hatun qillqakuna qillqay.
Panituri
Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi
kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Mallinashi
wakcha warmilla kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi
yanapaqtsu, panillantapis mana alli ñawinpashi rikaq.
Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur
taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta
rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq kaynaw
nishpa:
106
—Wawqi, ¡Huk wakcha warmimi chaamushqa!, ¿imantaq qunki?
—¡Ñuqa huk manka apinmi qushaq, ¿qamqa?
—Ñuqaqa huk manka qillayninmi qushaq.
Malli llakishqa taykaptin kay kimsan mankakuna ñawpanchaw
yuririyaañaq. Allaapa kushishqa kimsa mankata aparikurkur wasinman
kutiriñaq. Chaarachirnashi llapan wawankunawan mikuriyaañaq.
Chaytanashi Antukuqa maakuriñaq, hina paypis hirkakunapa aywakuñaq
panin tarimushqantanaw ashiq.
Kikin Apu hirkakunaman chaariptinnashi hirkakunaqa hina rimar
qallaykuyaañaq:
—¡Wawqi!
—¿Imata?
—¡Huk akusay runami chaamushqa!, ¿imantaq qunki?
—¡Shukshunmi qushaq!, ¿qamqá?
—¡Tita waskatami, chikutinmi qushaq!
Chay akusay runa shaykaptinashi shukshu, waska, chikuti
chaakuriyaañaq, kay runata maqashllapa. Wasinyaq qatipaykuyaañaq
ushakaachiyta munar.
Chay patsapitashi Antukuqa mayapakuñaq imanaw akusay kashqanta,
chay patsapitaqa alli runaman tikrañaq, imallatapis llamichinakur
kastankunawan kawakuyaañaq.
107
¿Imaymi hatun qillqakunawan qillqanchik?
Panituri
Malliwan Antukushi panituri kayan,
paykuna Pumapampa markachawshi
kawakuyaañaq.
Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi
kañaq, Malliqa wakcha warmillashi
kañaq.
Antukuqa allaapa akusayshi kaq,
pitapis manashi yanapaqtsu,
panillantaqa mana alli ñawinpashi
rikaq.
Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta
rikar Pumakayan amaman lluqarkur
taakuriñaq, imallataraq ruraaman
shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta
rikarnashi San Cristobal apuwan
Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq.
Qatinan chikuta
churaptinchik, niykur
hatun qillqawanmi
qillqayta qallanchik.
Rakinan chikuta
churarkur huk raki
qillqashqata hatun
qillqawanmi qallanchik.
Ima qillqashqatapis qillqayta
qallarmi hatun qillqawan
qillqananchik.
Runashutikunata imaypis hatun
qillqawanmi qillqanchik, Malli
runa shutitanaw.
Apukunapa
shutinkunatapis hatun
qillqawanmi qillqanchik,
Rataqinwa apu
shutitanaw.
Ima patsashutikunatapis
hatun qillqawan
qillqanchik, Pumapampa
patsashutitanaw.
108
Suyukunapa, runakunapa, mayukunapa shutinta qillqay.
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf
manual-escritura-quechua-central.pdf

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

Autorizacion de viaje de estudio
Autorizacion de viaje de estudioAutorizacion de viaje de estudio
Autorizacion de viaje de estudioMovistar Perú
 
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigradoSesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigradoHector Zanabria Olarte
 
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01 DE 5°QUECHUA.docx
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01  DE 5°QUECHUA.docxEXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01  DE 5°QUECHUA.docx
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01 DE 5°QUECHUA.docxRomanHuarhuaHuaman1
 
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016ZIPERTZ S.R.L
 
Quechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaQuechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaZIPERTZ S.R.L
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Ancash Speech
 
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03Teresa Clotilde Ojeda Sánchez
 
La Situación Significativa en la Escuela SS1 ccesa007
La Situación Significativa en la Escuela   SS1 ccesa007La Situación Significativa en la Escuela   SS1 ccesa007
La Situación Significativa en la Escuela SS1 ccesa007Demetrio Ccesa Rayme
 
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09Teresa Clotilde Ojeda Sánchez
 
sesion de clase educacion artistica
sesion de clase educacion artisticasesion de clase educacion artistica
sesion de clase educacion artisticaFredy Escate
 
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25Teresa Clotilde Ojeda Sánchez
 
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivoBachy Gómez
 
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569Rocío García
 

La actualidad más candente (20)

Autorizacion de viaje de estudio
Autorizacion de viaje de estudioAutorizacion de viaje de estudio
Autorizacion de viaje de estudio
 
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigradoSesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
 
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01 DE 5°QUECHUA.docx
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01  DE 5°QUECHUA.docxEXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01  DE 5°QUECHUA.docx
EXPERIENCIA DE APRENDIZAJE Nº 01 DE 5°QUECHUA.docx
 
Sesion en quechua
Sesion en quechuaSesion en quechua
Sesion en quechua
 
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
PROGRAMACION ANUAL DE QUECHUA CON RUTAS DE APRENDIZAJE 2016
 
Semana 29 día 4 leemos juntos
Semana 29 día 4 leemos juntosSemana 29 día 4 leemos juntos
Semana 29 día 4 leemos juntos
 
Quechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copiaQuechua 5 programacion anual - copia
Quechua 5 programacion anual - copia
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Nuestros Números en Quechua con Tishqu Wi...
 
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03
Documentos primaria-sesiones-unidad05-quinto grado-integrados-5g-u5-sesion03
 
La Situación Significativa en la Escuela SS1 ccesa007
La Situación Significativa en la Escuela   SS1 ccesa007La Situación Significativa en la Escuela   SS1 ccesa007
La Situación Significativa en la Escuela SS1 ccesa007
 
CAÑETE,VALLE BENDITO.pptx
CAÑETE,VALLE BENDITO.pptxCAÑETE,VALLE BENDITO.pptx
CAÑETE,VALLE BENDITO.pptx
 
Sesión de aprendizaje
Sesión de aprendizajeSesión de aprendizaje
Sesión de aprendizaje
 
Tupac Amaru
Tupac AmaruTupac Amaru
Tupac Amaru
 
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09
Documentos primaria-sesiones-unidad06-cuarto grado-integrados-4g-u6-sesion09
 
sesion-del-uso-de-la-B-y-V.docx
sesion-del-uso-de-la-B-y-V.docxsesion-del-uso-de-la-B-y-V.docx
sesion-del-uso-de-la-B-y-V.docx
 
PERSONAL SOCIAL 18 DE ABRIL TERCER GRADO.docx
PERSONAL SOCIAL 18 DE ABRIL TERCER  GRADO.docxPERSONAL SOCIAL 18 DE ABRIL TERCER  GRADO.docx
PERSONAL SOCIAL 18 DE ABRIL TERCER GRADO.docx
 
sesion de clase educacion artistica
sesion de clase educacion artisticasesion de clase educacion artistica
sesion de clase educacion artistica
 
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25
Documentos primaria-sesiones-unidad06-quinto grado-integrados-5g-u6-sesion25
 
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo
(Quechua 2021) Clase 6: Miembros de familia y el sufijo posesivo
 
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569
Martín nació en lima el 9 de diciembre de 1569
 

Similar a manual-escritura-quechua-central.pdf

Plan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoPlan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoMarcos Luk'aña
 
Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Pol Huarcaya
 
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptxGiuberthCamposEscoba
 
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdf
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdfdiccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdf
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdfPAULADRIELTAVERAARAG
 
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenasMimi Miranda
 
SESION I ABECEDARIO.pptx
SESION I ABECEDARIO.pptxSESION I ABECEDARIO.pptx
SESION I ABECEDARIO.pptxANGELRUTTI1
 
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficos
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficosMultilingüismo y politica idiomatica en el perú graficos
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficosMax Cabrera Velasquez
 

Similar a manual-escritura-quechua-central.pdf (20)

Hablamos en quechua
Hablamos en quechuaHablamos en quechua
Hablamos en quechua
 
Plan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua ApurimeñoPlan General Quechua Apurimeño
Plan General Quechua Apurimeño
 
Quechua runa simi
Quechua runa simiQuechua runa simi
Quechua runa simi
 
Curso de quechua 1
Curso de quechua 1Curso de quechua 1
Curso de quechua 1
 
Talle de quechua díptico (1)
Talle de quechua   díptico (1)Talle de quechua   díptico (1)
Talle de quechua díptico (1)
 
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
1. Diplomado Didáctica del Quechua - ESPED.pptx
 
Lingüística andina histórica
Lingüística andina históricaLingüística andina histórica
Lingüística andina histórica
 
Quechua Yaru-Huánuco
Quechua Yaru-HuánucoQuechua Yaru-Huánuco
Quechua Yaru-Huánuco
 
QUECHUA BÁSICO
QUECHUA BÁSICOQUECHUA BÁSICO
QUECHUA BÁSICO
 
Presentación literatura.pptx
Presentación literatura.pptxPresentación literatura.pptx
Presentación literatura.pptx
 
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdf
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdfdiccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdf
diccionario-qeswa-academia-mayor-cuzco.pdf
 
DicAMLQuechuaOrig[1] (1).pdf
DicAMLQuechuaOrig[1] (1).pdfDicAMLQuechuaOrig[1] (1).pdf
DicAMLQuechuaOrig[1] (1).pdf
 
Lenguas originarias del Peru
Lenguas originarias del PeruLenguas originarias del Peru
Lenguas originarias del Peru
 
Libro de quechua con traduccion
Libro de quechua con traduccionLibro de quechua con traduccion
Libro de quechua con traduccion
 
Idiomas del Perú
Idiomas del PerúIdiomas del Perú
Idiomas del Perú
 
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
10 cosas que debes saber sobre lenguas indígenas
 
Com3 u2-s04-anexo 1
Com3 u2-s04-anexo 1Com3 u2-s04-anexo 1
Com3 u2-s04-anexo 1
 
SESION I ABECEDARIO.pptx
SESION I ABECEDARIO.pptxSESION I ABECEDARIO.pptx
SESION I ABECEDARIO.pptx
 
Quechua final
Quechua finalQuechua final
Quechua final
 
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficos
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficosMultilingüismo y politica idiomatica en el perú graficos
Multilingüismo y politica idiomatica en el perú graficos
 

Último

RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxAna Fernandez
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFAROJosé Luis Palma
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónLourdes Feria
 
Informatica Generalidades - Conceptos Básicos
Informatica Generalidades - Conceptos BásicosInformatica Generalidades - Conceptos Básicos
Informatica Generalidades - Conceptos BásicosCesarFernandez937857
 
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docx
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docxSesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docx
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docxMaritzaRetamozoVera
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdfDemetrio Ccesa Rayme
 
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamica
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamicacelula, tipos, teoria celular, energia y dinamica
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamicaFlor Idalia Espinoza Ortega
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticosisabeltrejoros
 
Neurociencias para Educadores NE24 Ccesa007.pdf
Neurociencias para Educadores  NE24  Ccesa007.pdfNeurociencias para Educadores  NE24  Ccesa007.pdf
Neurociencias para Educadores NE24 Ccesa007.pdfDemetrio Ccesa Rayme
 
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSTEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSjlorentemartos
 
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Lourdes Feria
 
Dinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dDinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dstEphaniiie
 
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAFORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAEl Fortí
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoFundación YOD YOD
 
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptx
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptxEXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptx
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptxPryhaSalam
 
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADODECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADOJosé Luis Palma
 

Último (20)

Medición del Movimiento Online 2024.pptx
Medición del Movimiento Online 2024.pptxMedición del Movimiento Online 2024.pptx
Medición del Movimiento Online 2024.pptx
 
RETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docxRETO MES DE ABRIL .............................docx
RETO MES DE ABRIL .............................docx
 
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdfSesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
Sesión de clase: Defendamos la verdad.pdf
 
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARONARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
NARRACIONES SOBRE LA VIDA DEL GENERAL ELOY ALFARO
 
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcciónEstrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
Estrategia de prompts, primeras ideas para su construcción
 
Informatica Generalidades - Conceptos Básicos
Informatica Generalidades - Conceptos BásicosInformatica Generalidades - Conceptos Básicos
Informatica Generalidades - Conceptos Básicos
 
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docx
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docxSesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docx
Sesión de aprendizaje Planifica Textos argumentativo.docx
 
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdfPlanificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria   2024   Ccesa007.pdf
Planificacion Anual 2do Grado Educacion Primaria 2024 Ccesa007.pdf
 
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamica
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamicacelula, tipos, teoria celular, energia y dinamica
celula, tipos, teoria celular, energia y dinamica
 
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticostexto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
texto argumentativo, ejemplos y ejercicios prácticos
 
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza MultigradoPresentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
Presentacion Metodología de Enseñanza Multigrado
 
Neurociencias para Educadores NE24 Ccesa007.pdf
Neurociencias para Educadores  NE24  Ccesa007.pdfNeurociencias para Educadores  NE24  Ccesa007.pdf
Neurociencias para Educadores NE24 Ccesa007.pdf
 
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOSTEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
TEMA 13 ESPAÑA EN DEMOCRACIA:DISTINTOS GOBIERNOS
 
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
Caja de herramientas de inteligencia artificial para la academia y la investi...
 
Dinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes dDinámica florecillas a María en el mes d
Dinámica florecillas a María en el mes d
 
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURAFORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
FORTI-MAYO 2024.pdf.CIENCIA,EDUCACION,CULTURA
 
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativoHeinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
Heinsohn Privacidad y Ciberseguridad para el sector educativo
 
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptx
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptxEXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptx
EXPANSIÓN ECONÓMICA DE OCCIDENTE LEÓN.pptx
 
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADODECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
DECÁGOLO DEL GENERAL ELOY ALFARO DELGADO
 
Power Point: "Defendamos la verdad".pptx
Power Point: "Defendamos la verdad".pptxPower Point: "Defendamos la verdad".pptx
Power Point: "Defendamos la verdad".pptx
 

manual-escritura-quechua-central.pdf

  • 1.
  • 2. 2 Manual de escritura de la lengua quechua central Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.minedu.gob.pe Primera edición, marzo 2018 Tiraje: 21,700 ejemplares Elaboración de contenido Félix Julca Guerrero, Franklin Espinoza Bustamante, Humberto León Huarac Revisión lingüís!ca Franklin Espinoza Bustamante Revisión par!cipa!va con equipos regionales Ancash: Ariza Zevallos Orla Máxima, Cabello Antúnez César Marino, León Tahua Dionisio Beltrán, Mejía García Jéssica, Mejía Pasión Eliseo Jorge, Quispe Loli Judith Grimanela, Ramírez Palacios Zenaida, Requelme Jara César, Robles Andrade Samuel, San!ago Bazán Medino, Vargas Arce César, Veramendi Rojas Clodoaldo, Verde Espinoza Flormila, Vidal López Helí Walter Huánuco: Basilio Robles María, Mar!corena Lloclla Eladio, Peña Blas Eugenio, Ríos Cas!llo Imelda, Tarazona Camara Joaquín, Tucto Ramirez Amador, Vásquez Cipriano Fermín Junín: Herrera Mendoza Luis Jesús, Montero Ticse Medgar Nelson, Ninahuanca Misari Rosario, Nuñez Castro Liz, Quispe Huarcayo Ricardo, Raymundo Vega Juan, Tovar Gonzáles Nila Pasco: Carbajal Requis Manzueto, Soto Ibarra Gregoriano La Libertad: Correa Morales Miguel, Neponoceno Jara Lorenzo, Uceda Ponce Milagros Judith Lima: Coronado Miranda Candelaria, Espinoza Sánchez Marylu, Pérez León, Marcelina, Quispe Pinedo Genaro, Holger Saavedra Salas, Shicshi Romero Erika Asesoría y revisión técnica (Digeibira-DEIB) Vidal César Carbajal Solís, Teddy Cas!llo Achic, Milton Loarte Alvarado Diseño y diagramación Axel Torres Queija Ilustraciones Francisco Valverde Valverde, dibujos de la DEIB Cuidado de edición Javier Ugaz Aguilar, Vidal Carbajal Solís Se terminó de imprimir en julio del 2018 en: CONSORCIO SAN PEDRO - PACÍFICO - CECOSAMI Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel - Lima - Ate Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2018-08913 Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores Impreso en el Perú/Printed in Peru Ministerio de Educación
  • 3. 3 Estimados maestros y maestras: Laimplementacióndelapolíticadeeducacióninterculturalbilingüe(EIB)implica contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a estudiantes de pueblos originarios o indígenas. El Ministerio de Educación, a través de la Dirección de Educación Intercultural Bilingüe (DEIB) perteneciente a la Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural (Digeibira), viene elaborando estas herramientas que ayuden a los docentes de EIB a desarrollar un trabajo de calidad que permita el logro de los aprendizajes esperados en los estudiantes. En este sentido ponemos a tu disposición Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu. Manual de escritura del quechua central. Este manual permite a docentes de escuelas EIB conocer más su lengua originaria, contar con orientaciones para el uso del alfabeto oficial y normas de escritura consensuadas, y avanzar en la construcción de estilos escritos que se vayan estandarizando por acción de los hablantes de esta lengua originaria. Todo esto es necesario para desarrollar la propuesta pedagógica de EIB y promover competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua materna de los niños y niñas. El presente material es el resultado de un trabajo conjunto entre lingüistas, docentes, representantes de organizaciones indígenas, especialistas de EIB y sabio(a)s quienes hablan y escriben competentemente en dicha lengua. Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para que consulten algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. Un docente que maneja en forma oral y escrita la lengua originaria de sus estudiantes y desarrolla competencias comunicativas en ella, contribuirá a lograr los cambios necesarios para llevar a cabo el modelo de servicio EIB en sus diferentes formas de atención y, por lo tanto, al desarrollo de aprendizajes pertinentes en los estudiantes de los pueblos originarios.
  • 4.
  • 5. Presentación 3 Huk Taqa 8 Chawpi qichwa 8 Ishkay taqa 34 Hanllakunawan luqyakuna qillqay 36 Kimsa taqa 56 Pakishimi 58 Chusku taqa 68 Shimi huntachiqkuna qillqay 70 Pichqa Taqa 82 Shimikuna qillqay 84 Suqta taqa 110 Hamana chikukuna 111 Qanchis Taqa 130 Niykuna qillqay 130 Glosario 140 Índice 5
  • 6. 6
  • 7. 7
  • 9. 9 PANORAMA GENERAL DEL QUECHUA CENTRAL Actualmente con el nombre de quechua se conoce a la lengua o familia de lenguas habladas por aproximadamente ocho millones y medio de personas a lo largo de los países andinos de Perú, Ecuador, Bolivia, Colombia, Argentina y Chile. Demográficamente la lengua quechua es la entidad lingüística amerindia más grande del continente americano, tanto por el número de hablantes cuanto por su distribución geográfica. No obstante, la distribución geográfica y demográfica de quechuablantes no es homogénea sino muy diferenciada. El mayor número de hablantes del quechua se concentra en el Perú, Ecuador y Bolivia. En el Perú se encuentra el quechua, en sus distintas variedades, en todos los departamentos, inclusive en Tumbes, Piura, La Libertad y Tacna, regiones que registran la llegada de migrantes de habla quechua. 1. ORIGEN Y EXPANSIÓN Aun cuando mucha gente piensa que el quechua se originó en el Cuzco en tanto fue la cuna del Tahuantinsuyo, los estudios recientes han demostrado que el lugar de origen de un imperio no necesariamente implica el lugar de origen de una lengua o de la lengua que habla. Se sabe que el Tahuantinsuyo tuvo un desarrollo relativamente tardío en comparación con el quechua. En rigor, la mayor fase expansiva del Imperio incaico realmente ocurrió en el siglo XV, mientras que la expansión del quechua empezó mucho antes, probablemente, hace más de mil años antes de dicha etapa. Entonces, el quechua no tuvo como cuna de origen al Cuzco, sino probablemente a las regiones de la costa central y la serranía inmediata entre Lima y Áncash, localizadas entre los valles de Pativilca-Supe-Huaura- Chancay, aproximadamente hace más de 3000 años (véase Torero, 2002; Cerrón-Palomino, 1987; Beresford y Heggarty, 2010). Desde estos lugares se difundió hacia el norte y el sur en diferentes etapas, y llegó al Cuzco recién en la época de Wayna Qapaq (Huayna Cápac) aproximadamente cien años antes de la conquista española.
  • 10. 10 La expansión del quechua desde su cuna inicial ubicada en la costa central y la serranía inmediata se dio hacia el norte y el sur en diferentes etapas. Según Torero (2002) y Cerrón-Palomino (1987), en el período preínca, la primera fase expansiva alcanzó los departamentos centrales del Perú: Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima. Expansión del quechua
  • 11. 11 La segunda fase expansiva llegó hasta Ferreñafe y Cajamarca por el norte y, por el sur, hasta Chincha, Ica y Nazca. La tercera fase expansiva comprendió por el norte hasta Quito y por el sur al Cuzco y el Collao. En el período inca, una vez oficializado el quechua como la lengua del imperio, se expandió hasta el Ecuador y Colombia por el norte; y Bolivia, Chile y Argentina por el sur. Finalmente, en el período colonial, aunque no era el propósito de los colonizadores, la expansión del quechua continuó llegando hasta Santiago del Estero, en Argentina. Actualmente, el quechua y los quechuahablantes ya no están solo en las zonas rurales, sino también en las zonas urbanas, en las grandes ciudades de los Andes y de la costa. Asimismo, los quechuahablantes además de ubicarse en los países andinos también se encuentran en los Estados Unidos, Europa y otros continentes, donde incluso se enseña esta lengua en las universidades más prestigiosas. 2. CLASIFICACIÓN DEL QUECHUA El quechua es un ejemplo de diversidad lingüística. El quechua general está altamente dialectizado, su unidad estructural es apenas visible y su inteligibilidadesmuchomáscomplejaaún.ExistenclasificacionesdeTorero (1964), Parker (1973), Cerrón-Palomino (1987), entre otros, que evidencian su segmentación, inicialmente en dos grupos o conjuntos mayores: Grupo Central o Huayhuásh (Quechua I o Quechua B) y Grupo Sureño-Norteño o Huámpuy (Quechua II o Quechua A). A su vez, estos conjuntos mayores agrupan a otros grupos menores y estos, incluso, a otros más pequeños. El Grupo Central congrega las variedades habladas en la zona central y centro-norteño de los Andes del Perú (Áncash, Huánuco, Junín, Lima, Pasco y La Libertad). Por su parte, el Grupo Sureño-Norteño comprende las variedades habladas en un área discontinua, a ambos lados del Grupo Central, una al norte y otra al sur. Por un lado, el subgrupo Norteño agrupa a las variedades de quechua habladas en los departamentos norteños de Lambayeque y Cajamarca, las variedades localizadas en la región amazónica, así como las variedades de quechua habladas en Ecuador, Colombia y, también, en Brasil. Por otro lado, el subgrupo Sureño congrega las variedades de la sierra sur del Perú que son habladas en los departamentos de Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cusco, Arequipa, Puno y Moquegua, así como todas las variedades de quechua habladas en Bolivia, Argentina y Chile.
  • 12. 12 Área total del quechua en los países andinos (Fuente: Torero, 1989)
  • 13. 13 En el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (Ministerio de Educación, 2013) se identifican cuatro macrovariantes del quechua hablado en el Perú. (1) Quechua Central hablado en los departamentos de Áncash, Huánuco, Pasco y Junín. En este texto también incluimos las hablas quechuas de Lima (principalmente de la provincia de Cajatambo y algunos distritos de Yauyos y Oyón), así como las hablas de Urpay y otros distritos en las márgenes del río Marañón de la provincia de Pataz (La Libertad) por compartir rasgos lingüísticos comunes. (2) Quechua Sureño habado en Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y Moquegua. (3) Quechua Norteño hablado en Cajamarca y Lambayeque. (4) Quechua Amazónico hablado en Loreto, Madre de Dios y San Martín. Esta clasificación hace entrever que dentro de un mismo país el quechua registra alta variación dialectal que abarca diferentes niveles de la lengua: fonético-fonológico, morfosintáctico y léxico-semántico. Veamos el cuadro siguiente: Rama Variedades Dpto. donde se habla Nombre de la variedad Nombre unificado Quechua amazónico Kichwa amazónico: Pastaza, Napo, Putumayo, Tigre, Alto Napo (Santarrosino- Madre de Dios) y San Martín Loreto, Madre de Dios y San Martín Kichwa Kichwa Quechua norteño Quechua Cajamarca, quechua Lambayeque (Inkawasi kañaris) Cajamarca y Lambayeque Kashmarka qichwa, Inka wasi kañaris kichwa Qichwa Quechua central Quechua ancashino, quechua huanuqueño, quechua yaru, quechua wanka, quechua de Cajatambo y queechua de Yauyos. Áncash, Huánuco, Pasco, Lima, Junín y La Libertad. Anqash qichwa, Wanuku qichwa, Yaru qichwa, Wanka qichwa Quechua sureño Quechua chanka y quechua collao. Huancavelica, Ayacucho, Apurímac, Cuzco, Puno, Arequipa y Moquegua. Chanka qichwa, Qullaw qichwa Basado en el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (2013)
  • 14. 14 3. QUECHUA CENTRAL La presencia del quechua en los Andes centrales del Perú data desde épocas muy tempranas, casi desde la aparición misma del protoidioma. El quechua central registra alta variación dialectal, muestra de su larga evolución y un origen de más antigüedad que el resto de las variedades del quechua (Julca, 2009). El conjunto del quechua central, hablado en los departamentos de Áncash, Huánuco, Junín, Pasco, Lima y La libertad, a pesar de su unidad a nivel general, registra una diversidad muy grande en su interior con una transición gradual entre variedades limítrofes. Área del quechua central
  • 15. 15 La distinción del quechua central como una unidad lingüística frente a las otras variantes, principalmente, sureñas y norteñas, se manifiesta en los diferentes niveles de la lengua, en el léxico, en la fonología y en la morfología. Sin embargo, la morfología, por sí sola y en relación con los cambios fonológicos ocurridos durante la fase inicial del desarrollo del quechua central, es la que da a este grupo su carácter propio. Las características morfológicas del quechua central constan de una mezcla de elementos innovadores y de rasgos conservadores que se pueden encontrar en forma menos especializada en las otras variedades del quechua peruano. A continuación, presentamos algunos aspectos del léxico, de la fonología y de la morfología que caracterizan al conjunto del quechua central. Rasgos léxicos. El conjunto del quechua central comprende un caudal importante de vocabulario propio. El léxico del quechua central muestra una distribución geográfica limitada y que no sobrepasa los límites de este grupo, salvo ocasionalmente en zonas fronterizas. Veamos los siguientes ejemplos: piqa ‘cabeza’, ashku ‘papa’, haka ‘cuy’, tamya ‘lluvia’, hunaq ‘día’, aqtsa ‘cabello’, waray ‘mañana’/ ‘amanecer’, chusku ‘cuatro’, aywa- ‘ir’, qishya- ‘enfermarse’, yarqu- ‘salir’, usha- ‘terminar’, qallwash ‘amarillo’, allaapa ‘mucho’, etcétera. Este grupo de palabras corresponden al ámbito del quechua central. No obstante, en algunos casos, sobrepasa los límites territoriales de la macro región centro del Perú (aqtsa bajo la forma akcha ‘cabello’), pero en otros, se restringe a solo algunos ámbitos geográficos territoriales específicos por lo que existen otras palabras para nombrar dicha entidad nominal o verbal (piqa ‘cabeza’ que se restringe solo a las variedades Huaylas y Vertientes en Áncash). Rasgos fonológicos. Los principales rasgos fonológicos que caracterizan al quechua central son: primero, la oposición de cantidad vocálica contrastiva entre vocales breves (a, i, u) y alargadas (aa, ii, uu). El alargamiento vocálico en posición final de palabra se realiza para indicar la marca de primera persona del sujeto (con verbos) y del poseedor (con sustantivos). En suma, el quechua central tiene seis vocales contrastivas, tres breves y tres alargadas. Segundo, la preservación del contraste entre las consonantes africadas ch (palatal) y ts (alveolar). Por ejemplo, en Ancash, chaki ‘pie’ contrasta con tsaki ‘seco’. En el caso del Huanca, el contraste se da entre
  • 16. 16 la africada palatal ch y la africada retrofleja ĉ1 : chaki ‘pie’ y ĉaki ‘seco’. Esto implica que la distinción de las africadas no siempre se da de la misma manera, sino también con la modificación de los sonidos respectivos. Rasgos morfológicos. Los rasgos morfológicos más importantes que caracterizan al conjunto del quechua central son: a) La primera persona con función de sujeto (con verbos) y de poseedor (con sustantivos) se indica por medio de alargamiento vocálico. Por ejemplo: muna–a ‘yo (lo) quiero’, muna–a–man ‘yo (lo) puedo querer’, mama–a ‘mi madre’. b) La primera persona con función de objeto (directo o indirecto) se indica por medio del sufijo verbal –ma(a)–. Ejemplo: muna–ma–nki ‘tú me quieres’ [muna– ‘querer’, –ma ‘objeto directo de primera persona’, –nki ‘sujeto de segunda persona, presente y futuro’]. c) La combinación de la primera persona actora con un objeto de segunda persona se indica por medio del sufijo –q, salvo en el quechua wanka y en el quechua de Pacaraos. Estas dos variedades manejan formas especiales que podrían ser el producto de innovaciones locales. Ejemplo: muna–q ‘yo te quiero’, muna–rqa–q ‘yo te quise’. En el quechua ancashino, además del sufijo –q que es usado para los tiempos presente y pasado, se usa el sufijo –yki para el tiempo futuro (muna–shqa–yki ‘yo te querré’). d) La pluralidad verbal se indica por medio de diferentes sufijos que tienen su lugar al interior del verbo antes de los sufijos que indican tiempo, persona y modo. En general, la pluralidad se relaciona con el sujeto, pero en algunos contextos puede referir a un objeto directo o indirecto, o al sujeto y al objeto al mismo tiempo. Por ejemplo, en el Ancashino, el sufijo –ya(a) puede pluralizar al sujeto, al objeto o al objeto y sujeto juntos. Por ejemplo: maqa–ya(a)–shu–rqa–yki puede interpretarse como: ‘Ellos les pegaron a ustedes’, ‘Ellos te pegaron a ti’ o ‘Él/ella les pegó a ustedes’. En este caso, para desambiguar las diferentes interpretaciones, el contexto de la comunicación y el 1 El fonema africado retroflejo /ĉ/ se representa ortográficamente con la grafía ˂ćh˃ (ćhaki ‘seco’). (véase El acta de acuerdos del evento nacional para la implementación de la escritura de la lengua quechua en el marco de la R.M. 1218-85-ED. Lima, 5 de junio de 2014).
  • 17. 17 uso de los pronombres personales con función de sujeto y objeto en la frase nominal son fundamentales (Julca, 2009). Por su parte, en el quechua de Pacaraos el elemento –rkaaĉa(a)– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto progresivo (rima–rkaaĉa–n ‘Ellos están hablando’) y en el quechua del norte de Junín el elemento – raari– indica la combinación de la pluralidad verbal con el aspecto perfectivo (rima–raari–n2 ‘ellos han hablado’ [rima– ‘hablar’, –n ‘sujeto de tercera persona, tiempo presente]). e) El uso casi exclusivo del sufijo de aspecto progresivo –yka(:)–. Por ejemplo: miku–yka–n ‘Estuvo comiendo’, puklla–ykaa–shaq ‘Estaré jugando’. No obstante, en el quechua wanka se emplean las formas –yka(:)– y –chka– con una diferencia de significado, ‘acción anticipada’ en el caso de –yka(:)– (Cerrón-Palomino, 1976). f) Existencia de un juego completo de cuatro sufijos verbales que indican dirección, –rpu– ‘hacia abajo’, –rku– ‘hacia arriba’, –yku– ‘hacia adentro’, –rqu– ‘hacia afuera’. Todos son productivos, pero –yku– y – rqu– mantienen su función original solo en formas fosilizadas. g) Los sufijos de caso nominal: el locativo, el ablativo y el comparativo son muy particulares. El sufijo de caso locativo es –chaw (Waras–chaw ‘en Huaraz’); el ablativo se expresa por –piq, –piqta o –pita (qanyan– pita, qanyan–piqta, qanyan–pita ‘desde ayer’); el comparativo es –naw (qam–naw ‘como tú’). 4. CLASIFICACIÓN Y ZONIFICACIÓN DEL QUECHUA CENTRAL El quechua central es un complejo dialectal caracterizado por el entrecruzamiento de isoglosas morfofonológicas y también de léxico. A pesar de que existen rasgos comunes a todo el conjunto dialectal del quechua central como la cantidad vocálica breve y alargada, la marcación de la primera persona poseedora y actora con alargamiento vocálico, entre otros, existen rasgos diferenciadores entre las variedades menores del quechua central. Por ejemplo, solo en el Callejón de Huaylas (Áncash), el quechua registra considerable variación. Por ejemplo, para referirse a 2 En la variedad wanka del quechua central se ha experimentado un cambio fonético de /*r/ a [l]: *rimay > limay ‘hablar’, *sara > hara > hala ‘maíz’, *runtu > luntu ‘huevo’.
  • 18. 18 ‘tener hambre’ en Huaraz se dice mallaqa- y en Caraz wiksana-; para decir ‘cerro’ en Huaraz se usa hirka y; en Caraz, irka. Ahora, a nivel de Áncash, entre el quechua hablado en el Callejón de Huaylas y el de los Conchucos la diferencia es mayor: para las palabras ‘espantapájaros’, ‘cabeza’, ‘tres’, ‘trabajé’, ‘acaba de comer’, ‘estoy seguro que es un río’, ‘dicen que es niño’ se usan las siguientes palabras: waallu / nunayku, piqa / uma, kima / kimsa, uryarqaa / arurqaa, mikurii / mikuskii, mayum / mayumi, wamrash / wamrashi, respectivamente. Y, si se sigue comparando con las hablas de Pasco, Huánuco, Junín y Lima las diferencias son mayores (véase más adelante). Al respecto, Cerrón-Palomino (1978), a partir de la caracterización de isoglosas morfológicas, concretamente el tratamiento del pluralizador verbal, identifica la existencia de tres subgrupos: Huáilay (Waylay, Áncash- Huánuco o Ancashino),3 Huáncay (Wankay o Pasco-Junín) y Alto Pativilca- Alto Marañón-Alto Huallaga4. Mientras las variedades Áncash-Huánuco emplean –ya(a), las de Pasco-Junín manejan la triple pluralización mediante –paaku, –Vri y –rkaa. Y, la variedad intermedia Alto Pativilca-Alto Marañón-Alto Huallaga comparte rasgos comunes con Áncash-Huánuco y Pasco-Junín (véase también Torero, 1974, 2002; Adelaar y Muysken, 2004, Adelaar, 2010). Quechua central Huaylas AP-AM-AH Huancay Huaylas Alto Pativilca Yaru Conchucos Alto Marañón Jauja-Huanca Alto Huallaga Huangáscar-Topará Cerrón-Palomino (1987) 3 Teniendo en cuenta el criterio geográfico con fines pedagógicos utilizado por el Ministerio de Educación en la clasificación de las variedades del quechua central, alternativamente, para las variedades mayores, utilizamos las nociones de variedad Áncash-Huánuco o Ancashino (Waylay) y Pasco-Junín (Wankay). 4 En la clasificación de Torero (1974, 2002), Adelaar y Muysken (2004), el quechua central aparece dividido en cinco variantes independientes: (1) Huaylas-Conchucos, (2) Alto Pativilca-Alto Marañón–Alto Huallaga, (3) Yaru, (4) Jauja-Huanca y (5) Huangáscar-Topará.
  • 19. 19 Desde la perspectiva meramente lingüística, el quechua central es un complejo dialectal muy grande donde se da un entrecruzamiento de isoglosasfonológicasymorfológicas,asícomotambiénelementoslexicales. Si bien dentro de esta variante se agrupan las hablas quechuas de Áncash, Huánuco, Pasco, Junín y Lima. El grado de inteligibilidad es mayor entre ellas y con tendencia a crecer las posibilidades de mutuo entendimiento entre las zonas de mayor cercanía geográfica. Así por ejemplo, entre el hablante de Huánuco o parte de Pasco y Áncash apenas existen ligeras variaciones fonológicas y léxicas; en cambio entre Junín y Lima (Chancay y Cajatambo) la diferencia es mucho más acentuada. La evolución en cada una de las zonas ha seguido su propio destino. A decir verdad, la variedad Huanca (hablada en Junín) ha experimentado los cambios más críticos que a su vez han significado grados muy considerables de diferenciación entre los microdialectos del mismo Huanca (Cerrón-Palomino, 1987, 1989; Adelaar, 2010). En el siguiente cuadro, se presenta las variedades del quechua central, sus subvariedadesyloslugaresdondesehabla.Dichocuadrohasidoelaborado sobre la base de datos que aparecen en la literatura especializada, así como con datos propios elicitados a hablantes de diferentes variedades del quechua central:5 5 Los quechuahablantes que participaron en la elicitación de datos fueron: Luis Sánchez, de Junín; Feliciano Fabián, de Huánuco; Selvino Guadalupe, de Pasco; y Félix Julca, de Áncash (2014). Asimismo, se recogieron datos de los profesores participantes en el I y II taller de elaboración del manual de escritura del quechua central, llevado a cabo en Lima y Barranca, respectivamente (DEIB, 2016).
  • 20. 20 Quechua central VARIEDADES SUBVARIEDADES LUGARES DONDE SE HABLAN Áncash-Huánuco (waylay o ancashina) Huaylas Áncash: Huaraz, Aija, Carhuaz, Carlos Fermín Fitzcarrald, Huaylas, Yungay y las serranías de Huarmey, Casma y Santa. Conchucos Áncash: Pomabamba, Sihuas, Yungay (Yanama), Antonio Raimondi, Asunción, Carlos Fermín Fitzcarrald, Corongo, Huari, Mariscal Luzuriaga. Huánuco: Huamalíes, Marañón y Huacaybamba. La Libertad: Pataz. Pasco - Junín (wanka) Yaru Lima: sureste de Cajatambo y serranías de Chancay. Pasco: Daniel A. Carrión y Pasco Junín: Junín, Yauli y Tarma. Jauja - huanca Junín: Jauja, Concepción y Huancayo. Huangáscar Topará Lima: Topará, Huangáscar y Azángaro. Alto Pativilca Alto Marañón Alto Huallaga Alto Pativilca Áncash: Bolognesi y Ocros. Lima: Cajatambo y Chancay. Alto Marañón Huánuco: Dos de Mayo y Yarohuilca. Alto Huallaga Huánuco: Pachitea, Huanuco, Ambo 4.1. La variedad Áncash-Huánuco (waylay o ancashina) La variante Áncash-Huánuco también llamada tradicionalmente Huáilay (Waylay) o, últimamente, Quechua Ancashino6 es hablada en casi todo 6 En los últimos años, en lugar de la nomenclatura Quechua Huáilay (Waylay), algunos autores como Carranza (2003), Solís (2009), Julca (2009, 2011, 2013), entre otros han empezado a usar la nomenclatura Quechua Ancashino en lugar de Quechua Huáilay para referirse al quechua hablado en la región Áncash y zonas aledañas de los departamentos de Huánuco, Lima y La Libertad. Esta denominación cobra cada vez más aceptación entre los estudiosos de la región y los propios hablantes de la zona.
  • 21. 21 el departamento de Áncash, a excepción de Pallasca que es de habla castellana y Bolognesi (que pertenece a otro grupo); las provincias de Marañón y Huamalíes en Huánuco y ciertos distritos de la provincia de Pataz en La Libertad. Morfológicamente, se caracteriza por el uso del pluralizador –ya(a), el empleo del limitativo –yaq y el interrogativo –ku. Dentro de esta variante se distinguen dos grandes subvariantes habladas al oeste y al este de la Cordillera Blanca, llamadas respectivamente Huaylas (variante más innovadora) y Conchucos (variante más conservadora). Los principales rasgos morfológicos que diferencian a ambos grupos (Huaylas y Conchucos) son el empleo, por parte del último, del derivativo verbal –ski o –ska (miku-ski-n ‘acaba de comer’, shawa-ska-mu-shun ‘hay que colgar de una vez’) y la monoptongación de las secuencias aw > [oo] (chawpi > [choopi]), ay > [ee] (tsay > [tsee]), y uy > [ii] (mikuy > [mikii]) por parte del primero (alcanzando hasta las zonas fronterizas de Antonio Raimondi y Marañón). También es importante mencionar que en gran parte de los Conchucos, incluyendo Huamalíes, a diferencia de Huaylas, la secuencia aw se monoptonga en [uu] (wayichaw > wayichuu ‘en la casa’ o ‘dentro de la casa’, maychaw > maychuu ‘¿(en) dónde?). Fonológicamente, también existen isoglosas que se entrecruzan o existen solo en ciertas partes de las variantes Huaylas y Conchucos. Por ejemplo, solo al norte de Conchucos (Sihuas y Corongo) se preserva la retrofleja *ĉ 7 (kaĉi ‘sal’) y en el caso de Sihuas también la ch (chay ‘ese’). En el resto de Conchucos así como en Huaylas la palatal *ch se ha alveolarizado en ts (tsay ‘ese) o, más drásticamente, en s (say ‘ese’, sakwa ‘perdiz’), como en el caso de Huamalíes (Howard, 2014). En el norte del Callejón de Huaylas (incluyendo Sihuas y Corongo) se ha eliminado la h proveniente de la *s en posición inicial de palabra (*suqta > huqta > uqta ‘seis’); el resto mantiene la aspiración h o la sibilante s. En Huaylas y el sur de Conchucos se depalataliza la *ñ en n (*ñawi > nawi ‘ojo’). Asimismo, en una parte de Conchucos (específicamente en la provincia huanuqueña de Huamalíes), así como en Ocros y Bolognesi (parcialmente) se depalataliza la *ll en l (llilli > lili ‘axila’, alli > ali ‘bien’). 7 Algunos autores también suelen simbolizar el fonema palatal retroflejo /ĉ/ como /tr/ y /cr/, y para escritura ortográfica de la variante Wanka se ha optado utilizar la grafía ˂ćh˃ (véase actas de DEIB-MINEDU, 2014).
  • 22. 22 Finalmente, la variante Conchucos registra la inestabilidad del fonema postvelar q. En algunos casos, principalmente en la zona noreste, así como en Huamalíes (Huánuco), se sonoriza en [g] (qam > gam ‘tú’). En otros casos, mayormente en Conchucos sur, en final de palabra no agentivo se evapora produciéndose el alargamiento vocálico como compensación q > [ø] (qampaq > qampaa ‘para ti’, mikushaq > mikushaa ‘comeré’, maychawraq > maychuuraa ‘dónde será/estará’). Asimismo, en Conchucos norte, en los sufijos de tiempo pasado remoto –rqa, pasado reciente –rqu, así como en el participio –shqa, el elemento q se evapora y se produce el alargamiento vocálico: –rqa > [–raa], /–rqu > [–ruu], –shqa > [–shaa], mikurqaa > mikuraa ‘comí’ mikurquu > mikuruu ‘acabo de comer’, upyashqayki > upyashaayki ‘lo que tomas’). 4.2. La variedad Pasco-Junín (wankay) La variante Pasco-Junín también llamada Huáncay (Wankay) es hablada en los departamentos de Junín y Pasco, el sureste de la provincia de Cajatambo, el este de Chancay y el noreste y el sureste de Yauyos (Lima). Este subgrupo se caracteriza principalmente por el manejo de la triple pluralización –paaku, –Vri y –rkaa. Dentro de esta variedad se distinguen tres subvariedades: Yaru, Jauja-Huanca y Huangáscar-Topará (véase Cerrón-Palomino 1987, 1989). La subvariedad Yaru es hablada en el sureste de Cajatambo y las serranías de Chancay (Lima), el departamento de Pasco y las provincias de Junín, Yauli y Tarma, en el departamento de Junín. Caracteriza al Yaru la presencia de las isoglosas fonológicas *ch que en algunas zonas como en las vertientes de Chaupihuaranga, se alveoriza en ts, en las serranías de Chancay se desafricativiza en s y alternan ts y s, y en el sureste de Cajatambo solo existe la forma s. Asimismo, en gran parte del área de Yaru se mantiene la distinción entre *ĉ y *ch, excepto en Chancay (Lima). Del mismo modo, en casi toda el área la *s inicial derivó en h así como se ha dado la depalatalización de *ñ en n y *ll en I. Finalmente, en las hablas de Tarma se produce la sonorización de *p en b y de k en g; asimismo, se da espirantización de *q. La subvariedad Jauja-Huanca es hablada en los territorios de los antiguos shawshas y wankas que actualmente comprende las provincias de Jauja,
  • 23. 23 Concepción y Huancayo (Junín). Esta es la subvariante más sureña del quechua central que limita con la variedad Ayacucho-Chanka. Caracterizan a esta subvariedad la lateralización de *r en l (*warmi > walmi ‘mujer’) y la apicalización de s en ŝ 8 (*shunqu > ŝunqu ‘corazón’) preservación de *s en todos los contextos (*kimsa ‘tres’, *suqta ‘seis’) y la lenición de *q (*qam > am ‘tú’, *allqu > allu ‘perro’). Cerrón-Palomino (1987), dentro de la subvariante Jauja-Huanca identifica tres variantes menores: el jaujino, el huanca y el Huangáscar-Topará. El jaujino hablado en la provincia de Jauja se caracteriza por la preservación de *s en todos los contextos y la lenición de *q. Por su parte, el huanca hablado en las provincias de Huancayo y Concepción, así como en los distrito sureños de Jauja se caracteriza por la glotalización de la *q en ? (*yaqa > ya?a ‘yo’). Además, lexicalmente, esta es la única variedad del quechua central que usa la palabra ya?a como pronombre de primera persona (yo). Finalmente, la variante Huangáscar-Topará hablada en las serranías que bordean el río Topará (en la frontera de Lima e Ica), los distritos de Huangáscar y Azángaro, al sur de Yauyos, y en el noeste de la provincia de Chincha (Ica), los distritos de Chavín de Topará se caracteriza por desconocerelsubordinador–r,empleando–shpaensulugar.Empleocomo rasgo prototípico del derivativo –tamu que expresa acción consumada. Asimismo, emplea como locativo el sufijo –pa y como ablativo el sufijo –paq (Cerrón-Palomino, 1987; Torero, 1974, 2002; Adelaar, 2010). 4.3. La variedad Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga El quechua Alto Pativilca–Alto Marañón–Alto Huallaga es hablado en las provincias de Bolognesi y Ocros (Áncash), parte de Cajatambo y Chancay (Lima) y las provincias de Dos de Mayo, Ambo, Huánuco y Pachitea (Huánuco). Esta variante central intermedia se caracteriza por compartir algunos rasgos tanto del Quechua Huáilay como del Quechua Huáncay, perotambiénpresentasuspropiasparticularidades.Así,morfológicamente, 8 Según el alfabeto unificado para la escritura ortográfica del quechua central, para el caso del Huanca (Wanka), los fonemas retroflejos /ĉ/ y /ŝ/ son representados con las grafías ˂ćh˃ y ˂śh˃, respectivamente.
  • 24. 24 en las provincias de Bolognesi y Dos de Mayo se emplean los pluralizadores –ya(a), propio del Huáilay, y –rkaa (como también –paaku), prototípico del Huáncay. Uso del limitativo –yaq. El empleo del interrogativo –ku en ciertas zonas y de –chu, en otras. Asimismo, en ciertas zonas, la *ch ha cambiado en ts, la *ĉ ha cambiado en ch; en otras zonas la *ĉ y la *ch se han fusionado en ch; la h proveniente de la *s en posición inicial de palabra abarca todo el complejo dialectal. Finalmente, en ciertas zonas se registra la depalatalización de *ñ en n y de *ll en l (Cerrón-Palomino, 1987; Adelaar, 2010). 5. VARIACIÓN DIALECTAL Y ESCRITURA El quechua como cualquier otra lengua del mundo no se habla de la misma manera entre todos sus hablantes. Como hemos visto, el quechua central registra variación en la pronunciación, gramática y vocabulario en todas las áreas geográficas donde se habla. Además, dicha variación no solo es espacial sino también social. Es decir, no todos los quechuahablantes hablan el quechua de la misma manera, sino sus hablas varían según su edad, sexo, grado de instrucción, etcétera. Asimismo, en su dimensión histórica el quechua registra variación; así algunas variedades regionales son más conservadoras y; otras, más innovadoras. Por consiguiente, el quechua central registra alta variación, principalmente, en su dimensión histórica, geográfica y social. Ninguna lengua del mundo se habla de la misma manera, pero a nivel escrito mantiene uniformidad. La oralidad y la escritura son dos planos diferentes de realización de una lengua, pero ambas están estrechamente relacionadas. La escritura no es una transcripción fonética de las maneras de hablar, sino la representación gráfica de las unidades distintivas o sea fonemas. En rigor, en ninguna lengua del mundo se escribe tal como se pronuncia. Por ejemplo, en el castellano se escribe quena, kilo, casa; pero se pronuncia: [kéna], [kílo] y [kása], respectivamente. Asimismo en el inglés, se escribe walk ‘caminar’, light ‘luz’ y today ‘hoy’, pero se pronuncia: [uók], [láit] y [tudéy], respectivamente. Como podemos observar, la pronunciación y la escritura son dos formas diferentes de realización y materialización de la lengua.
  • 25. 25 Las diferentes formas de hablar una lengua, en la escritura se representan de una sola manera según el alfabeto y normas ortográficas establecidas convencionalmente. Así, para el quechua en general y el quechua central en particular, mediante Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED se reconoce el panalfabeto quechua y las normas de escritura, acorde con los principios de la planificación lingüística y los procesos de normalización o estandarización, para viabilizar una escritura económica, práctica y sencilla que representa solo los fonemas, mas no los alófonos. Es importante precisar que la instauración de un alfabeto oficial para el quechua central no supone de ninguna manera que los hablantes aproximen su pronunciación a la forma escrita. Así, por ejemplo, cuando un quechuahablante de Huamalíes dice [gam] o uno de Huancayo dice [am] o [?am] y otro de Huaraz dice [qam], tanto el quechuahablante de Huamalíes como el de Huancayo no tienen por qué pronunciar como [qam] (ellos tienen que seguir pronunciando como siempre lo han pronunciado en su habla local), ello no impide, sin embargo, que cuando escriban dicha palabra lo hagan de acuerdo con el alfabeto normalizado, es decir ˂qam˃ ‘tú, usted’.9 En tal virtud, es importante que los hablantes tomemos real conciencia de las ventajas del uso del alfabeto oficial para la unificación de los quechuahablantes a través de la escritura. Para distinguir las diferentes formas de habla del quechua central a continuación presentamos los textos escritos por un equipo de profesores de las diferentes zonas del quechua central. Dichos textos presentan la traducción del siguiente párrafo: 9 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [peh kado] y [peh kao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación. Los hombres quechuas vivimos en interacción con la naturaleza.Nuestrosdiosesson:elsol,laluna,lasestrellas, los nevados, los cerros. Para ellos realizamos diferentes fiestas como un tributo. Los hombres quechuas vivimos en armonía con la madre naturaleza y con las deidades.
  • 26. 26 Huaylas: Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikta kuyapar, qarapar, rimapar, shoqaparpis kawakuyaa. Teeta Inti, Mama killa, qoyllurkuna, jirka, rajukunapis Apuntsikkunam kayan. Peekunapaq tukii raymikunata rantinpaq rurayaa. Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikwan Apukunawampis huk eellunoollaa kawakuyaa. Huánuco: Quichwa runakunaqa pachamamawan kuyanakur kawantsik. Intipis, killapis, quyllurkunapis, rashtakunapis, hirkakunapis Apuntsikkunami kayan. Paykunata shuqapar tukuy rayminta rurantsik. Quichwa runakunaqa mama pachawan kuyanakur allim kawantsik. Conchucos: Qichwa runakunaqa mama patsawanqa kuyanakurmi kawayaa, tsaymi apuukunaqa: rupay, killa, quyllurkuna, hankakuna (rahukuna) hirkakuna, paykunapaqmi imayka rayminkuna rurapaaya, shumaq kushishqa kayaanampaq. Qichwa runakunaqa mama patsawan, apunkunawampis kuyanakurmi kawakuyaa.
  • 27. 27 Pasco: Qichwa rimaq runakuna kawantsi mama pachawan kuyanakur uywanakarin. Apuntsikunaqa kan: inti, killa, quyllurkunami, rahukuna, hirkakuna. Tsaypaqmi tukuy kushikuykunata rurantsi imanuypapis qaranakur, ali kawayta qumanqantsipita. Qichwa rimaq runakuna mama pachawan apuntsiwan kushishqa yachantsi. Pataz: Qichwa runakunaqa kawasunchik pachamamawan untunakuy. Nuganchikpa apunchikga gaykunam: rupay, mamakilla, chaskakuna, rahukuna, hirkakuna. Chaykunapaqmi qaraytanaw tukilaya raymita ruranchik. Qichwa runakunaqa. Pachamamawanpis, apuwanpis alli apanakur paraskunchik. Cajatambo: Nokantsiq lapantsiq qichwa nunakayka, kawakuntsiq mamapachapa shunqunchawmy, paywanmi. Kawaqtinstiq, shumak, alli, alli yanapanakur imaruraychawpis: Intintsiqwan, qillantsipish, kuyllur patsa, hirka rahukuna, qunkurikurnin raymi patsachaw mañaquntsik. Llapantsiq qichwa nunakuna kawakuntsiq. Huanca: Kichwa nunakunaka, mamapachawan pulanchikmi kawsanchik, apunchikkunam: tayta inti, mama killa, kuyllurkuna, lasukuna, ulqukuna kapaakun. Lliw paykunapaqmi imay lichka pishtakunakta lulanchik. Sulpayta qunanchikpa. Kichwa nunakuna mamapachawan, apunchikkunawan tinkuyninćhuumi kawsapaakunchik.
  • 28. 28 Como podemos ver, el quechua central no se habla de manera uniforme, sino muy variada. Dicha variación se evidencia en los textos de los hablantes que han tratado de transcribir o calcar por escrito las emisiones orales de las palabras y expresiones según como se pronuncian en las respectivas áreas geográficas. Es decir, son representaciones escritas que tratan de reflejar el habla particular de cada zona donde se habla el quechua central. Veamos el siguiente cuadro de resumen: CASTELLANO QUECHUA CENTRAL Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur sol inti rupay inti inti rupay inti inti cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi Representación escrita de las hablas regionales Los ejemplos del cuadro demuestran, por un lado, que es completamente natural que el quechua no se hable de manera uniforme, sino muy variada. Por otro lado, la escritura del quechua no podría ser variada debido a que genera confusión, desorden y caos. Como toda lengua escrita, el quechua necesita ser escrita en forma uniforme, según el alfabeto oficial y sus normas de escritura. En este caso especifico, nos referimos a la escritura unificada del Quechua Central. En tal virtud, para que los quechuahablantes nos podamos entender por escrito es sumamente importante e impostergable usar el alfabeto normalizado, una sola forma de escritura del quechua siguiendo las pautas de la Resolución Ministerial Nº 1218-1985-ED, ratificada en los acuerdos de Cieneguilla (2014).
  • 29. 29 Ahora bien, para determinar cuál de las formas de escritura de las palabras del quechua son las más adecuadas y pertinentes se toma como referencia las formas matrices o más antiguas de los fonemas, morfemas y palabras (aparecen precedidos de un asterisco), mas no las variaciones que ha sufrido a través del tiempo en las diferentes zonas y grupos sociales donde se habla. Veamos los siguientes casos: *s > h > Ø : *sara > hara > ara ‘maíz’ *r > l : *warmi > walmi ‘mujer’ *ll > l : *llapan > lapan ‘todo’ *ch > ts > s : *chakwa > tsakwa > sakwa ‘perdiz’ Nota: en ciertos casos ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo que se deben escribir en forma independiente: chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’; chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, eso’. *q > g : *qam > gam, nuqa > nuga ‘tú’, ‘yo’ *q>h > Ø : *qampaq > qampah ‘para ti’ *ay > ee : *pay > pee ‘él / ella’ *aw > oo : *chawpi > choopi ‘centro’ *uy > ii : *mikuy > mikii ‘¡Come!’ *-nchik > -ntsik : *nuqanchik > nuqantsik ‘nosotros (inclusivo)’ *-chaw > choo/-chu : *mayuchaw>mayuchaoo/mayuchu ‘en el río’ *-rqa > -ra : *mikurqaa > mikuraa ‘comí’ *-rqu > -ru : *upyarquu > upyaruu ‘comí’ (recientemente) *-ñaq > -naq >-na : *rikaañaq > rikaanaq > rikaana ‘había visto’ *-mi > -m : *tamyami > tamyam ‘estoy seguro que es lluvia’ *-shi > -sh : *tamyashi > tamyash ‘dicen que es lluvia’
  • 30. 30 En los ejemplos precedentes se puede observar que dos vocales juntas no se escriben, sino hay una especie de combinación entre las vocales y las semiconsonantes (ay, aw, uy). Asimismo, las diferentes letras del alfabeto castellano no aparecen, esto implica que el quechua tiene su propio alfabeto (a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, ts, u, uu, w, y) y; por tanto, se debe escribir solo con las letras que corresponden al quechua. Por consiguiente, teniendo en cuenta el proceso evolutivo de los fonemas, morfemas y palabras para la escritura ortográfica se usa las formas más antiguas o matrices, y solo a veces las formas de usos más extendidos. Por lo que, por ejemplo, la palabra referida a perdiz se escribirá como chakwa, a pesar de que se pronuncie como chakwa, tsakwa o sakwa; asimismo, para evitar la secuencia vocálica ‘au’ que no permite la estructura silábica del quechua se escribe aw como en chawpi. Teniendo en cuenta estas observaciones iniciales, las palabras del cuadro anterior se deberá escribir ortográficamente según como aparece en la columna de esritura normalizada en el cuadro siguiente. Castellano PRONUNCIACIÓN POR REGIONES Escritura normalizada Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa qichwa gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka runakunaqa naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha pachamama nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna rahukuna / hankakuna estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur quyllur / chaska sol inti rupay inti inti rupay inti inti inti / rupay cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu hirka / urqu vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik kawanchik / yachanchik hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik rurayaa (excl.) / ruranchik (incl.) Para ellos peekunapaq paykunapaqmi paykunata tsaypaqmi chaykunapaqmi ---------------- paykunapaqmi paykunapaq Las hablas regionales y su representación escrita normalizada.
  • 31. 31 En el cuadro se observa que en algunos casos aparecen dos palabras quechuas que traducen a una sola, esto se debe a que en el quechua como en toda lengua hay sinónimos. En tal virtud, por ejemplo, para la palabra estrella existen las palabras quyllur y chaska, para nevado rahu10 y hanka, para sol inti y rupay, para cerro hirka y urqu, para vivir yachay y kaway, etcétera. En estos casos ambas palabras son válidas y se escriben según la normatividad correspondiente. Asimismo, en el cuadro se observa que un fonema matriz puede registrar variaciones en su pronunciación según las áreas geográficas. Por ejemplo, el fonema /q/ se puede pronunciar como [q], [g], [k], [?], [Ø], pero apelando a la forma matriz se escribirá solamente como ‹q›. Esto implica que una grafía no siempre se pronuncia de la misma manera, sino varía dependiendo del ambiente de la palabra en el que aparece o según las variedades dialectales. Como se puede observar en el cuadro, una palabra presenta diferentes formas de escritura. Por ejemplo: ˂jirka˃, ˂hirka˃ e ˂irka˃ ‘cerro’. Estas representaciones escritas tratan de reproducir las diferentes maneras de pronunciación de la palabra. Esta realidad, ha planteado la necesidad de realizar una nivelación ortográfica sobre la base de criterios unificadores del quechua central y no meramente local. Queda claro que no podemos escribir el quechua tal como se habla porque, en rigor, ninguna lengua se escribe tal como se habla. Se escribe usando las formas matrices de los sonidos, morfemas y palabras. Por ello, se dice que la escritura del quechua tiene base fonémica y no fonética. Si escribiéramos las palabras tal como se pronuncian (base fonética), la escritura sería un caos, habría un desorden porque, incluso, cada persona escribiría según su manera particular de hablar. Por ello, no tenemos por qué escribir una palabra como ‘quechua’ de diferentes maneras: ‘quechwa’, ‘qichwa’, ‘quichwa’, ‘kichwa’, sino solo de una manera ‘qichwa’, no solamente por ser la más conservadora sino la más difundida en el área del quechua central y responde al alfabeto unificado del quechua central. 10 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el castellano. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y [pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no domine la ortografía de la lengua. De esto se deduce que en el castellano como en toda lengua, la escritura no reproduce fielmente la pronunciación.
  • 32. 32 Al respecto, Cerrón-Palomino (2008b: 72) precisa que un abecedario (achawaya) no consiste únicamente en una lista de grafías aisladas, aunque ordenadas alfabéticamente; constituye más bien un punto de referencia a partir del cual se organizan cadenas de sílabas y palabras en correspondencia linear aproximada con el enunciado oral (articulado o mental). Dicha correspondencia no es exacta ni tiene por qué serlo, pues el acto de escritura no es un calco o una transcripción de la emisión oral sino, sobre todo, el ciframiento aproximado visualizado de mensajes. De hecho, no existen en el mundo sistemas ortográficos que reproduzcan fielmente la pronunciación, a menos que hablemos de las transcripciones fonéticas o fonológicas que hacen los lingüistas para el estudio de los sonidos del habla, pero estas no constituyen una escritura propiamente dicha sino recursos técnicos destinados a recoger materiales fidedignos para el estudio y análisis de la lengua, y cuyo manejo no trasciende el círculo de especialistas. Por consiguiente, la escritura no es de ningún modo fiel reflejo de la pronunciación, y si bien tiene un punto de partida en ella, la trasciende, para organizarse en un nivel de mayor abstracción y relativa autonomía. Finalmente, la escritura en quechua es concebida no solamente como la representación gráfica de los sonidos del habla por medio de grafías o letras, sino fundamentalmente, como el proceso de producción de textos completos.Esdecir,laescrituradelquechuarebazalasimplerepresentación ortográfica de letras, sílabas, morfemas, palabras y oraciones para llegar a la producción de textos completos de diversa índole. Para posibilitar la práctica cada vez más fluida del quechua central, a continuación se presenta algunas normas básicas a tener en cuenta en la escritura del quechua central.
  • 33. 33 N.° Normas básicas de escritura quechua Muestras, ejemplos 1 El quechua central se escribe solamente con las letras del alfabeto (achawaya) consensuado para el quechua central (23 letras). Las grafías ćh y śh tienen presencia en la variante del quechua Wanka. a, aa, ch, (ćh), i, ii, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, (ts), u, uu, w, y. 2 Cuando un fonema presenta diferentes maneras de pronunciación, se escribirá con la forma matriz. *s > h > Ø; *ch > ts > s; *q > h > Ø, *ñ > n; ll > l, etc. 3 En ciertos casos, ts obedece a una variación de ch. No obstante, en otros casos, ch y ts funcionan como fonemas diferentes por lo que se deben escribir en forma independiente. Chaki ‘pie’ / tsaki ‘seco’ chay ‘llegar’ / tsay ‘ese, esa, eso’ 4 Dos vocales contiguas nunca forman una sílaba en el quechua, si ocurre la secuencia vocálica se reemplaza con las semiconsonantes y, w para mantener la estructura silábica del quechua. [wai] → wayi ‘casa’ [puaq] → puwaq ‘ocho’ 5 Los sufijos mantienen su unidad estructural a pesar de que alguno de sus elementos no se pronuncie o haya sufrido variaciones. Wasi-yki [wasiki] ‹wasiyki› ‘tu casa’, miku-rqa-a [mikuraa] ‹mikurqaa› ‘comí’ 6 Las palabras del quechua no se tildan debido a que es una lengua de acento fijo en la penúltima sílaba. Wasinchikkunallachawraqshi ‘Dicen que en nuestras casas nomás todavía’ 7 Las palabras compuestas respetan los significados en la unidad y se escriben como una sola palabra. No obstante, cuando las palabras se reduplican y estas empiezan en vocal se unen por medio de guion para dar la connotación de palabra compuesta. Runa + shimi = runashimi ullqu + ullqu = ullqu-ullqu 8 Ante la ausencia de palabras se procede con las acciones de recuperación léxica en la propia variedad como en otras. Asimismo, se puede proceder con la traducción, pero teniendo en cuenta los aspectos socioculturales del quechua. ala → sipsa internet → llika (telaraña → red) 9 Se usa la refonologización después de haber agotado las estrategias del numeral 8 y se realiza de acuerdo a la estructura morfofonológica del quechua. vaca → waaka cebolla → siwilla 10 Los topónimos y antropónimos deben escribirse respetando los nombres ancestrales en quechua. Anqash, Shawsha, Qiruqucha… Atawallpa, Llanqi, Qishpi… 11 Se usan mayúsculas y minúsculas de modo similar que se usan en otras lenguas escritas. Allpamayuqa allaapa shumaq rahumi. 12 Los signos de puntuación se usan similar que en el castellano, pero obedeciendo a las características comunicativas y pragmáticas del quechua. — ¿Yamayllaku? — Yamayllami. ¿Qamqá, yamayllaku? — Ñuqallaapis yamayllami.
  • 34. 34
  • 35. 35
  • 36. 36 Ishkay taqa Hanllakunawan luqyakuna qillqay 2.1. Hanllakuna qillqay Chawpi qichwapaqa suqtami hanllankuna kan, kimsa pishi waqaqkuna: a, i, u, niykur kimsa unay waqaqkuna: aa, ii, uu. Kanan kay taqachaw yachakushun imanawmi hanllakunata alli qillqanchik. 2.1.1. a, i, u pishi hanllakuna qillqay. Awakuq shatu Unayshi Pumapampa markachaw runakuna shumaqlla kawakuyaañaq. Chaychawshi runakuna imaykakunatapis rantikuyaañaq. Chaymanshi karupitapis runakuna patsa waraylla rantipakuyaananpaq chaayaq. Chay markachawshi Shatu taaraañaq. Shatuqa shumaq runashi kañaq, qaqllanpis shumaqllashi kañaq. Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq. Chaynaw kaptinshi shumaq shipashkunapis allaapa kuyayaañaq.
  • 37. 37 Imanawmi a, i, u pishi waqaq hanllakunata qillqashwan. Urachaw rikashun. Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushareq. Chaynaw arurshi, achka qoriyoq, qellayyoqpis kañaq. Payshi shumaq awakuyta yachañaq. Imayka awaytapis rasllashi ushariq. Chaynaw arurshi, achka quriyuq, qillayyuqpis kañaq. /i, u/ → [e, o] / —q— /i, u/ pishi waqaq hanllakuna q luqyawan tinkuyaptin , [e, o] hanllakunanawmi waqayan. waqayan. waqayan. waqayan. ¡Kaynawmi rimanchik! ¡Kaynawmi qillqanchik! i, u pishi waqaq hanllakuna Yarpashun – /i, u/ pishi waqaq hanllakuna, [e, o] hanllakunanaw waqayaptinpis, <i, u> qillqakunawanmi qillqanchik. – /a/ pishi hanllaqa imaypis hana qillqashqachaw rikashqanchiknawllami qillqakan, mayqan luqyakunawan pushanakurpis.
  • 38. 38 Rurana Rimaykunata alli qillqashqa kaq shimiwan huntapay. a) (uqa/oqa) ñuktush karninqa allaapami mishkiykun. ch) (uqsha/oqsha) hirkakunachawmi wiñan. h) (qishuta/qeshuta) wallpa ruraykan wachananpaq. i) (wiqti/weqti) ñawinchikchaw rurakan allaapa puñuptinchik. k) (qipa/qepa) yuriqkunaqa mananami qichwa shimita rimayantsu. l) (qushni/qoshni) yarquykaqchawmi panii taaran. ll) (quñu/ qoñu) yakutami qaramashqa wasinman chaykuptii. m) (qiwa/qewa) kay punkuchaw wiñaykan. Uqa Ama qunqashuntsu, /i/ pishi waqaq hanlla /u/ pishi waqaq hanllawan, q luqyawan pushanakurllami [e, o] hanllakunanaw waqayan, ichaqa imaypis <i, u> qillqakunawanmi qillqananchik. Yarpashun
  • 39. 39 2.1.2 aa, ii, uu unay waqaq hanllakunata qillqay. Shumaq chiina Huk shumaq chiinashi, taytanpa chakranpa kuchunllachaw, china kuchita waatañaq. Chay uywanpaqshi qaarapa tullunkunawan, raprankunawan kunchan rurañaq. Shumaq rurakuykaptinnashi qaarapa kashanqa makinchaw timpiykuñaq. Chayshi allaapa nanaptin makillantaqa awiykachañaq. Niykur ullpanashqashi makinta puukapar-puukapar taakuriñaq, kay kuchiirayku kikillaa makillaata yawaryarachii, qiriyarachii, nishpa waqashllapa kañaq. Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami kushikullaa, nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq.
  • 40. 40 Imapaqmi unay waqaq hanllakunata iñishinchik, chayta yachakushun. Imanaw karpis kuchillaaqa shumaqmi kay wasinchaw kawakunqa, chaytami kushikullaa nishpa chiinaqa uushantapis qatirkur aywakullañaq. – Unay waqaq hanllakunawanqa, ñuqapa ima kapumashqanta ninanchikpaqmi qillqanchik, kaynaw: kuchii, hakaa, ashnuu hukkunapis. Niykur ñuqa ima rurashqaata ninanchikpaqpis qillqanchik, kaynaw: aruu, mikuu, waqaa hukkunapis. – Kay unay waqaq hanllakuna wakin shimikunachawpis yurinmi, kaynaw: uusha chiina, waaka hukkunapis. ¡Ama qunqaytsu! aa, ii, uu unay waqaq hanllakunaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunanawtsu. Chay unay hanllakuna huk laayami kayan. Chaymi wakin shimikunapa ima ninanta tikrachiyan. Unay waqaq hanllakunawan pishi waqaq hanllakuna a ð qara ≠ aa ð qaara i ð china ≠ ii ð chiina u ð yura ≠ ð uu ð yuura
  • 41. 41 Siqita rikashpa ñawinchay, niykur allikaqta ashpiy (X). Anti markakunachawqa achka qarami kan. Anti markakunachawqa achka qaraami kan. X Anti markakunachawqa achka qaarami kan. Kay shumaq chiinata allaapa kuyaa. Kay shumaq chinata allaapa kuyaa. Kay shumaq chinaata allaapa kuyaa. Ñuqapa tayta papata allaykan. Ñuqa taytaa papata allaykan. Ñuqapa taytaa papata allaykan. Kay ishkay uushakuna paniipami. Kay ishkay ushakuna paniipami. Kay ishkay uushakuna panipami. ¡Ama qunqaytsu! Chawpi qichwapaqa kimsami pishi waqaq hanllakuna kayan (a, i, u), niykur unay waqaq hanllankunapis kimsami kayan (aa, ii, uu). Yarpashun
  • 42. 42 2.2. Luqyakuna qillqay Chawpi qichwapaqa chunka qanchismi luqyankuna kayan: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. Kanan rikarishun imanaw kay luqyakuna qillqana kashqanta. 2.2.1. p, t, k, q, ch, ts luqyakuna qillqay. Mishki mikuy tarwi Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik. Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw shiprashqapapatawanaqariykur,aqashqauchutawanpichurkur ruranchik. Chaytami tarwi uchu nir riqinchik, wakinnami tarwi pichu niyan.
  • 43. 43 Kanan rikarishun p, t, k, q, ch, ts luqyakunata imanawmi qillqanchik. Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. /p/ luqyataqa wiyashqanchiknawllami qillqanchik, Tarma qichwachawllami [b] luqyanaw waqan, kaynaw: *yarpuy > yarbuy, ichaqa llapanchik <p> qillqawan qillananchik. /p/ Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. /t/ luqyaqa imaypis wiyashqanchiknawllami qillqakan. Mayqan luqyawan qatinakurpis manami tikrantsu hukman. Kay luqyataqa <t> qillqawanmi qillqanchik. /t/
  • 44. 44 Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik. /k/ luqyaqa wiyashqanchiknawllami qillqakan, Tarma qichwachawllami [g] luqyanaw waqan, ichanqa imaypis <k> qillqawanmi qillqashun, huknaw waqaptinpis. /k/ Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Chaypita runkuman wiñarkur achka hunaq yaku aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchik. /q/ luqyaqa chawpi qichwachaw imayka laayami waqan. Kaynaw: [q], [g], [h]. Wanka qichwachawqa kay luqya illashqami, ichaqa tukuy laaya waqaptinpis, illakashqa kaptinpis llapanchik <q> qillqawan qillqananchik. /q/
  • 45. 45 Kay mikuytaqa pichukunachawmi mikukunchik. Chayta maraychaw shiprashqa papatawan aqariykur, aqashqa uchutawan pichurkur ruranchik. Kay luqyaqa wakin markakunachaw ts luqyamanmi tikrashqa niykur s luqyamanpis tikrashqami wakin markakunachaw. Uchu shimita wakin markunachaw utsu niyan, wakin markakunachawna usu niyanpis, ichaqa chaynaw kaptinpis llapanchik <ch> qillqawan qillqananchik. /ch/ Tarwiqa pushpunaw chukru mikuymi. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami. Kay luqyaqa unay qichwachaw manami karqantsu, ch luqyapitami shamushqa. Chayqa llapan ts luqyawan wiyakaqta <ch> qillqawanmi qillqashun. Ichaqa ishkay kimsa shimikunata qillqananchikmi <ts> qillqawan, patsa, tsaki shimikunata manana takunanchikpaq pacha, chaki shimikunawan. /ts/
  • 46. 46 Ama qunqashuntsu, p, t, k, q, ch, ts luqyakunaqa mananami chaynawllatsu rimakayan. Hanachaw nishqanchikta shumaq ñawincharkur qillqayanki. Yarpashun Pukayashqa shimikunata crucigramachaw ashiy. a) Ñuqa taytaawanmi Limata aywashaq. ch) Kay markachawqa achka tantatami masarayan. h) Taytaapa hunaqninchawqa pachamankatami rurashun. i) Kay tsaki yantata mamanchik yakunanpaq apashun. l) Qanyanmi raqrapa aywaykaptii, chakiita kasha tukshimashqa. ll) Qurpa runakunaqa patsallachawmi puñukuyashqa. m) Qanyan paqasshi atuq ishkay uushata suwakushqa. n) Anapa wasinchawmi papata mankachaw yanuyan.. ñ) Wawqiipa waakanmi qaqapa tunishqa. Ñ P T P A C H A M A N K A P T
  • 47. 47 2.2.2. m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq Atuqpita Huk kutishi, huk atuq achka ashmayuq runaman chaañaq. Achka uushakunata rikarirnashi niñaq: —Tiyuy, qampa allaapa achka uushayki kan. —Aw, achkami uushallaakuna kan nishpana runaqa yaskiñaq. —Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq. Chaynashi runa niñaq: «Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq», niñaq runaqa. Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi-kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq. Atuqta shamuqta rikaykurnashi, runaqa wayralla hatun allquta huk runkuman winarkuñaq. Atuq chaariptinnashi, runaqa niñaq: —Atuq allimi chaaramunki, kaychawmi uushayki kaykan nishpa runkuta rikachiñaq. —Payllaa, tiyuy. Kanan wasiiman charirmi kay uushata wamraakunawan, warmiwan mikurillashaq, atuqqa allaapa kushishqa niñaq. Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun, imanaw wiratanataq alli runa qaraykallamashqa nir. Taqay hirkata tikrarkurmi runkuta paskarishaq, hatun wira uushallaata chakillapana apanaapaq». Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq. Niykurnash atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa allaapa utikashqa wasinman chaañaq. Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq. Kananpita patsaqa uushanta ushashaq, kananpitami runakunapa uushankunata suwakushaq, nishpa kushillapaq yarpachakuñaq.
  • 48. 48 Kanan urachaw yachakushun imanawmi m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata chawpi qichwa markanchikkunachaw rimayan. M Chaynashi atuqqa allaapa kushishqa aywakuñaq mishkilla kachi, kachitashqa mirkapanta mikur-mikur. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq. Kay luqyaqa maychawpis manam hukman tikrantsu, mayqan luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan. N Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki akrashqa kashaq. Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. Kutimunaykipaqqa warmiiwanpis alli rimashqanami kashaq, niñaq runaqa. Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami karqantsu achka shimikuna, ichaqa kananqa achka markakunachaw kanmi achka shimikuna n luqyawan. Kayqa n luqya ñ luqyapita tikrashqa kaptinmi, ñawi > nawi shimipitanaw. Ñ Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq? Kay luqyaqa, hanachaw nishqanchiknaw, achka markakunachawmi n luqyaman tikrashqa, ichaqa llapanchik qillqananchik <ñ> qillqallawan.
  • 49. 49 L Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Karuta aywaykarnashi yarpachakuñaq: «Allaapa kay uushaqa llasaykun». Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami karqantsu achka shimikuna, ichaqa achka markakunachaw ll luqya l luqyaman tikrashqa, chaymi achka shimikuna l luqyawan kananqa kan. LL Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Atuq qallunpis aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa, allaapa utikashqa wasinman chaañaq. Kay luqyaqa hanachaw nishqanchiknaw, achka markakunachawmi l luqyaman tikrashqa, llullu>lulu; chaymi kay markakunachaw achka shimikuna l luqyawan kan, ichaqa llapan chay shimikunata <ll> qillqallawan qillqananchik. R Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Kay luqyaqa wanka markakunallachawmi llapan shimikunachaw l luqyaman tikrashqa. Chaymi paykuna runtu shimita luntu niyan, ichaqa l luqyawan rimarpis llapanchik <r> qillqashun.
  • 50. 50 W Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay, wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq. Kay luqyataqa manami <hu> qillqawan qillqananchiktsu, qichwa shimichawqa <w> qillqawanmi llapanchik qillqananchik. Waka shimita huaka qillqaptinchikqa mana allimi kanman. Y Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. Chayta maakurnash, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. Kay luqya niraqtaqa a, i, u pishi waqaq hanllakunata qatiptin manami <i> qillqawan qillqanchiktsu. Manami kaynawtsu qillqanchik chai, luichu, tunii shimikunataqa; kaynawmi qillqanchik: chay, lluychu, tuniy.
  • 51. 51 n, ñ, ll, r luqyakunata shimikunachaw ashirkur siqinchay. Sasa naani Sasa naaniqa saqwanawllami karupita rikakun. Chaypami runakuna puriyan, ashmakuna, wayrapis siwyar aywakun, shukukuypis raslla muyupaarin. Hukpinnashi chay naanichaw huk suqu piqalla runa uqrakashqa purikaañaq. Payqa kañaq sallqa sallqa runa. Payshi kañaq shishu piqa, shallu kiru, shillunpis raqachaakushqa, llanu kunka, wiswi matanka, quru waqta, makisapa, hatun ñawi, hukninqa wiskuyashqa, ichik sipu ñawi; niykur tita tullu kañaq. Mullu pikshanchawshi mirkapata, kukatawan purichiq. Sisira chukurishqa puriq, siqru ashnunpis manashi haqiykuqtsu. Yarpashun Ama qunqashuntsu, m, n, ñ, l, ll, r, w, y luqyakunata alli qillqanapaq, shumaq ñawinchashun hanachaw nishqanchikta. Kay llapan luqyakunapita, ñ, ll, r tikrayan n, l, luqyakunaman wakin markakunachaw, ichaqa llapanchik chawpi qichwa kaq <ñ, ll, r> qilllqakunawan qillqananchik.
  • 52. 52 2.3.3. sh, s, h luqyakuna qillqay. Chukllush chikishwan Huk chukllushshi llapan paqaskuna takiyllata yachaq. Hunaqpanashi mikunay llakikuyta tariq, maytaraq aywaa, nir. Chukllushqa chikish yanasanta yarparkur mikuy mañakuq aywañaq. ¡Yanasallaa!, ¡Yanasallaa!, nishpa qayaykuñaq. ¡Chikish yanasaa huk aptaylla saraykita llamiykachimay, malliykachimay!, niñaq. Chikishqa ichiklla sarata qaraykuñaq. Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?”, nir. Chikishqa allillami nishpa kutichiñaq. Niykur ¿qamqá?, nir tapuriñaq. Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa, manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”. Chayshi chikishna piñashqa Kutichiñaq: “Allaapa qillatami yachakachirqaa, ñuqallaman imaypis mikunaykipaq yarparaykanki ¡Aywakuy! Kananqa rikaytapis manami munaqtsu, nirshi chukllushta qarquriñaq”. Chayshi Chukllushqa mallaqar waqar aywakuñaq.
  • 53. 53 sh, s, h luqyakuna qillqay. SH Kay luqyaqa manami tikrantsu, chaynawllami llapan chawpi markakunachaw rimakan. Ima luqyawan qatinakurpis chaynawllami rimakan. Kay luqyataqa <sh> qillqawanmi qillqananchik, ura raki qillqashqakunachaw rikashqanchiknaw. Kay luqyaqa wakin chawpi markakunachaw h luqyamanmi tikrashqa, niykurpis wakin chawpi markakunachaw illaqashqa (s>h>Ø); chaynaw sara shimi haraman tikrashqa, niykurpis araman tikrashqa. Ichaqa kimsa laaya rimarpis, unay shimi kaqta qillqananchik, sara shimita, <s> qillqawan. Chaypaq puntata shumaq tapupakushun. S Chukllushqa llapan hunaqkunashi chaynawlla mikuy mañakuq kutiñaq. Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?” y nir. Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami qishyaykaa, manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”. H Kay luqyaqa wakin markakunachaw illaqashqami. Chayqa chay markakunachaw manami hatun niyantsu kay shimita, atun niyan, ichaqa mana h luqyayuqmi rimarpis, qillqaychaw <h> qillqata qillqananchik. Kay luqyaqa shimipa qallananchaw aywan, hucha shimichaw rikashqanchiknaw; niykur ishkay hanllakunapa chawpillanchawmi aywan, aha shimichawnaw.
  • 54. 54 Pishiqman kay shimikunata qillqay: hatun, kashqantapis, rapranllashi, sapilla. Papa muruy Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imaykarikuq papa muruytami . Kay markanchikchawqa michka muruyta, muruytawanpis watatumaqchawmuruyan. Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw rikanchik. Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw muruyqa winan.
  • 55. 55 Yarpashun Ama qunqashuntsu, sh, s, h luqyakunata alli qillqanapaq, shumaq rikay imanawmi qillqashqanchik hana qillqashqachaw. Kimsanpita, s, h luqyakunami tikrayan wakin markakunachaw. Alli qillqanaykipaq, shumaq ñawinchay nishqanchikta.
  • 56. 56
  • 57. 57
  • 58. 58 Kimsa taqa Pakishimi 3.1. Pakishimi rurakaananpaq Lluychu Lluychukunashi purikuykaayan, hirkachawshi purikuykaayan, qiwallata mikukur, yakullata upukur. Waqrasapa lluychukuna, hirkachawshi purikuykaayan, hatun chanka lluychukuna, ayqir, ayqir aywakuykaayan. Kashpi chanka, hatun kunka, atuqkuna manchayaashunki. Sallqakunachaw kawaptiyki, suqu punchu niyaashunki. LH LHH LHL HL H
  • 59. 59 Chawpi qichwachawqa suqta laaya pakishimikunami kan. 1. Pishi waqaq hanlla H Atuqkuna shimichaw H laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchawllami yurin. a. tuq. ku. na Hanlla 2. Unay waqaq hanlla HH Aayay shimichaw HH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchawllami. aa. yay Hanlla 3. Hanlla luqyawan HL Ayqir shimichaw HL laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimipis shimipa qallananchawllami yurin. ay. qir Hanlla Luqya
  • 60. 60 4. Luqya hanllakunawan Luy. ch u. k u. n a Luqya Luqya Luqya Hanlla Hanlla Hanlla LH Luychukuna shimichaw LH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis, rikashqanchiknawmi yurin. 5. Luqya ishkay hanllakunawan LHH Chiina shimichaw LHH laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis yurinmi. ch ii. na. Luqya 6. Luqya, hanlla, luqyawan Hirkachaw shimichaw LHL laaya pakishimita rikanchik. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw ushananchawpis yurinmi. LHL h i r. ka. ch a w. Hanlla Luqya Luqya Luqya Luqya Hanlla Hanlla Hanlla
  • 61. 61 Waqrasapa lluychukuna, hirkachawshi purikuykaayan, hatun chanka lluychukuna, ayqir, ayqir aywakuykaayan Kashpi chanka, hatun kunka, atuqkuna manchashunki. Sallqakunachaw kawaptiyki, suqu punchu niyaashunki. waq. ra. sa. pa • Chawpi qichwachawqa, manami *LLH pakishimi kantsu. • Unay waqaq hanllakunata ishkay hanllakunatanawmi qillqanchik. • Ch, ll, sh, ts luqyakunachaw huk luqyatanawllami rikanchik. • h luqyaqa shimipa qallananchaw, ishkay hanllakunapa chawpinchawllami aywan, manami huk hanllata qatintsu. Yarpashun Ura raki qillqashqakunachaw anqashyashqa shimikunata pakishimikunaman rakiy.
  • 62. 62 3.2. Aw, ay, uy qatikuna qillqay Papa muruy Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka rikuq papa muruytami musyayan. Papa muruypaqqa mama killataran, imanaw kashqantapis rikanchik. Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. Llullu killachaw muruyqa rapranllashi wiñan, allashqapis sapilla puqukurkun. Michka muruytaqa tsaki patsachawmi muruyan. Manaraq murupakur, llapan qurankunatami ashmankunata michipakuyan. Chayta ushapakurirnami tsaki achukunatapis kayapakuyan, chakra kuchunmanmi qutupakuyan, chaychaw ismur patsata wanuchayaananpaq. Chipyaqta haqiriykurnami parquyan kuchupita kuchuyaq chakrata alliq
  • 63. 63 alliq uquchiyashqanyaq. Chaypita kimsa chusku hunaqran tsakichiyan, niykur kuchunpaayan, chakmar qallaykuyaananpaq. Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan, warmikunanami huk kuchunchaw mikuyta yanukuyan. Ishkay kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, chayranmi rawaykunata chutar qallaykuyan. Kay rawaykunataqa makar-makartanaw, parqashtanaw, matatanawpis rurayan, yaku aywananmannaw. Murukuy hunaqqa minkakuyan runakunata, awkinkunata, warmikunata, wamrakunatapis, llapanmi yanapanakuyan, manaraq inti rataptin murur qallaykuyan. Papa muruychawqa warmimi muruta hitan, ullqukaqnami chapayan. Awkin runakunanami kuchunpaayan, kurpakunatapis wirupaayan, rawaykunatapis allichapaayan. Papata pamparir qamlaq apiwanmi llapan pukllayan chay chakra papa muruyashqanchaw. Ari chayta mana rurayaptinqa manashi alli aylluytatsu tariyan.
  • 64. 64 Kanan urachaw rimashun imanawmi wakin markakuna aw, ay, uy qatikuna rimakan Kay paki qillqashqachaw aw niraqta rikashqanchik wakin markakunachaw, oo unay waqaq hanllatanawmi rimayan, ichaqa kayqa rimayllachawmi alli, qillqaptinchikqa <aw> niraqtawanmi qillqashun. aw aw a a aw [oo] → <aw> Papataqa tintuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatunkillachaw. Kay ay niraqtaqa ee unay waqaq hanllanawmi rimakan wakin markakunachaw. Ichaqa llapanchikmi <ay>niraqtata qillqananchik. [ee] → <ay> aw aw aw aw Chay chakmayman llapan runakunami aywayan, alli yapyaq kaq takllata charin. Kay uy niraqpis huk unay waqaq hanllanawllami ii rimakan wakin markakunachaw. Wakinninchikkunaqa qillqashqanchiknawllami rimanchik, ichaqa llapanchik <uy> niraqtawan qillqashun. [ii] → <uy> aw aw w aw Michka muruytaqa tsaki patsachawni muruyan.
  • 65. 65 Kay rimaykunachaw ashwanta rikashun imanaw ay, aw, uy qatikuna qillqakashqanta Markanchikchawqa llapan runakunami papa muruyta yachayan, imayka rikuq papa muruytami musyayan. Wakin markakunachawpis, ichaqa ashwan Huaylas raqrachaw, hanachaw nishqanchiknaw, /ay/, /aw/, /uy/ niraqkunata huk unay waqaq hanllakunatanawmi rimayan, [ee], [oo], [ii], nirmi rimayan. Ichaqa chaynaw rimarpis kaynawmi llapanchik qillqashun: ‹ay›, ‹aw›, ‹uy›. Shuqankuna Urachaw shimikuna imanaw qillqashqanchikta rimashqanchiktapis rikashun. /aw/ > [oo] /chawpi/ > [choopi] /ñawpa/ > [ñoopa] /chawma/ > [chooma] /ay/ > [ee] /chay/ > [chee] /imayka/ > [imeeka] /pay/ > [pee] /uy/ > [ii] /muruy/ > [murii] /mikuy/ > [mikii] /chakmakuy/ > [chakmakii]
  • 66. 66 1. Kay shimikunata uraman aparkur maychaw kashqanman ñiqichar qillqay. aw ay uy kuchunchaw kuchunchoo - chee killachoo - chakmakiita muriiqa - rureekan mikiita - parqashtanoo kee - qalleekuyan imeeka - muriita pukllakiikuyan - tumaqchoo muriitami - makartanoo killachooshi - eewayan
  • 67. 67 2. Papa muruypita qillqashqata rikarkur kay raki qillqashqakunata huntapay: aw ay uy Markanchikchawqa llapan runakunami papa mur ta yachayan, im ka rikuq papa mur tami musyayan. Ch chakm man llapan runakunami wayan, alli yapyaq kaq takllata charin, huk ullqu wamrami pushapan, wakinqa kurpata wirupaayan, warmikunanami huk kuchunch mik ta yanukuyan. Ishk kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, ch ran raw kunata sutar qall kuyan. K raw kunataqa makar makartan , parqashtan , matatan pis rurayan, yaku aywananman . Ama qunqaytsu, wakin markakunachaw, ay, aw, uy niraqkunataqa manami rimayashqannawtsu qillqakanqa. ee, oo, ii unay waqaq hanllakunatanaw kay markunachaw rimayaptinpis, llapanchik ay, aw, uy niraqkunawan qillqananchik. Yarpashun
  • 68. 68
  • 69. 69
  • 70. 70 Chusku taqa Shimi huntachiqkuna qillqay -paq, -ñaq, -shaq -rqa shimi huntachikkunata alli qillqanapaq. -chaw, -naw shimi huntachikkunata alli qillqanapaq. -yki shimi huntachiqta alli qillqanapaq. Intipa wamran Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu. Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan aywashaq niñaq. Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan mañakuyaañaq.
  • 71. 71 Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. Chayshi llapan runakuna manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaq, patsatapis kuyuchirqanshi. Hirkachawshi huk michikuq wamra kaykaañaq, illapaqa washanllachawshi pashtarirqan, hatun uchkutashi rurariñaq. Chaypitanashi michikuq wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman qawariñaq. Chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq, uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta. Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi kañaq. Chaynash michikuq wamra tapuñaq: “¿Pitaq kanki?, ¿imatami kaychaw ruranki?”, nishpa. Warmi wamraqa kutichiñaq: “Ñuqa Intipa wamranmi kaa, paymi kayman chaachishqa runakunata yanapanaapaq, imatapis rurayta musyaatsu”, nishpa waqar qallarkuñaq. Michikuq wamraqa llakipa ama waqaytsu nir witipaañaq. Intipa wamran allaapa waqaptin, wiqinpis uchkuman wiñakaañaq. Chaynaw waqaykaptinshi wiqin quchaman tikrariñaq, chayllachawshi mana kuyushpa waqarir hamaraykarqan. Intiqa wamranta rikaykur llakiparqanshi. Chayshi huk illapamanna wamranta tikrachiñaq. Chay patsa allaapashi achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq. Chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq. Chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya qallarkurqan. Chaypitashi chay markachaw runakuna kushilla kawayan. Kanannashi chay uchkuqa hatun quchaman tikrashqa. Michikuq wamraqa Intipa wamranta yarparnashi, imaypis quchaman ashiq aywañaq.
  • 72. 72 4.1 -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna qillqay. /-paq/ [-paq] [-paa] Kay shimi huntachiqqa imatapis imapaq rurashqanchikta ninanchikpaqmi, ura rakishqa qillqashqachaw rikashqanchiknaw. Wakin markakunachaw -paq shimi huntachiqta -paa shimi huntachiqtanawmi rimayan, ichaqa llapanchik -paq shimi huntachiqta qillqananchik. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Unayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intichikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. /-rqa/ [-rqa] [-ra] Kay shimi huntachiq mana kanan ruraykashqanchikta ninanchikpaqmi. Wakin markakunachawqa kay shimi huntachiq q luqyanta uqrashqa, -ra shimi huntachiqman tikrashqa. Ichaqa q luqyayuqta qillqananchik. Chay patsa allaapa achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq, chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq, chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya qallarkurqan.
  • 73. 73 /-ñaq/ [-naq] [-naa] Kay shimi huntachiqqa allaapa unay imapis rurashkashqanta ima kashqanta ninanchikpaqmi. kay shimi huntachiqqa chusku laayami rimakan: -ñaq, -naq, ñaa, -naa. Ichaqa llapanpita -ñaq shimi huntachiqtami qillqashun. Unayshi hallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan hachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu. /-shaq/ [-shaq] [-shaa] Kay shimi huntachiqtaqa imatapis manaraq ruraykashqanchikta ninanchikpaq iñishinchik, ura raki qillqashqachaw rikashqanchiknaw. Kay shimi huntachiq, wakin shimi huntachiqkunanaw, q luqyanta uqrashqa wakin markakunachaw, ichaqa q luqyayuqta qillqananchik. Chaynaw llakishqa kaykaayaptinshi yachaqnin huk markaman qamkunawan aywashaq niñaq. [-ñaq] [-ñaa]
  • 74. 74 1. -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkuna shimikunachaw mana alli qillqashqa kaykaqta muyuwan wichqay. Intipa wamran Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaa, chayshi mana yaku kaptin llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaanatsu. Chaynawllakishqakaykaayaptinshiyachaqninhukmarkamanqamkunawan aywashaa niñaa. Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq aywakuyaañaq. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Chayshi yachaqqa runakunata qayañaa ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta mañakushaa tamyamunanpaq niñaq. Chaychaw llapan qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan mañakuyaañaq. Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaa. Chayshi llapan runakunashi manchakashqa ayqipa wasinkunaman pakakuyaañaq. Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. Niykur yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaa, patsatapis kuyuchirqanshi.
  • 75. 75 2. Urachaw mana alli shimikunata qillqay, niykur alli qillqay, shumaq shuqanta rikarkur. Mana alli qillqashqa shimikuna Alli qillqashqa shimikuna r usyañaa usyañaq r r r r r r r Ama qunqashuntsu, -paq, -rqa, -ñaq, -shaq shimi huntachiqkunaqa wakin markakunachawqa, q luqyantami uqrayashqa, ichaqa llapanta q luqyayuqtami qillqananchik. Yarpashun
  • 76. 76 4.2 –chaw, –naw shimi huntachiqkuna qillqay. Chaypitanashi michikuq wamra imatapis wiyañaqtsu, hinashpa mana manchakushpa uchkuman qawariñaq, chaychawshi huk qarapaachu warmi wamrata rikaykuñaq, uchku chawpinchaw alalachikur hamaraykaqta. Kay shimi huntachiqqa –choo, -chuu, -chu niraqkunamanmi tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –chaw niraqwanmi qillqananchik. /-chaw/ [-chu] [-chaw] [-chuu] [-choo] Intiqa llapan runakunata rikaykur llakipaariñaqshi. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. Chay wamrapa aqchanpis ninanawshi rawrañaq, turumanyay chikanshi kañaq. Kay shimi huntachiqqa –noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunamanmi tikrashqa. Kayqa rimayllachawmi. Qillqaychawqa –naw niraqwanmi qillqananchik. /-naw/ [-nuq] [-nuy] [-naw] [-nu] [-nuu] [-noo]
  • 77. 77 1. Qillqashqata ñawinchay, niykur shamuq rapichaw –naw, –chaw shimi huntachiqyuq shimikunata qillqay. Intipa mishki uqan Uqataqa, papatanawmi mururqaa, mashwatanawmi chakrachaw uryaparqaa chunka killatanawmi ayllurqaa, allpa mankachawmi yanurqaa. Papanaw tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa, qarwash, puka, yuraqpis, yanapis kayaami, waytaakunapis shipashnawmi tushuyan, wayra wichyaptin raprakunanami taqllayan.
  • 78. 78 . . . . . . . . . a Papatanawmi 2. Kay shimikunata ñawincharir, rimaykunachaw ashirir tinkuchiy: Papanaw papatanawmi mururqaa. Uqataqa papatanawmi muruyarqaa. Mashwatapis tukuy laaya llimpiyuqmi kayaa.
  • 79. 79 3. Kay hamuchinakuyta huntapay –naw shuti huntachiqta pishiqkunaman churar: Imallash, imallash Piqa---, maki---, chaki---, rinri---, shimi---pis rikakunmi, hinashpami rimantsu ¿Imaraq kanman? Waanii -Ama qunqashuntsu, -chaw, -naw shimi hunatachiqkunata, -choo, -chuu, -chu niraqkunatanaw, -noo, -nuu, -un, -nuq, -nuy niraqkunatanaw rimarpis, -chaw, -naw niraqkunata qillqananchik. Yarpashun
  • 80. 80 4.3 –yki shuti huntachiqta alli qillqanapaq Uywakunapita Shatu unaypita markanman kutiykur yanasanta tapushqa: —¿Ima uywakunataq paniykipa wasinchaw kan? Yanasanqa kayta kutichishqa: —Paniipa wasinchawqa mishin, allqunkunami kan. Niptinqa Shatu yapay tapushqa: —¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku? Shatupa yanasanqa nishqa: Chay llapan uywakuna wasiichaw kanmi. Rikashun imapaqmi –yki shimi huntachiqta shutikunaman churanchik. Niptinqa Shatu yapay tapushqa: —¿Qampa waakayki, uushayki, ashnuyki, kuchiyki, allquyki kanku? -ki Kay shimi huntachiqqa qampa imayki kashqanta ninanchikpaqmi, i ushashqa shimikunaman churaptinchikqa -ki niraqmanmi tikran. Ichaqa -yki nir qillqananchik. -yki
  • 81. 81 –yki shuti huntachiq qillqay. Allqu Allquykishi Rosapa hakanta suwakushqa. Mishi . Wasi . Waaka . Wawqi . Wiqti . Atuq . Maki . Pishqu . -yki shuti huntachiqta i hanllachaw ushashqa shutikunaman churaptinchik -ki niraqmi rimakan, ichaqa -yki niraqtami qillqananchik. Yarpashun
  • 82. 82
  • 83. 83
  • 84. 84 Pichqa Taqa Shimikuna qillqay 5.1 Ishkay purwakashqa shimikunata alli qillqanapaq Uusha ashiy Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq. Chimpanchawshi sara-sara rurinchaw huk shipash chiina-chiina shumaq qutsukuykaañaq. Chaynashi wamraqa qayakuñaq: “Mamáy, icha uushata rikarqunki”, nishpa. Warminashi yaskirin: “¡Kananqa manchakashqa tapukamanki, aw! Qanyanqa chiina-chiina mana rikaamaytapis munashpa waqratyarqayki. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki. Manami allitsu chay nikachar-nikachar puriy. Imayllapis tarinakushunmi. Chayraykur kananpita alli warmi kakunaykipaq willarishqayki. Uushaykiqa taqay tayta Ushtapa qura-qura chakran kuchunchawmi kaykashqa, shillku-shillku rurinchaw mikuykaayan. Chayllapa ayway, sasa-sasa naanipa lluqaykur.
  • 85. 85 Purwakashqa shimikunata imanaw qilllqananchikpaq urachaw ñawinchashun. Shuqankuna tuma + tuma = tuma-tuma sara + sara = sara-sara chiina + chiina = chiina-chiina runa + runa = runa-runa uru + uru = uru-uru ichi + ichi = ichi-ichi ata + ata = ata-ata Purwakashqa shimikunaqa ishkay shimikuna hukllayashqami, huk ninanyuqllami. Purwakashqa shimikunataqa hukllaylla shimikunatanawmi qillqanchik, manami rakishqatatsu qillaqanchik, kaynaw: yachaywasi. Ichaqa Ishkan purwakashqa shimikuna chaylla kayaptin, kaynawmi qillqanchik: tuma-tuma. Ishkan shimipita hukkaq hamllawan qallaptin, siqitami churanchik, kaynaw: warmi-ullqu. Huk wamrashi tuma-tuma naanipa uushan ashiq aywañaq. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki.
  • 86. 86 Siqikunata purwakashqa shimikunata akrarkur shutinchay. ayapampa rumi-rumi yachaywasi puñuysiki pukllaypacha puñuysiki
  • 87. 87 • Ama qunqashuntsu, purwakashqa shimikunataqa hukllaylla shimikunatanaw qillqanchik. Ishkan shimipita hukkaq qatiqnin hanllawan qallaptin, siqitami churanchik. • Ishkan hukllayashqa shimikuna chaynawlla kayaptin, siqitami churanchik hukllaylla shiminawlla rikakaananpaq. Yarpashun
  • 88. 88 5.2 Mañakuy shimikuna qillqay. Qatuna wasichaw rantipakuy Qatukunawasichaw rantiyaañaq: papayata, platanusta, tumatita, piiñata, uuwata, sirwillata, naranhuta, pipiñukunata, mansanatapis. Mikunawasiman chariykur tukuy mikuykunata mikuyaañaq: siwichita, chilkanuta,mariskuta,kankashqawishpata,kulliapitapis. Uryakunapaqpis rikaayaañaq: siruchuta, piikuta, lampata, karitillata, martilluta, winchata, imaykatapis.
  • 89. 89 ¿Imanawmi mañakuy shimikunata qillqanchik? Ishkay laayatami qillqashun, urachaw rikashun: castellano quechua mesa miisa serrucho siruchu cebiche siwichi tomate tumati plátano latanus toro tuuru Wakin mañakushqa shimikunata unay waqaq hanllakunawanmi qillqashun qichwachaw chay shimikuna pishi waqaq hanllakunawan kaptin, kaynaw: kastilla shimipita shamuq qichwachaw ka shimikuna piña > piiña piña ‘bravo, enojado’ carro > kaaru karu ‘lejos’ vaca > waaka waka ‘sitio sagrado’ a. Qichwaman tikrashqa kaq Qichwachaw mana kaptinllami, mana qichwachaw imatapis niyta atiptinchikllami ima shimitapis mañakushun huk shimikunapita. Wakin kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa shimikunataqa qichwapa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqashun, qichwa rimaqkuna rimayashqannaw. Shuqan:
  • 90. 90 b. Mana qichwaman tikrashqa kaq Shuqan: Kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa shimikunataqa, mana yachaptinchik imanawmi qichwa rimaqkuna rimayashqanta, allaapa mushuq shimikunata kaptinqa manami qichwapa luqyankunawantsu hanllankunawantsu qillqashun. castellano quechua computadora computadora televisión television internet internet celular celular whatsaap whatsaap facebook facebook messenger messenger laptop laptop tablet tablet microondas microondas refrigeradora refrigeradora lavadora lavadora
  • 91. 91 Rikashun imanawmi mana qichwachaw kaq hanllakuna, luqyakuna rimakan. Kastilla shimichaw Qichwa shimichaw qillqan shuqan b w <w> cebiche > siwichi c k <k> camisa > kamisa s <s> cebolla > siwilla d r <r> ruda > ruura e i <i> leche > lichi f h <h> fustán > hustan fósforo > puspuru g q <q> trigo > triqu h h <h> hacha > haacha j h <h> jabón > hawun o u <u> toro > tuuru qu k <k> queso > kisu rr r <r> carro > kaaru v b <w> vela > wiila z s <s> zapato > sapatu
  • 93. 93 Yarpashun • Kastilla shimikunataqa mañakunchik qichwachaw niyta munashqanchik mana kaptinllami, mana niyta atiptinchik qichwachaw. • Mañakushqa shimikunata qichwa rimaqkuna rimayashqannawmi qillqashun, qichwapa luqyankunawan hanllankunawan. • Wakin shimikunataqa kikin shimipita shamuqtanawmi qillqashun, allaapa mushuq shimikuna kaptin, mana imanaw qichwa rimaqkuna chay shimikunata rimayashqanta musyaptinchik.
  • 94. 94 5.3 Patsashutikuna qillqay Shipashpa puriynin Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw ashmankunawan taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywañaq Pumapunku hananpa. Niykurna Inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq wichañaq. Chaychaw hamakuñaq mirkapanta mikur. Chaynaw kaykarnash wiyañaq huk runa wichyakuqta Markahirka hananpita llapan kallpanwan. Niykurqa qayakuñaq: “¡Aw shumaq shipash, shuyaamay wallkinakur aywakunapaq Wanakupampa markakama!”. Chaynaw nir qayakurirqa wayranawpis illakaypa illakar uraañaq. Chinchas markaman chaykurqa aswata uyllunman wiñakurkur taripar-taripar wichaañaq Yanaputuman chaykurqa shipashta rikaariñaq. Chaypitashi ishkankunana wichayaañaq, imaykata willapaanakur. Chayshi allaw shipashqa pishipar waqañaq. Niykurna hirkakunaqa kuyapar tikrarachiyaañaq Waqaqqaqaman. Chayshi allaw runatapis llakinashqa rikaraykaptin Puquqqaqaman tikrarachiyaañaq. Chayshi kananyaqpis ishkan qaqakuna yanayaayan kaylla, wakllachaw rikaraanakur piñakuyaptinshi allaapa tamyanpis, rashtapis, runtupis shikwan. Chayshi Wanukupampayaq wiyakan ishkan qaqakuna waqayaptin.
  • 95. 95 A. Patsashutikuna qillqay. Unayshi kañaq huk shumaq shipash, Yuraqqucha hawanchaw ashmankunawan taaraañaq. Chayshi uramuñaq Huantar marka nishqanpa. Niykurshi Puchkamayuman chaykur awikuñaq allaapa pishipashqa. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywanañaq Pumapunku hananpa. Niykurna inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq wichañaq. Patsashutikunataqa, ima ninanta yachaptinchik, ima qichwa shimikunapita shamuqta musyaptinchik, qichwachawmi qillqashun. Kay Pumachaka shuti, huk chakapa shutinmi. Chay patsashutiqa puma + chaka shutikunawanmi rurakashqa. Kaynaw yachaptinchikqa, qichwachawmi qillqashun chay patsashimikunata. Mana ima qichwa shimikunapita shamuqta yachaptinchikqa, mana ninanta musyarqa, kastilla shimichaw qillqakashqantanawmi qillqashun.
  • 96. 96 Shuqankuna • Pumapunkuchaw huk atuq pakakushqa ushata mikunanpaq. • Lukmapatakchawqa achka lukmatami runakuna murukuyan. • Aqupunku markachawqa achka wasi sharkachina aqu kayan. • Patsachakapaqa runakuna uushanta qarquyan. • Puchkamayuchaw challwakuna mirayashqa. • Yanaquchachaw wamrakuna awiyashqa chakinkunata. • Pawqarpampachaw warmikuna achka mikunata rantikuyan. • Tayapampapa yanasaakuna aywayashqa. • Waqaqqaqapa hananchaw yana pukutay puñuraykan. • Washipampa aywayashqa runakuna arupakuq. • Chakiquchachaw yaku tsakishqa. • Wankamayupita shamuyashqa warmikuna waylasta tushuq. • Pukaraachaw warmikuna pallata shumaq qatswayan. • Tsukurumi shumaq qaqami, llapan runakunami kuyayan.
  • 97. 97 1. Chuskukuchu qillqakunata alli rikaparir, shutikunata tariy, niykur ashpiy. ramran pumachaka pumawasin tinku yawarqucha waytuna uqupampa yanaqucha timpuq pumapunku pumapampa tarapampa p u m a c h a k a t u u t i n k u t h s m r m y k h w i c a a a t a m n a m u l w m t n p ñ r p q l a r a a l a p u r w s a r q u p m q a a i n a u i m i p w y n r p c l a q s a a t s a h q p k a y k p u m a p u n k u a l w p u k q p q a a k w a y t u n a k s u m a c h a k a
  • 98. 98 2. Markaykipa, quchanpa, rahunpa, naaninpa, chakankunapa shutinkunata kastillanunaw qillqashqapita kikin qichwachaw qillqay. Marka Qucha Rahu Naani Chaka Mayu Pumapampa Yanaqucha Waywash Chakinaani Rumichaka Aqumayu Yarpashun Patsakunapa shutinkunataqa kikin qichwallachawmi qillqanchik. Wakin qichwa shutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis kikin qichwachawmi qillqananchik; ichaqa mana ninanta yachaptinchik ima shimikunapita rurakashqanta mana musyantichik, kastilla shimichaw qillqakashqannawllami qillqashun.
  • 99. 99 5.4. Runashutikunata alli qillqanapaq Tayta Tankuypa willakuynin Tayta Tankuyshi yunkapita shamuykaañaq Yanawanka markaman, Chayshi Karpa quchaman chaykaamushqanchaw chakaapurkurkuñaq. Chaychawqa Kuntur machayta tariñaq. Chaychawqa qurpachakuñaq. Pullan paqas mishki puñuychaw kaykaptin, ishkay runakuna qapariyaañaq. Paykunashi qapariyaq, tayta Wiñaq, tayta Wamash ninakur tuurunkunata hurqupakuyaañaq. Chayshi tayta Tankuy watiqaykamunanpaq huk puka tuuruwan yuraq tuuru maqanakuykayaañaq qucha kuchunchaw, hatun marayyashqa rumi hananchaw. Pasaypa manchakashqa rikaraykaptin, yuraq kaq tuuru puka kaqta llallir quchaman tanqariykuñaq.
  • 100. 100 Patsa wararkuptinnashi, rikachakuq aywañaq. Chaychawshi tariñaq tuurukunapa yupinta rumi hananchaw, niykur tuurupa pakishqa waqranta tarikuñaq, kay waqraqa quripita kañaq. Chaywanshi markanman aywaykur achka kapuqyuq tikrañaq. Chay patsapitashi llapan churinkunata shumaq shutichiñaq: Qurishunqu, Kushi Quyllur, Ñuspi Killa, Illa Nina, Killa, Wayra, Urpi, Illapa, Ñusta, Shulla, Quri Wayta, Nina nir. Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi Ishtiwan. Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq waynawan, Ñusta mahakaañaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi Ushtaku Shuqushi waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina wamranashi Jhonathan mishtiwan.
  • 101. 101 Urachaw yachakushun ima runa shutikunami qichwachaw kashqanta, imanawmi kay shutikunata kastilla shimipita runashuti shamuqkunatapis qillqananchikta. Shuqakuna Mana alli qillqashqa Alli qillqashqa r Huayta Wayta r Cori Quri r Tupac Tupaq r Ransisku Francisco r Karlus Carlos Runashutikunataqa qichwa shimipa hanllankunawan luqyankunawami qillqashun, Qurishunqu shutitanaw, manami qillqananchiktsu Cori Shuncotanaw. Wakin runashutikuna kastilla shimi rikuq qillqashqatapis kikin qichwachawmi qillqananchik. Kastilla shimipita shamuq runashutikunataqa, chay shimichaw qillqashqanchiknawllami qillqashun, Jhonathan shimitanaw. Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. Qurishunqu mahakaañaq Shushu Wayta shutiyuq shipashwan, Kushi Quyllur mahakaañaq Lliku Amaruwan, Ñuspi Killa mahakaañaq Antu Wamanwan, Illa Nina mahakaanaq Makshi waynawan, Killa shipashnashi Ishtiwan. Wayra churinnashi huk Mañu runawan, Urpinashi Tupaq waynawan, Ñusta mahakaanaq Winshi Waraqwan, Shulla shipashnashi Ushtaku Shuqush waynawan, Quri Waytanashi Amaru runawan, Nina wamranashi Jhonathan mishtiwan.
  • 102. 102 Qichwa shimichaw achka kuyay shutikuna rurakan kastilla shimipita shamuq shutikunawan, urachaw rikarishun chay shutikunata, imanaw qillqananchiktapis. Shuqankuna: Kastilla shutikuna Kuya shutikuna Manuel Mañu Wenceslao Winshi Eustaquio Ushta Máximo Makshi María Malli Petronila Pitu Zacarías Shaka Gregorio Lliku Francisco Panchu Juan Wanshi Alejandro Alliku
  • 103. 103 1. Qillqashqata ñawincharkur runashutikunata siqiy. Tupaq waynapa kawaynin Tupaq wayna Ñuqa Pumapampa markachawmi yurirqaa, Perú suyuchaw. Ñuqa Aqumayu hawan chakrachawmi aruu. Mamaa Killawan, panii Waytawanmi achka uywakunata sallqa wasichaw ashmayaa. Paniiqa huk ishkay yanasayuqmi, shutinkuna Amarumi hukninpa, hukkaqpa Illami. Mamaa quyay uywa michikuq nanan Quyllurwan raqrakunapa aywan. Ñuqaqa Carlos aruq masiywanmi papa allaq hirkakunapa aywaa.
  • 104. 104 2. Kanan Tupaqpa kawaynintanaw, qampa kawayniykipita qillqay aylluykipa shutinkunata churarkur. . . . . . . . . . Qichwa shiminchikchawqa achka runashutikunami kan. Kay shutikunata qichwa shimipa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqananchik. Kastilla shimipita runashutikuna shamuqkunataqa kay shimichaw qillqakashqatanawllami imaypis qillqananchik. Yarpashun
  • 105. 105 5.5 Hatun qillqakuna qillqay. Panituri Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Mallinashi wakcha warmilla kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi yanapaqtsu, panillantapis mana alli ñawinpashi rikaq. Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq kaynaw nishpa:
  • 106. 106 —Wawqi, ¡Huk wakcha warmimi chaamushqa!, ¿imantaq qunki? —¡Ñuqa huk manka apinmi qushaq, ¿qamqa? —Ñuqaqa huk manka qillayninmi qushaq. Malli llakishqa taykaptin kay kimsan mankakuna ñawpanchaw yuririyaañaq. Allaapa kushishqa kimsa mankata aparikurkur wasinman kutiriñaq. Chaarachirnashi llapan wawankunawan mikuriyaañaq. Chaytanashi Antukuqa maakuriñaq, hina paypis hirkakunapa aywakuñaq panin tarimushqantanaw ashiq. Kikin Apu hirkakunaman chaariptinnashi hirkakunaqa hina rimar qallaykuyaañaq: —¡Wawqi! —¿Imata? —¡Huk akusay runami chaamushqa!, ¿imantaq qunki? —¡Shukshunmi qushaq!, ¿qamqá? —¡Tita waskatami, chikutinmi qushaq! Chay akusay runa shaykaptinashi shukshu, waska, chikuti chaakuriyaañaq, kay runata maqashllapa. Wasinyaq qatipaykuyaañaq ushakaachiyta munar. Chay patsapitashi Antukuqa mayapakuñaq imanaw akusay kashqanta, chay patsapitaqa alli runaman tikrañaq, imallatapis llamichinakur kastankunawan kawakuyaañaq.
  • 107. 107 ¿Imaymi hatun qillqakunawan qillqanchik? Panituri Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi kawakuyaañaq. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Malliqa wakcha warmillashi kañaq. Antukuqa allaapa akusayshi kaq, pitapis manashi yanapaqtsu, panillantaqa mana alli ñawinpashi rikaq. Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. Chayta rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq. Qatinan chikuta churaptinchik, niykur hatun qillqawanmi qillqayta qallanchik. Rakinan chikuta churarkur huk raki qillqashqata hatun qillqawanmi qallanchik. Ima qillqashqatapis qillqayta qallarmi hatun qillqawan qillqananchik. Runashutikunata imaypis hatun qillqawanmi qillqanchik, Malli runa shutitanaw. Apukunapa shutinkunatapis hatun qillqawanmi qillqanchik, Rataqinwa apu shutitanaw. Ima patsashutikunatapis hatun qillqawan qillqanchik, Pumapampa patsashutitanaw.