1. CARACTERÍSTICAS DEL IDIOMA AIMARA
1. El idioma aimara es aglutinante y sufijante: a una raíz nominal o verbal se van
añadiendo diferentes sufijos; cada una tiene un significado.
Ejemplo:
La raíz es uta
Uta casa
Utanaka casas
Utanakaja mis casas
Utanakajapuni mis casas siempre
Utanakajapuniwa son mis casas siempre
2. Entonación de la voz fija: en el idioma aimara el acento de intensidad es fijo
recae en la penúltima sílaba. Por este motivo todas las palabras se pueden
clasificarse como graves o llanas. Por esta característica las palabras en aimara no
se acentúan.
Ejemplo:
Uta
Utanaka
Utanakajapuni
3. En el idioma aimara sólo hay tres vocales: a, i, u
En la escritura aimara solo se manifiestan tres vocales a, i, u; las vocales e, o
se manifiestan específicamente en la oralidad o habla, cuando anteceden a los
consonantes (q, qh, q’ x)
Ejemplo:
Escritura Pronunciación o habla Castellano
Iqiqu Eqeqo equeco
Qunquri Qonqori rodilla
Qhuru qhoru malo
Q’iwsa Q’ewsa maricón
Jaxu Jaxo picante
Q’illu Q’ellu amarillo
2. 4. Todas las palabras terminan en vocal: En caso de préstamos del castellano u
otros idiomas que terminan en consonantes, lo que se hace es aumentar la (a) a
excepción de nombre de varón y de mujer.
Ejemplo:
Anabel - Anabela Victor - Victuru
Yoselin - Yoselina Daniel - Danielu
Kullaka Raquelaxa jiwakiwa
Jilata Victoruxa arxatiriwa
5. No existe choque de vocales: A diferencia del español, en el idioma aimara no
existen diptongos, triptongos ni hiatos.
Ejemplo:
Wayra Chuyma Wayna Mariya
6. Los artículos: (El, la, los, las) en idioma aimara no existe se sobre entienden está
implícito en la palabra.
Ejemplo:
Utaxa la casa
Qunuñaxa la silla
Qillqaña el lápiz
Esta es la razón el aimara hablante por la cual al comunicarse en español tropieza
con las palabras y no sabe que artículo utilizar.
Ejemplo:
Me complace con la tema
7. La estructura oracional: en aimara está compuesta por:
Sujeto + Complemento + Verbo
Ejemplo:
Nayaxa` t’ant’a alä
S C V
Yo Pan Compraré
3. 9. Fonemas consonánticos o signografía del aimara: el idioma aimara tiene 26
consonantes, 3 vocales y un alargamiento vocálico (..)
1 TAQ’A - UNIDAD 1
YATIQA Lección 1 KAMISAKI, KUNASA SUTIMAXA
ARUNTANAKA (saludos)
Saludos formales
Aski alwakipana saludo de la mañana de (6 a 11 am.)
Aski urukipanaya Buen día/ buenos días
Aski jayp’ukipanaya Buenas tardes
Aski arumakipana Buenas noches
Suma urukipana Buenos días
Suma jayp’ukipana Buenas tardes
Suma arumakipana Buenas noches
Respuesta al saludar
Aski urukipanaya Buenos días pues
Jumarusa ukhamaraki Igualmente a ti
Saludos informales
Kamisaki como estas, hola que tal
Kunjamasktasa como estas, como te encuentras
SARXAÑATAKI (despedida)
Jikisiñkama Hasta luego/ hasta pronto/ hasta otro encuentro
Qharurkama Hasta mañana
Sarxä Me voy/ iré
Sarxañani Vámonos
Sarawaya Ahora Iré
Mayakama Hasta la próxima
Marakama hasta el año
Qhipurukama Hasta otro día
Respuesta al despedirse
Jikisiñkamaya Hasta luego pues
Qharurkamaya Hasta mañana pues
Saludos y despedidas
A: Kamisaki, aski urukipanaya jilata Pedro = Como estas, buenos días hermano
Pedro
4. B: Aski urukipanaya jilata Miguel = Buenos días hermano Miguel
A: Jikisiñkama jilata Pedro A: Hasta luego hermano Pedro
B: Jikisiñkamaya jilata Miguel B: Hasta luego Hermano Miguel
C: Aski jayp’ukipanaya jilata Alex C: Buenas tardes hermano Alex
- Kamisaki, aski jayp’ukipanaya jilata José - Como estas, buenas tardes
Hermano José
D: Aski arumakipanaya kullaka María D: Buenas noches hermana María
- Aski arumakipanaya jilata Sergio - Buenas noches hermano Sergio
Uñt’ayasiña (presentación)
Nayaxa Juan Pérez satathwa. Yo me llamo Pedro Pérez
Nayaxa Chukiyawu markankithwa. Yo soy de La paz
Nayaxa Derecho yatiqtha Yo estudio Derecho
UDABOL jach’a yatiñutana yatiqtha. En la Universidad de UDABOL
Pachi/ yuspajara Gracias
Uñt’asiña (conocerse)
A: Kamisaki, kunasa sutimaxa? A: Cómo estas, cuál es tu nombre?
B: Nayaxa Carla satathwa, jumasti? B: Mi nombres es Carla, y tú?
A: Nayaxa Soniathwa/ Sonia satathwa A: Yo soy Sonia, me llamo Sonia
A: Kamisaki, kunasa sutimaxa? A: Cómo estas, cuál es tu nombre?
B: Nayaxa Carla satathwa, jumasti? B: Yo me llamo Carla, y tú
A: Nayaxa Miguel A: Yo Miguel
B: Waliki, jikisiñkama Miguel B: Bien, hasta luego miguel
A: Jikisiñkamaya Carla A: Hasta luego pues, Carla
Dialogo de complementación con (Jumasti?)
A: Aski urukipana, kamisaki A. Buenos días, ¿cómo estás?
B: Aski urukipanaya, waliki, jumasti? B: Buenos días, bien, ¿y tú?
A: Nayaxa Walikiraki, kunasa sutimaxa A: Yo también bien, y el tuyo?
B: Nayaxa Carlos satathwa, jumansti? B: Yo me llamo Carlos, ¿y tú?
A: Nayan sutijax Sonia satawa, A: Mi nombre es Sonia, de dónde eres?
Kawkinkiritasa?
B: Nayaxa chukiyawu markankirithwa, B: Yo soy de la ciudad de La Paz, y tú?
Jumasti?
A: Nayaxa Oruro markankirithwa , A: Yo soy de la ciudad de Oruro,
Kunsa yatiqta? ¿y qué estudias?
B: Nayaxa Auditoria yatiqtha, jumasti? B: Yo estudio Auditoría, y tú?
5. A: Nayaxa Derecho yatiqtha, A: Yo estudio Derecho, ¿en qué
Kuna jach’a yatiñutana yatiqta? Universidad estudias?
B: UDABOL jach’a yatiñutana, jumasti? B: Estudio en la universidad UDABOL
¿y tú?
A: Nayaxa ukhamaraki, UDABOLAN A: Yo también, estudio en UDABOL
yatiqtha
B: Waliki, jikisiñkama kullaka Sonia B: Bien, hasta luego hermana Sonia
A: Jikisiñkamaya, jilata Carlos A: Hasta luego pues, hermano Carlos
Pag. 13: Diálogo de conocerse
A: Aski urukipanaya, kamisaki A: Buenos días, cómo estas
B: Aski urukipanaya, waliki B: Buenos días, bien
A: Kunasa sutimaxa? A: ¿Cuál es tu nombre?
B: Nayaxa Carlos satathwa B: Yo me llamo Carlos
A: Kawkinkiritasa? A: ¿De dónde eres?
B: Nayaxa chukiyawu markankirithwa B: Yo soy de la ciudad de La Paz
A: Kunsa yatiqta? A: ¿Qué estudias?
B: Nayaxa Auditoría yatiqtha, jikisiñkamaya B: Yo estudio Auditoria, hasta luego
A: Waliki, jikisiñkama Carlos A: Que bien, hasta luego Carlos
Aruskipa (diálogo) P15
A: Aski arumakipanaya, kamisaki A: Buenos días, ¿cómo estás?
B: Waliki, jumasti? B: Bien. ¿y tú?
A: Nayaxa walikiraki, kunasa sutimaxa? A: Yo también bien, ¿Cuál es tu nombre?
B: Nayaxa Carla satathwa B: Yo me llamo Carla
A: Kawkinkiritasa? A: ¿De dónde eres?
B: Naya Tarija markankirithwa B: Yo soy de Tarija
A: Kawkinsa yatiqtha? A: ¿Dónde estudias?
B: Nayaxa UDABOL jach’a yatiñutana B:Yo estudio en la Universidad
yatiqtha UDABOL
A: Kunsa yatiqtha? A: ¿Qué estudias?
B: Nayaxa Derecho yatiqtha B: Yo estudio Derecho
A: Kuna arsa yatta? A: ¿Qué idioma sabes?
B: Nayaxa Aimara aru yattha B: Yo sé el aimara
A: Waliki, qharurkama Carla A: Bien, hasta mañana Carla
B: Aski arumakipanaya Sonia B: Buenas noches, Sonia
CONJUGACION DE VERBOS EN RIEMPO PRESENTE SIMPLE Y AFIRMATIVO
6. CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE SIMPLE
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo - Yatiqaña (estudiar)
Nayaxa Yatiqtha Yo estudio
Jumaxa Yatiqta Tú estudias
Jupaxa Yatiqi Él/ella estudia
Jiwasaxa Yatiqtana Nosotros estudiamos (tú y yo)
Nanakaxa Yatiqapxtha Nosotros/as estudiamos
Jumanakaxa Yatiqapxta Ustedes estudian
Jupanakaxa Yatiqapxi Ellos/as estudian
Jiwasanakaxa Yatiqapxtana Todos nosotros/as estudiamos
CONJUGACIÓN DE VERBO EN TIEMPO PRESENTE AFIRMATIVO
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo - Yatiqaña (estudiar)
Nayaxa Yatiqthwa Yo estudio
Jumaxa Yatiqtawa Tú estudias
Jupaxa Yatiqiwa Él/ella estudia
Jiwasaxa Yatiqtanwa Nosotros estudiamos (tú y yo)
Nanakaxa Yatiqapxthwa Nosotros/as estudiamos
Jumanakaxa Yatiqapxtawa Ustedes estudian
Jupanakaxa Yatiqapxiwa Ellos/as estudian
Jiwasanakaxa Yatiqapxtanwa Todos nosotros/as estudiamos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE SIMPLE
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo - Munaña ( querer)
Nayaxa Muntha Yo quiero
Jumaxa Munta Tú quieres
Jupaxa Muni Él/ella quiere
Jiwasaxa Muntana Nosotros queremos (tú y yo)
Nanakaxa Munapxtha Nosotros/as queremos
Jumanakaxa Munapxta Ustedes quieren
Jupanakaxa Munapxi Ellos/as quieren
Jiwasanakaxa Munapxtana Todos nosotros/as queremos
CONJUGACIÓN DE VERBO EN TIEMPO PRESENTE AFIRMATIVO
7. PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo – Munaña (querer)
Nayaxa Munthwa Yo quiero
Jumaxa Muntawa Tú quieres
Jupaxa Muniwa Él/ella quiere
Jiwasaxa Muntanwa Nosotros queremos (tú y yo)
Nanakaxa Munapxthwa Nosotros/as queremos
Jumanakaxa Munapxtawa Ustedes quieren
Jupanakaxa Munapxiwa Ellos/as quieren
Jiwasanakaxa Munapxtanwa Todos nosotros/as queremos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE SIMPLE
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo –Thuqhuña (bailar)
Nayaxa Thuqhtha Yo bailo
Jumaxa Thuqhta Tú bailas
Jupaxa Thuqhi Él/ella baila
Jiwasaxa Thuqhtana Nosotros bailamos (tú y yo)
Nanakaxa Thuqhupxtha Nosotros/as bailamos
Jumanakaxa Thuqhupxta Ustedes bailan
Jupanakaxa Thuqhupxi Ellos/as bailan
Jiwasanakaxa Thuqhupxtana Todos nosotros/as bailamos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE AFIRMATIVO
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo –Thuqhuña (bailar)
Nayaxa Thuqhthwa Yo bailo
Jumaxa Thuqhtawa Tú bailas
Jupaxa Thuqhiwa Él/ella baila
Jiwasaxa Thuqhtanwa Nosotros bailamos (tú y yo)
Nanakaxa Thuqhupxthwa Nosotros/as bailamos
Jumanakaxa Thuqhupxtawa Ustedes bailan
Jupanakaxa Thuqhupxiwa Ellos/as bailan
Jiwasanakaxa Thuqhupxtanwa Todos nosotros/as bailamos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE SIMPLE
PRONOMBRES
PERSONALES
VERBO – Manq’aña (comer)
Nayaxa Manq’tha Yo como
Jumaxa Manq’ta Tú comes
Jupaxa Manq’i Él/ella come
Jiwasaxa Manq’tana Nosotros comemos (tú y yo)
Nanakaxa Manq’apxtha Nosotros/as comemos
Jumanakaxa Manq’apxta Ustedes comen
8. Jupanakaxa Manq’apxi Ellos/as comen
Jiwasanakaxa Manq’apxtana Todos nosotros/as comemos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE AFRMATIVO
PRONOMBRES
PERSONALES
VERBO – Manq’aña ( comer)
Nayaxa Manq’thwa Yo como
Jumaxa Manq’tawa Tú comes
Jupaxa Manq’iwa Él/ella come
Jiwasaxa Manq’tanwa Nosotros comemos (tú y yo)
Nanakaxa Manq’apxthwa Nosotros/as comemos
Jumanakaxa Manq’apxtawa Ustedes comen
Jupanakaxa Manq’apxiwa Ellos/as comen
Jiwasanakaxa Manq’apxtanwa Todos nosotros/as comemos
CONJUGACIÓN EN TIEMPO PRESENTE AFIRMATIVO
PRONOMBRES
PERSONALES
Verbo - Qillqaña (escribir)
Nayaxa Qillqthwa Yo escribo
Jumaxa Qilltawa Tú escribes
Jupaxa Qillqiwa Él/ella escribe
Jiwasaxa Qillqatanwa Nosotros/as escribimos (tú y yo)
Nanakaxa Qillqapxthwa Nosotros/as escribimos
Jumanakaxa Qillqapxtawa Ustedes escriben
Jupanakaxa Qillqapxiwa Ellos/as escriben
Jiwasanakaxa Qillqapxtanwa Todos nosotros/as escribimos
PAG. 17 UNIDAD 1 - YATIQA 2 Aru yatxatañaxa kusawa
Lurawi 1. Tiempo libremanxa kunsa lurta? Qué haces en tu tiempo libre
Musica ist’aña - Escuchar música
Tuyuñaru saraña - Ir a nadar
Saminchaña - pintar
Anatañaru saraña - Ir a Jugar
Aliri saraña - Ir a comprar
Cineru saraña - Ir al cine
P’iquta anataña - Jugar futbol
Nayaru jaylliñawa wustitu - a mí me gusta cantar
9. PAG. 17 UNIDAD 1 - YATIQA 2 Aru yatxatañaxa kusawa
Lurawi 1. Tiempo libremanxa kunsa lurta? Qué haces en tu tiempo libre
Musica ist’aña - Escuchar música
Tuyuñaru saraña - Ir a nadar
Saminchaña - pintar
Anatañaru saraña - Ir a Jugar
Aliri saraña - Ir a comprar
Cineru saraña - Ir al cine
P’iquta anataña - Jugar futbol
Thuqhuñaru saraña - ir a bailar
Unstayiri uñch’ukiña - ver televisión
Irnaqaña - Trabajar
Kunsa tiempo libremana luraña wustmaxa? Que te gusta hacer en tu tiempo
libre?
Musica ist’aña wustitu - me gusta escuchar música
Saminchañawa wustitu - Me gusta pintar
P’iquta anataña wustitu - me gusta jugar futbol
Nayaruxa jaylliñawa wustitu - a mí me gusta cantar
Nayaru irnaqaña wustitu - a mí me gusta trabajar
Nayaruxa Cineru saraña wustitu - a mí me gusta ir al cine