SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 113
Descargar para leer sin conexión
Abuso	sexual,	maltrato	y	negligencia	en	la	infancia:	
consecuencias	psicopatológicas	e		
implicaciones	asistenciales	
	
Col·legi	Oficial	de	Metges	de	Lleida	
3	de	marzo	de	2016	
Mark	Dangerfield	
Psicólogo	clínico	y	Psicoterapeuta	
Hospital	de	Día	de	Badalona	de	la	Fundación	Vidal	y	Barraquer	(Barcelona)	
Profesor	del	InsLtuto	Universitario	de	Salud	Mental	(Universidad	Ramón	Llull)	
mark@markdangerfield.com
Índice		
	
•  Hospital	de	Día	
•  Viñeta	clínica:	caso	Laura	
•  Datos	sobre	las	adversidades	en	la	infancia.	
•  Consecuencias	psicopatológicas	de	la	violencia	y	negligencia	
intrafamiliar	en	la	infancia	y	la	adolescencia.	
•  Implicaciones	asistenciales:	Algunas	ideas	sobre	la	exploración
Hospital	de	Día	
•  Red	pública	de	Salud	Mental	(InsLtut	Català	de	la	
Salut	-	ICS).	
	
•  Adolescentes	entre	12	–	18	años	y	sus	familias.	
	
•  Ingreso	a	Lempo	parcial,	de	lunes	a	viernes	de	9	a	
17h.
Hospital	de	Día	
•  Descompensaciones	psicóLcas	
•  Intentos	de	suicidio	
	
•  Trastornos	de	conducta	graves	
•  Trastornos	de	ansiedad	y	depresivos	graves
“Si	la	vida	es	esto…	entonces	me	quiero	morir”		
	
	
Laura,	13	años	
Caso	Laura
Caso	Laura	
•  Historia	de	abuso	intrafamiliar.	
•  Toda	la	familia	atrapada	en	un	someLmiento	al	
abusador	y	aliada	en	encubrir	el	abuso.	
•  Nunca	ha	estado	protegida	del	abuso	ni	del	maltrato	
conLnuado	que	ha	sufrido.		
•  Ha	vivido	siempre	en	un	entorno	relacional	
altamente	destrucLvo.
Caso	Laura	
•  No	hay	medidas	protectoras	ni	de	ayuda	real	
externa,	a	pesar	de	que	lleva	años	atendida	por	
servicios	de	salud	mental.	
•  Ninguna	posibilidad	de	que	se	reconozca	y	contenga	
su	sufrimiento,	ni	mucho	menos	elaborar	nada	de	lo	
que	está	viviendo.	
•  Ausencia	de	la	función	de	tesLmonio	(Mészáros,	
2012):	secreto	familiar.
Caso	Laura	
•  Laura	vive	aislada	emocionalmente.		
•  Abandonada	ante	impactos	emocionales	que	no	
puede	procesar	ni	elaborar.		
•  Procesos	de	pensamiento	muy	dañados:	fuente	
patogénica	importante.	
•  Transmisión	transgeneracional	del	trauma	relacional.
Algunos	datos	para	hacer	más	
visibles	la	violencia	sufrida		
en	la	infancia
Adversidades	en	la	infancia	y	psicopatología	
•  Las	 adversidades	 en	 la	 infancia	 son	 experiencias	 extremadamente	
comunes	 en	 aquellas	 personas	 que	 desarrollan	 trastornos	 mentales	
graves	 (Goff,	 Brotman,	 Kindlon,	 Waites	 &	 Amico,	 1991;	 Mullen,	 MarLn,	
Anderson,	 Roamns	 &	 Herbison,	 1993;	 Read	 &	 Fraser,	 1998;	 Janssen,	
Krabbendam,	Bak,	Hanssen,	Vollebergh,	de	Graaf	&	Van	Os,	2004;	Read,	
Van	 Os,	 Morrison	 &	 Ross,	 2005;	 Bendall,	 Jackson,	 Hulbert	 &	 McGorry,	
2008;	Shevlin	et	al.,	2008;	Sorensen	et	al.,	2010;	Varese	et	al.,	2012).		
•  Hay	evidencia	clara	de	que	las	personas	que	las	han	sufrido	suelen	ser	
reacias	a	revelar	sus	historias	de	abuso	y	los	profesionales	solemos	ser	
reacios	a	explorarlas 	(Read,	Hammersley	&	Rudegeair,	2007).
Adversidades	en	la	infancia	y	psicopatología	
•  Una	revisión	de	46	estudios	(n	=	2604)	en	mujeres	tanto	
ingresadas	como	pacientes	ambulatorias,	muchas	de	las	
cuales	tenían	psicosis,	revelaron	que	el	48%	habían	sufrido	
abuso	sexual	y	otro	48%	por	ciento	maltrato	ssico	durante	la	
infancia.		
•  La	mayoría	(69	%)	habían	sufrido	uno	u	otro	(o	ambos).		
•  Las	cifras	correspondientes	a	hombres	(31	estudios,	n	=	1536)	
fueron:	abuso	sexual	en	la	infancia,	28	%;	maltrato	ssico	en	la	
infancia,	50	%;	ya	sea	uno	u	otro	(o	ambos),	59%	(Read,	Van	
Os,	Morrison	et	al.,	2005).
Adversidades	en	la	infancia	y	psicopatología	
•  Estudios	 realizados	 en	 EEUU	 y	 el	 Reino	 Unido	 han	
descubierto	 que	 los	 profesionales	 de	 salud	 mental	
idenLficamos	 menos	 de	 la	 mitad	 de	 los	 casos	 de	
abuso	reportados	a	los	invesLgadores.	
•  La	 proporción	 idenLficada	 por	 los	 clínicos	 varía	 de	
48%	a	0%.		
	 (Jacobson	 et	 al,	 1987;	 Craine	 et	 al,	 1988;	 Mills,	 1993;	
Muenzenmaier	 et	 al,	 1993;	 Wurr	 &	 Partridge,	 1996;	 Read,	
Hammersley	&	Rudegeair,	2007).
30%	de	los	
menores	en	
Europa	ha	
sufrido	algún	
Lpo	de	
maltrato.	
44 million have experienced
physical abuse
55 million have experienced
mental abuse
18 million have experienced
sexual abuse
of all abuse goes
90%
undetected
www.euro.who.int/child-maltreatment-report
There are about 190
million children aged
under 18 in the WHO
European Region
Prevent child maltreatment
• Help families at risk
• Promote positive parenting
• Implement home visits by nurses
• Decrease alcohol dependence
• Stop corporal punishment
© WHO 09/2014
CHILD MALTREATMENT
2014	Report	
• La	violencia	contra	los	niños	se	
produce	todos	los	días,	en	todas	
partes,	con	independencia	de	las	
circunstancias	económicas	y	
sociales,	la	cultura,	la	religión	o	el	
origen	étnico.	
• Rara	vez	se	detecta.	
• Tiene	un	efecto	dominó	sobre	
toda	la	sociedad,	así	como	las	
futuras	generaciones.
xxxxx
uropeanreportonpreventingchildmaltreatment
European report
on preventing
child maltreatment
World Health Organization
UN City, Marmorvej 51, DK-2100 Copenhagen Ø, Denmark
Tel.: +45 45 33 70 00. Fax: +45 45 33 70 01.
E-mail: contact@euro.who.int. Web site: www.euro.who.int
•  La	evidencia	de	la	
relación	entre	el	maltrato	
en	la	infancia	y	el	
desarrollo	de	trastornos	
de	salud	mental	es	fuerte	
e	indiscuLble.	
•  Pocos	países	cuentan	con	
sistemas	de	detección	y	
vigilancia	fiables,	pero	
incluso	cuando	lo	hacen,	
el	90%	de	maltrato	
infanLl	pasa	
desapercibido.
•  Los	adultos	que	han	
sufrido	adversidades	en	
su	propia	infancia	
Lenen	un	mayor	riesgo	
de	maltratar	a	sus	
propios	hijos.		
	
	
xxxxx
uropeanreportonpreventingchildmaltreatment
European report
on preventing
child maltreatment
World Health Organization
UN City, Marmorvej 51, DK-2100 Copenhagen Ø, Denmark
Tel.: +45 45 33 70 00. Fax: +45 45 33 70 01.
E-mail: contact@euro.who.int. Web site: www.euro.who.int
•  “Ha	llegado	el	momento	de	que	se	reconozca	el	
maltrato	infanLl	como	un	problema	de	salud	
pública	y	no	sólo	como	un	problema	de	jusLcia	
penal	o	social”	
	Zsuzsanna	Jakab	
Directora	regional	para	Europa	de	la	OMS	(2013)
•  Una	historia	de	trauma	o	abuso	ha	sido	
claramente	idenLficada	como	un	factor	de	
riesgo	de	suicidio	en	la	adolescencia.	
	 	OMS	(2014)
Fundamentación	empírica	
	
•  Los	pacientes	que	han	sufrido	abuso	sexual	en	la	
infancia	o	que	han	sido	vícLmas	de	maltrato	ssico	en	
la	infancia,	Lenen	más	probabilidad	de	
autolesionarse	y	de	tener	mayor	severidad	
sintomáLca	global.	
(Briere	et	al.,	1997;	Goff,	Brotman,	Kindlon,	Waites	y	Amico,	
1991;	Mullen	et	al.,	1993;	Read,	Agar,	Barker-Collo,	Davies	y	
Moskowitz,	2001;	Rose,	Peabody	y	StraLgeas,	1991)
Fundamentación	empírica	
	
•  Los	pacientes	que	han	sufrido	abusos	presentan	un	
mayor	número	de	intentos	de	suicidio	que	los	
pacientes	que	no	han	sido	abusados.	
(Briere	et	al.,	1997;	Mullen	et	al.,	1993;	Read,	1998)
Fundamentación	empírica	
	
•  El	abuso	sexual	en	la	infancia	Lene	relación	con	un	
mayor	número	de	ingresos	psiquiátricos	y	una	menor	
edad	en	el	primer	tratamiento	y	primer	ingreso,	así	como	
con	un	mayor	riesgo	de	suicidio	en	el	pasado	y	en	el	
presente.	
•  El	abuso	sexual	sufrido	en	la	infancia	predice	mejor	el	
riesgo	de	suicidio	actual	que	el	diagnósLco	de	trastorno	
depresivo.	
(Read,	J.,	Agar,	K.,	Barker-Collo,	S.,	Davies,	E.,	Moskowitz,	A.,	2001)
Fundamentación	empírica	
	
•  Actualmente	hay	una	clara	evidencia	de	que	el	abuso	ssico	y	
sexual	durante	la	infancia	está	relacionado	con	los	síntomas	
de	la	psicosis	y	la	esquizofrenia,	parLcularmente	con	
alucinaciones	y	delirios	paranoides.	
	(Ross,	Anderson	y	Clark,	1994;	Read	y	Argyle,	1999;	
	Read	et	al.,	2001,	2003,	2004,	2006;	Hammersley	et	
	al.,	2003;	Bebbington	et	al.,	2004;	Read	y	Hammersley,	
	2006).
Fundamentación	empírica	
	
•  Estudios	recientes	de	población	general	a	gran	escala	de	
control	de	posibles	variables	mediadoras	indican	que	la	
relación	es	casual,	con	un	efecto	en	función	de	la	dosis.		
•  Por	ejemplo,	un	estudio	prospecLvo	de	unas	cuatro	mil	
personas	en	los	Países	Bajos	encontró	que	aquellos	que	
habían	sufrido	maltrato	“moderado”	durante	la	infancia	eran	
once	veces	más	propensos	a	tener	“patología	nivel	psicosis”	
que	los	que	no	habían	sido	abusados	de	niños,	mientras	que	
los	que	habían	sufrido	maltrato	“grave”	tenían	48	veces	más	
probabilidades	(Janssen	et	al.,	2004).
Fundamentación	
empírica	 Childhood Adversities Increase the Risk of Psychosis: A Meta-analysis of
Patient-Control, Prospective- and Cross-sectional Cohort Studies
Filippo Varese ,1,2
, Feikje Smeets ,3
, Marjan Drukker3
, Ritsaert Lieverse3
, Tineke Lataster3
, Wolfgang Viechtbauer3
,
John Read5
, Jim van Os*,3,4
, and Richard P. Bentall1
1
InstituteofPsychology,HealthandSociety;UniversityofLiverpool,UK;2
SchoolofPsychologicalSciences,UniversityofManchester,UK;
3
Department of Psychiatry and Psychology, Maastricht University, The Netherlands; 4
King’s College London, King’s Health Partners,
Department of Psychosis Studies, Institute of Psychiatry, London, UK; 5
Department of Psychology, University of Auckland, New Zealand
 Shared first authorship.
*To whom correspondence should be addressed; PO Box 616 (DRT10), 6200 MD Maastricht, The Netherlands; tel: þ31-43-3688683,
fax: þ31-43-3688689, e-mail: j.vanos@maastrichtuniversity.nl
Evidence suggests that adverse experiences in childhood
are associated with psychosis. To examine the association
between childhood adversity and trauma (sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse, neglect,
parental death, and bullying) and psychosis outcome,
MEDLINE, EMBASE, PsychINFO, and Web of Science
were searched from January 1980 through November 2011.
We included prospective cohort studies, large-scale cross-
sectional studies investigating the association between
childhood adversity and psychotic symptoms or illness,
case-control studies comparing the prevalence of adverse
events between psychotic patients and controls using
dichotomous or continuous measures, and case-control
studies comparing the prevalence of psychotic symptoms
between exposed and nonexposed subjects using dichoto-
mous or continuous measures of adversity and psychosis.
The analysis included 18 case-control studies (n 5 2048
psychotic patientsand 1856nonpsychiatriccontrols),10 pro-
spective and quasi-prospective studies (n 5 41 803) and 8
population-based cross-sectional studies (n 5 35 546).
There were significant associations between adversity
and psychosis across all research designs, with an overall
effect of OR 5 2.78 (95% CI 5 2.34–3.31). The integra-
tion of the case-control studies indicated that patients
with psychosis were 2.72 times more likely to have been
exposed to childhood adversity than controls (95%
CI 5 1.90–3.88). The association between childhood ad-
versity and psychosis was also significant in population-
based cross-sectional studies (OR 5 2.99 [95%
CI 5 2.12–4.20]) as well as in prospective and quasi-
prospective studies (OR 5 2.75 [95% CI 5 2.17–3.47]).
The estimated population attributable risk was 33%
(16%–47%). These findings indicate that childhood
adversity is strongly associated with increased risk for
psychosis.
Key words: psychosis/adversity/trauma/meta-analysis/
abuse/neglect
Introduction
Adverse childhood events including trauma is a common
experience worldwide, with some estimates suggesting
that about a third of the general population may be
affected.1
Evidence suggests that its effects in adulthood
may include a range of negative social outcomes, includ-
ing higher criminality,2
a lower educational level3
and
lower general health and well-being. Adverse childhood
events have also been related to a greater risk of psychi-
atric disorder1,4,5
and, especially given its high preva-
lence, it is likely that it is an important determinant of
mental ill-health.6
A growing number of methodologically sound studies
have examined child maltreatment (eg, sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse and ne-
glect), peer victimization (eg, bullying), and experiences
of parental loss and separation as risk factors for psycho-
sis and schizophrenia. Nevertheless, the association be-
tween adverse childhood events and psychosis has been
a topic of enduring controversy. Only narrative reviews
have so far attempted to synthesize these findings, with
inconsistent conclusions.7–9
Therefore, a systematic
quantitative synthesis of the existing data is required.
The present study presents a quantitative review and
meta-analysis of the available empirical literature, exam-
ining the magnitude and consistency of the effects of dif-
ferent, widely-examined types of adversity and trauma
observed in: (i) prospective cohort studies, (ii) large
population-based cross-sectional studies, and (iii) case-
control studies.
Schizophrenia Bulletin
doi:10.1093/schbul/sbs050
Ó The Authors 2012. Published by Oxford University Press on behalf of the Maryland Psychiatric Research Center.
This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Non-Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/
by-nc/3.0), which permits unrestricted non-commercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited.
1
Schizophrenia Bulletin Advance Access published March 29, 2012
byguestonMay19,2012http://schizophreniabulletin.oxfordjournals.org/Downloadedfrom
Primer	meta-análisis	
llevado	a	cabo	sobre	
trabajos	de	
invesLgación	
publicados	entre	1980	
y	noviembre	de	2011,	
con	la	idea	de	
examinar	la	relación	
entre	la	psicosis	y	las	
adversidades	sufridas	
en	la	infancia.
Fundamentación	
empírica	 Childhood Adversities Increase the Risk of Psychosis: A Meta-analysis of
Patient-Control, Prospective- and Cross-sectional Cohort Studies
Filippo Varese ,1,2
, Feikje Smeets ,3
, Marjan Drukker3
, Ritsaert Lieverse3
, Tineke Lataster3
, Wolfgang Viechtbauer3
,
John Read5
, Jim van Os*,3,4
, and Richard P. Bentall1
1
InstituteofPsychology,HealthandSociety;UniversityofLiverpool,UK;2
SchoolofPsychologicalSciences,UniversityofManchester,UK;
3
Department of Psychiatry and Psychology, Maastricht University, The Netherlands; 4
King’s College London, King’s Health Partners,
Department of Psychosis Studies, Institute of Psychiatry, London, UK; 5
Department of Psychology, University of Auckland, New Zealand
 Shared first authorship.
*To whom correspondence should be addressed; PO Box 616 (DRT10), 6200 MD Maastricht, The Netherlands; tel: þ31-43-3688683,
fax: þ31-43-3688689, e-mail: j.vanos@maastrichtuniversity.nl
Evidence suggests that adverse experiences in childhood
are associated with psychosis. To examine the association
between childhood adversity and trauma (sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse, neglect,
parental death, and bullying) and psychosis outcome,
MEDLINE, EMBASE, PsychINFO, and Web of Science
were searched from January 1980 through November 2011.
We included prospective cohort studies, large-scale cross-
sectional studies investigating the association between
childhood adversity and psychotic symptoms or illness,
case-control studies comparing the prevalence of adverse
events between psychotic patients and controls using
dichotomous or continuous measures, and case-control
studies comparing the prevalence of psychotic symptoms
between exposed and nonexposed subjects using dichoto-
mous or continuous measures of adversity and psychosis.
The analysis included 18 case-control studies (n 5 2048
psychotic patientsand 1856nonpsychiatriccontrols),10 pro-
spective and quasi-prospective studies (n 5 41 803) and 8
population-based cross-sectional studies (n 5 35 546).
There were significant associations between adversity
and psychosis across all research designs, with an overall
effect of OR 5 2.78 (95% CI 5 2.34–3.31). The integra-
tion of the case-control studies indicated that patients
with psychosis were 2.72 times more likely to have been
exposed to childhood adversity than controls (95%
CI 5 1.90–3.88). The association between childhood ad-
versity and psychosis was also significant in population-
based cross-sectional studies (OR 5 2.99 [95%
CI 5 2.12–4.20]) as well as in prospective and quasi-
prospective studies (OR 5 2.75 [95% CI 5 2.17–3.47]).
The estimated population attributable risk was 33%
(16%–47%). These findings indicate that childhood
adversity is strongly associated with increased risk for
psychosis.
Key words: psychosis/adversity/trauma/meta-analysis/
abuse/neglect
Introduction
Adverse childhood events including trauma is a common
experience worldwide, with some estimates suggesting
that about a third of the general population may be
affected.1
Evidence suggests that its effects in adulthood
may include a range of negative social outcomes, includ-
ing higher criminality,2
a lower educational level3
and
lower general health and well-being. Adverse childhood
events have also been related to a greater risk of psychi-
atric disorder1,4,5
and, especially given its high preva-
lence, it is likely that it is an important determinant of
mental ill-health.6
A growing number of methodologically sound studies
have examined child maltreatment (eg, sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse and ne-
glect), peer victimization (eg, bullying), and experiences
of parental loss and separation as risk factors for psycho-
sis and schizophrenia. Nevertheless, the association be-
tween adverse childhood events and psychosis has been
a topic of enduring controversy. Only narrative reviews
have so far attempted to synthesize these findings, with
inconsistent conclusions.7–9
Therefore, a systematic
quantitative synthesis of the existing data is required.
The present study presents a quantitative review and
meta-analysis of the available empirical literature, exam-
ining the magnitude and consistency of the effects of dif-
ferent, widely-examined types of adversity and trauma
observed in: (i) prospective cohort studies, (ii) large
population-based cross-sectional studies, and (iii) case-
control studies.
Schizophrenia Bulletin
doi:10.1093/schbul/sbs050
Ó The Authors 2012. Published by Oxford University Press on behalf of the Maryland Psychiatric Research Center.
This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Non-Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/
by-nc/3.0), which permits unrestricted non-commercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited.
1
Schizophrenia Bulletin Advance Access published March 29, 2012
byguestonMay19,2012http://schizophreniabulletin.oxfordjournals.org/Downloadedfrom
Abuso	sexual	
Maltrato	ssico	
M.	psicológico/emocional	
Negligencia	parental	
Muerte	parental	
Bullying
Fundamentación	
empírica	 Childhood Adversities Increase the Risk of Psychosis: A Meta-analysis of
Patient-Control, Prospective- and Cross-sectional Cohort Studies
Filippo Varese ,1,2
, Feikje Smeets ,3
, Marjan Drukker3
, Ritsaert Lieverse3
, Tineke Lataster3
, Wolfgang Viechtbauer3
,
John Read5
, Jim van Os*,3,4
, and Richard P. Bentall1
1
InstituteofPsychology,HealthandSociety;UniversityofLiverpool,UK;2
SchoolofPsychologicalSciences,UniversityofManchester,UK;
3
Department of Psychiatry and Psychology, Maastricht University, The Netherlands; 4
King’s College London, King’s Health Partners,
Department of Psychosis Studies, Institute of Psychiatry, London, UK; 5
Department of Psychology, University of Auckland, New Zealand
 Shared first authorship.
*To whom correspondence should be addressed; PO Box 616 (DRT10), 6200 MD Maastricht, The Netherlands; tel: þ31-43-3688683,
fax: þ31-43-3688689, e-mail: j.vanos@maastrichtuniversity.nl
Evidence suggests that adverse experiences in childhood
are associated with psychosis. To examine the association
between childhood adversity and trauma (sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse, neglect,
parental death, and bullying) and psychosis outcome,
MEDLINE, EMBASE, PsychINFO, and Web of Science
were searched from January 1980 through November 2011.
We included prospective cohort studies, large-scale cross-
sectional studies investigating the association between
childhood adversity and psychotic symptoms or illness,
case-control studies comparing the prevalence of adverse
events between psychotic patients and controls using
dichotomous or continuous measures, and case-control
studies comparing the prevalence of psychotic symptoms
between exposed and nonexposed subjects using dichoto-
mous or continuous measures of adversity and psychosis.
The analysis included 18 case-control studies (n 5 2048
psychotic patientsand 1856nonpsychiatriccontrols),10 pro-
spective and quasi-prospective studies (n 5 41 803) and 8
population-based cross-sectional studies (n 5 35 546).
There were significant associations between adversity
and psychosis across all research designs, with an overall
effect of OR 5 2.78 (95% CI 5 2.34–3.31). The integra-
tion of the case-control studies indicated that patients
with psychosis were 2.72 times more likely to have been
exposed to childhood adversity than controls (95%
CI 5 1.90–3.88). The association between childhood ad-
versity and psychosis was also significant in population-
based cross-sectional studies (OR 5 2.99 [95%
CI 5 2.12–4.20]) as well as in prospective and quasi-
prospective studies (OR 5 2.75 [95% CI 5 2.17–3.47]).
The estimated population attributable risk was 33%
(16%–47%). These findings indicate that childhood
adversity is strongly associated with increased risk for
psychosis.
Key words: psychosis/adversity/trauma/meta-analysis/
abuse/neglect
Introduction
Adverse childhood events including trauma is a common
experience worldwide, with some estimates suggesting
that about a third of the general population may be
affected.1
Evidence suggests that its effects in adulthood
may include a range of negative social outcomes, includ-
ing higher criminality,2
a lower educational level3
and
lower general health and well-being. Adverse childhood
events have also been related to a greater risk of psychi-
atric disorder1,4,5
and, especially given its high preva-
lence, it is likely that it is an important determinant of
mental ill-health.6
A growing number of methodologically sound studies
have examined child maltreatment (eg, sexual abuse,
physical abuse, emotional/psychological abuse and ne-
glect), peer victimization (eg, bullying), and experiences
of parental loss and separation as risk factors for psycho-
sis and schizophrenia. Nevertheless, the association be-
tween adverse childhood events and psychosis has been
a topic of enduring controversy. Only narrative reviews
have so far attempted to synthesize these findings, with
inconsistent conclusions.7–9
Therefore, a systematic
quantitative synthesis of the existing data is required.
The present study presents a quantitative review and
meta-analysis of the available empirical literature, exam-
ining the magnitude and consistency of the effects of dif-
ferent, widely-examined types of adversity and trauma
observed in: (i) prospective cohort studies, (ii) large
population-based cross-sectional studies, and (iii) case-
control studies.
Schizophrenia Bulletin
doi:10.1093/schbul/sbs050
Ó The Authors 2012. Published by Oxford University Press on behalf of the Maryland Psychiatric Research Center.
This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Non-Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/
by-nc/3.0), which permits unrestricted non-commercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited.
1
Schizophrenia Bulletin Advance Access published March 29, 2012
byguestonMay19,2012http://schizophreniabulletin.oxfordjournals.org/Downloadedfrom
Las	adversidades	en	la	
infancia	aumentan	el	
riesgo	de	psicosis:	el	
metanálisis	demuestra	
que	existe	una	relación	
estadísLcamente	
significaLva	entre	las	
adversidades	sufridas	en	
la	infancia	y	un	aumento	
del	riesgo	de	psicosis	
(podemos	incluir	TMG).
Fundamentación	
empírica	
Significant associations between retrospectively reported
childhood adversities and adult mental disorders have been
documented in numerous epidemiological studies.1–6
Most of
these studies, however, either considered only a single childhood
adversity7,8
or a composite measure that did not allow differential
effects of multiple childhood adversities to be examined.9
Only a
few studies compared associations of childhood adversities with
different types of mental disorders or examined changes in
childhood adversities’ effects over the life course.10,11
Few studies
examined cross-national variation in exposure12,13
or effects14,15
of childhood adversities. Furthermore, lack of comparability of
measures across countries raises questions about accuracy of the
few existing cross-national comparisons.12
The present study
addresses these problems by examining the prevalence and
associations of retrospectively reported childhood adversities with
first onset of a wide variety of mental disorders across the life
course in epidemiological surveys in 21 countries in the World
Health Organization (WHO) World Mental Health (WMH)
Survey Initiative.16
Method
Sample
The WMH surveys were administered in nine countries classified
by the World Bank as high income (Belgium, France, Germany,
Israel, Italy, Japan, The Netherlands, Spain, USA), six high-middle
income (Brazil, Bulgaria, Lebanon, Mexico, Romania, South
Africa), and six low/lower-middle income (Colombia, India, Iraq,
Nigeria, People’s Republic of China, Ukraine)17
(online Table
DS1). A total of 51 945 adults (age 18 and older) participated in
these surveys. Most featured nationally representative household
samples. Two (Colombia and Mexico) were representative of
urban areas, one of selected states (Nigeria) and the remaining
four of selected metropolitan areas (Brazil, India, Japan, People’s
Republic of China). Informed consent was obtained before
administering interviews. The samples that are not nationally
representative all focus on urban areas. The institutional review
board of the organisations that coordinated the surveys approved
and monitored compliance with procedures for informed consent
and protecting participants. Weights were used to adjust samples
for differential probabilities of selection and to match the sample
with population sociodemographic distributions. The weighted
(by sample size) average response rate was 73.1% (range 45.9–
98.8). Further details about WMH survey methodology are
available elsewhere.18
Measures
Mental disorders
Mental disorders were assessed with the WHO Composite
International Diagnostic Interview (CIDI) Version 3.0,19
a fully-
structured lay-administered interview that generated diagnoses
for 20 commonly occurring mood disorders (major depressive
disorder, dysthymic disorder, bipolar I disorder, bipolar II
378
Childhood adversities and adult psychopathology
in the WHO World Mental Health Surveys
Ronald C. Kessler, Katie A. McLaughlin, Jennifer Greif Green, Michael J. Gruber, Nancy A. Sampson,
Alan M. Zaslavsky, Sergio Aguilar-Gaxiola, Ali Obaid Alhamzawi, Jordi Alonso, Matthias Angermeyer,
Corina Benjet, Evelyn Bromet, Somnath Chatterji, Giovanni de Girolamo, Koen Demyttenaere,
John Fayyad, Silvia Florescu, Gilad Gal, Oye Gureje, Josep Maria Haro, Chi-yi Hu, Elie G. Karam,
Norito Kawakami, Sing Lee, Jean-Pierre Le´ pine, Johan Ormel, Jose´ Posada-Villa, Rajesh Sagar,
Adley Tsang, T. Bedirhan U¨ stu¨ n, Svetlozar Vassilev, Maria Carmen Viana and David R. Williams
Background
Although significant associations of childhood adversities with
adult mental disorders are widely documented, most studies
focus on single childhood adversities predicting single
disorders.
Aims
To examine joint associations of 12 childhood adversities
with first onset of 20 DSM–IV disorders in World Mental
Health (WMH) Surveys in 21 countries.
Method
Nationally or regionally representative surveys of 51 945
adults assessed childhood adversities and lifetime DSM–IV
disorders with the WHO Composite International Diagnostic
Interview (CIDI).
Results
Childhood adversities were highly prevalent and interrelated.
Childhood adversities associated with maladaptive family
functioning (e.g. parental mental illness, child abuse, neglect)
were the strongest predictors of disorders. Co-occurring
childhood adversities associated with maladaptive family
functioning had significant subadditive predictive associations
and little specificity across disorders. Childhood adversities
account for 29.8% of all disorders across countries.
Conclusions
Childhood adversities have strong associations with all
classes of disorders at all life-course stages in all groups of
WMH countries. Long-term associations imply the existence
of as-yet undetermined mediators.
Declaration of interest
R.C.K. has been a consultant for GlaxoSmithKline, Kaiser
Permanente, Pfizer, Sanofi-Aventis, Shire Pharmaceuticals
and Wyeth-Ayerst; has served on advisory boards for Eli Lilly
& Company and Wyeth-Ayerst; and has had research support
for his epidemiological studies from Bristol-Myers Squibb, Eli
Lilly & Company, GlaxoSmithKline, Johnson & Johnson
Pharmaceuticals, Ortho-McNeil Pharmaceuticals, Pfizer and
Sanofi-Aventis.
The British Journal of Psychiatry (2010)
197, 378–385. doi: 10.1192/bjp.bp.110.080499
Estudio	epidemiológico	
de	Kessler	et	al.	(2010):	
Las	adversidades	en	la	
infancia	asociadas	con	
un	funcionamiento	
familiar	des-adaptaLvo	
son	los	predictores	más	
fuertes	de	trastornos	
mentales	en	la	edad	
adulta.
Jurisprudencia	
Home | Databases | WorldLII | Search | Feedback
New Zealand Accident
Compensation Appeals - ACC
Appeal Decisions
You are here: NZLII >> Databases >> New Zealand Accident Compensation Appeals - ACC Appeal Decisions >> 2013 >> [2013]
NZACC 385
Database Search | Name Search | Recent Decisions | Noteup | LawCite | Download | Context | No Context | Help
LS v Accident Compensation Corporation [2013]
NZACC 385 (22 November 2013)
Last Updated: 5 December 2013
IN THE DISTRICT COURT
AT WELLINGTON
[2013] NZACC 385 ACR 25/12
UNDER THE ACCIDENT COMPENSATION ACT 2001
IN THE MATTER OF AN APPEAL UNDER SECTION 149 OF THE ACT
BETWEEN L S
Appellant
AND ACCIDENT COMPENSATION
CORPORATION
Respondent
Hearing: 5 November 2013
Appearances: M C Bagnall for the appellant
L M Hansen for the respondent
Judgment: 22 November 2013
RESERVED JUDGMENT OF JUDGE L G POWELL
[1] The issue in this appeal is whether the respondent's decision of 23 February 2011 was correct in
declining the appellant's claim for potential earnings entitlements on the grounds that the cause of the
appellant's incapacity, schizophrenia, was not linked to the appellant's covered sensitive injury.
[2] It is not in dispute that the appellant had a significant history of sexual abuse between the ages of 5
El	juez	dio	la	razón	al	
demandante,	
otorgándole	la	
compensación	
entendiendo	que	hay	
una	relación	causal	
entre	los	abusos	sufridos	
y	la	esquizofrenia	que	
padece,	citando	algunos	
trabajos	de	Read	y	
colaboradores,	así	como	
una	sentencia	similar	de	
un	juez	del	Reino	Unido.
Jurisprudencia	
Home | Databases | WorldLII | Search | Feedback
New Zealand Accident
Compensation Appeals - ACC
Appeal Decisions
You are here: NZLII >> Databases >> New Zealand Accident Compensation Appeals - ACC Appeal Decisions >> 2013 >> [2013]
NZACC 385
Database Search | Name Search | Recent Decisions | Noteup | LawCite | Download | Context | No Context | Help
LS v Accident Compensation Corporation [2013]
NZACC 385 (22 November 2013)
Last Updated: 5 December 2013
IN THE DISTRICT COURT
AT WELLINGTON
[2013] NZACC 385 ACR 25/12
UNDER THE ACCIDENT COMPENSATION ACT 2001
IN THE MATTER OF AN APPEAL UNDER SECTION 149 OF THE ACT
BETWEEN L S
Appellant
AND ACCIDENT COMPENSATION
CORPORATION
Respondent
Hearing: 5 November 2013
Appearances: M C Bagnall for the appellant
L M Hansen for the respondent
Judgment: 22 November 2013
RESERVED JUDGMENT OF JUDGE L G POWELL
[1] The issue in this appeal is whether the respondent's decision of 23 February 2011 was correct in
declining the appellant's claim for potential earnings entitlements on the grounds that the cause of the
appellant's incapacity, schizophrenia, was not linked to the appellant's covered sensitive injury.
[2] It is not in dispute that the appellant had a significant history of sexual abuse between the ages of 5
John	Read,	dijo	que	era	
alarmante	que	los	
primeros	dos	psiquiatras	o	
bien	no	sabían	nada	acerca	
de	los	muchos	estudios	
que	documentan	la	
relación	causal	entre	el	
abuso	infanLl	y	la	psicosis	
o	bien	estaban	tratando	de	
engañar	al	juez.
Adolescentes	ingresados	en	nuestro	Hospital	de	Día	
que	han	sufrido	adversidades	en	la	infancia		
•  Valoramos	adversidades	en	la	infancia	en	adolescentes	
ingresados	y	sus	progenitores:	abuso	sexual,	maltrato	ssico,	
maltrato	psicológico,	negligencia	parental,	muerte	parental	y	
bullying.		
•  Listas	de	indicadores	y	factores	de	riesgo	y	protección	
necesarios	para	la	valoración	de	las	situaciones	de	
desprotección	de	los	niños	y	adolescentes.	
	Departament	de	Benestar	Social	i	Família	de	la	Generalitat	de	Catalunya,	en	
aplicación	del	arzculo	79	de	la	Ley	14/2010,	de	27	de	mayo,	de	los	derechos	y	las	
oportunidades	en	la	infancia	y	la	adolescencia.
Adolescentes	ingresados	en	nuestro	Hospital	de	Día	
que	han	sufrido	adversidades	en	la	infancia		
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Adolescentes	que	han	sufrido		
adversidades	en	la	infancia	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Transmisión	transgeneracional	del	trauma	relacional:	
progenitores	que	han	sufrido	adversidades	en	la	infancia	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Adolescents	with	psychoLc	disorder:	
childhood	adversiLes	
Sexual	Abuse,	
12%	
Physical	Abuse,	
26%	
Psychological	
Abuse,	22%	
Neglect,	36%	
Bullying,	2%	 No	AdversiLes,	
2%
Adolescents	with	ARMS:	
childhood	adversiLes	
Sexual	Abuse,	
15%	
Physical	
Abuse,	12%	
Psychological	
Abuse,	33%	
Neglect,	32%	
Bullying,	3%	
No	adversiLes,	
5%
Adolescents	with	conduct	disorder:	
childhood	adversiLes	
Sexual	Abuse,	
8%	
Physical	
Abuse,	13%	
Psychological	
Abuse,	46%	
Neglect,	33%
Psychopathological	consequences	of	sexual	
and	physical	abuse	vs	psychological	abuse	
0%	
5%	
10%	
15%	
20%	
25%	
30%	
35%	
40%	
45%	
50%	
PsychoLc	
Disorder	
Subclinical	
Psychosis	
Conduct	
Disorder	
Percentage	of	cases	
Psychopathological	consequences	
Sexual	and	Physical	A.	
Psychological
Adolescents	with	suicide	a{empts:	
childhood	adversiLes	
Sexual	abuse	39%	 Physical	abuse	6%	 Psychol.	abuse	11%	 Neglect	44%
Adolescents	with	suicide	a{empts:	
childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Adolescentes	que	han	sufrido	abuso	sexual	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Adolescentes	que	han	sufrido	abuso	sexual	
0%	SUICIDE	ATTEMPTS	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Adolescentes	que	han	sufrido	abuso	sexual	
47%	SUICIDE	ATTEMPS	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
TransgeneraLonal	trauma	in	adolescents	with	psychosis:	
parents	who	suffered	childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Transg.	trauma	in	adolescents	with	ARMS:	
parents	who	suffered	childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Transg.	trauma	in	adolescents	with	conduct	disorder:	
parents	who	suffered	childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Transg.	trauma	in	adolescents	with	suicide	a{empts:	
parents	who	suffered	childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Transg.	trauma	in	adolescents	who	suffered	Sexual	abuse:	
parents	who	suffered	childhood	adversiLes	
Mark	Dangerfield	-	Day	Hospital	for	
Adolescents
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Modelo	biogenéLco	en	salud	mental:	el	invento	de	la	
“enfermedad	mental”.	
•  Sin	demasiado	espacio	para	la	vida	emocional	y	relacional	de	
las	personas.	
•  El	reduccionista	paradigma	“biogenéLco”	que	domina	los	
servicios	de	salud	mental	e	invesLgación	(Bentall,	2003;	Read,	
Mosher	y	Bentall,	2004)	no	alienta	un	foco	en	las	causas	
psicosociales	de	los	problemas	en	salud	mental	(Read,	
Hammersley	y	Rudegeair,	2007).	
48	48
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  También	hay	una	mayor	comprensión	del	papel	de	la	
industria	farmacéuLca	en	la	promulgación	de	las	
explicaciones	fisiológicas	simplistas	y	soluciones	químicas	
altamente	rentables	(Read,	Hammersley	y	Rudegeair,	2007).	
•  CuesLones	como	la	pobreza,	el	aislamiento,	la	discriminación,	
las	familias	disfuncionales	y	la	violencia	fueron	relegadas,	en	
el	modelo	bio-psico-social	o	de	estrés-vulnerabilidad,	a	ser	
meros	desencadenantes	o	agravantes	de	una	vulnerabilidad	
que	se	presuponía	de	origen	genéLco	(Read,	2005).
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Read,	Hammersley	i	Rudegeair	(2007)	afirman	que	quizás	
estamos	empezando	a	recordar	que	los	creadores	del	modelo	
estrés-vulnerabilidad	ya	definieron	la	“vulnerabilidad	
adquirida”,	entendida	como	“a	causa	de	la	influencia	de	
experiencias	traumáLcas,	de	enfermedades	específicas,	de	las	
complicaciones	perinatales,	de	las	experiencias	familiares,	las	
interacciones	de	los	adolescentes	con	los	iguales,	y	otros	
sucesos	de	la	vida	que,	o	bien	aumentan	o	inhiben	el	
desarrollo	del	trastorno	posterior”	(Zubin	y	Spring,	1977).
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Hace	unos	años	el	presidente	de	la	Asociación	Americana	de	
Psiquiatría	aconsejó	que	“como	abordamos	estos	temas	del	
Big	Pharma,	debemos	examinar	el	hecho	de	que	como	
profesión,	hemos	permiLdo	que	el	modelo	bio-psico-social	se	
convierta	en	el	modelo	bio-bio-bio”	(Sharfstein,	2005).
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
	
•  Se	ha	equiparado	el	sufrimiento	emocional	con	
“enfermedad”,	o	síntoma	=	enfermedad	=	fármaco.	
•  Modelo	unidimensional	=	falta	de	pensamiento.	
•  España:	segundo	consumidor	mundial	de	
anLdepresivos,	neurolépLcos	y	hipnosedantes.	
52	52
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Parece	que	hay	una	creciente	conciencia	de	hasta	qué	punto	
el	péndulo	había	oscilado	lejos	de	una	integración	genuina	
entre	lo	biológico	y	lo	psicosocial	(Read,	Hammersley	y	
Rudegeair,	2007).	
•  La	comprensión	de	que	las	diferencias	cerebrales,	
generalmente	citadas	como	evidencia	de	los	fenómenos	
biológicos,	pueden	ser	causadas	por	eventos	adversos	
especialmente	durante	la	infancia	(Read,	Perry,	Moskowitz	et	
al.,	2001),	ha	ayudado	a	este	proceso	(Read,	Hammersley	y	
Rudegeair,	2007).
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Una	revisión	(Read	et	al.,	2006)	encontró	que	el	público	en	16	
países	cree	que	factores	psicosociales	como	maltrato	infanLl,	
pérdida,	pobreza	y	familias	problemáLcas	juegan	un	papel	
más	importante	en	la	causa	de	los	problemas	de	salud	mental	
que	la	genéLca,	la	disfunción	cerebral	o	el	desequilibrio	
químico.	
•  Esto	también	resulta	cierto	para	los	pacientes	y	sus	familiares	
(Read	y	Haslam,	2004).	
•  Pero	no	tanto	para	los	profesionales	de	salud	mental	con	
fuertes	creencias	causales	biogenéLcas.	 54	54
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Esta	creencia	pública	en	causas	psicosociales	ha	demostrado	su	
resistencia	a	los	esfuerzos,	apoyados	con	entusiasmo	por	la	
industria	farmacéuLca,	para	persuadir	al	público	a	adoptar	una	
comprensión	más	biológica	de	la	angusLa	humana	(Read,	
Hammersley	y	Rudegeair,	2007).	
•  Debemos	tener	en	cuenta	que	el	enfoque	de	la	educación	pública	
de	que	la	“enfermedad	mental	es	una	enfermedad	como	cualquier	
otra”,	desLnado	a	reducir	el	esLgma,	en	realidad	aumenta	el	
miedo,	el	prejuicio	y	el	deseo	de	distanciarse	(Walker	y	Read,	2002;	
Read	y	Haslam,	2004;	Dietrich,	Matschinger	y	Angermeyer,	2006;	
Read	et	al.,	2006).	
55	55
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Un	estudio	de	lo	que	usuarios	de	los	servicios	de	salud	mental	
pensaban	sobre	ser	preguntados	acerca	del	abuso	en	la	
infancia	encontró	que,	aunque	la	mayoría	(64%)	había	tenido	
alguna	experiencia	de	maltrato	de	cualquier	Lpo,	el	78%	no	
había	sido	preguntado	sobre	ello	en	la	valoración	inicial.
(Lothian	y	Read,	2002)	
•  Por	otra	parte,	el	69%	de	los	parLcipantes	maltratados	creía	
que	había	una	conexión	entre	haber	sido	abusados	y	sus	
problemas	de	salud	mental,	pero	sólo	el	17%	del	personal	así	
lo	consideraba.	
56	56
Maltrato	y	psicopatología	
•  El	abuso	sexual,	el	maltrato	y	la	negligencia	sufridos	
durante	la	infancia	son	experiencias	muy	comunes	
entre	las	personas	que	desarrollan	graves	problemas	
de	salud	mental.	
•  Las	vícLmas	suelen	ser	reacias	a	revelar	sus	historias	
de	abuso	y	los	profesionales	solemos	ser	reacios	a	
explorarlas.	
	(Read,	Hammersley	i	Rudegeair,	2007).	 57
Barreras	para	preguntar	y	responder	
(Read,	Hammersley	y	Rudegeair,	2007)	
•  Otras	necesidades	y	preocupaciones	más	inmediatas.	
•  Preocupación	por	ofender	o	angusLar	a	los	pacientes.	
•  Miedo	a	la	traumaLzación	indirecta.	
•  Miedo	a	inducir	“falsos	recuerdos”.	
•  El	paciente	es	un	hombre.	
•  El	paciente	Lene	más	de	60	años.	
•  El	paciente	Lene	un	diagnósLco	indicaLvo	de	psicosis,	parLcularmente	
cuando	el	clínico	Lene	fuertes	creencias	causales	biogenéLcas.	
•  El	clínico	es	un	psiquiatra,	especialmente	uno	con	fuertes	creencias	
causales	biogenéLcas.	
•  Fuertes	creencias	causales	biogenéLcas	en	general,	tanto	en	psiquiatras	
como	en	psicólogos.	
•  El	clínico	es	un	hombre	o	del	otro	género	que	el	paciente.	
•  Falta	de	formación	en	cómo	preguntar	y	cómo	responder.	
58	58
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Esfuerzos	de	la	familia	para	ocultar	
conscientemente.	
•  Tendencia	a	fomentar	la	colusión	del	clínico	con	la	
dinámica	donde	se	minimiza,	niega	o	tergiversa	la	
realidad	de	lo	que	sucede.	
•  Ansiedades	propias	del	clínico	a	la	hora	de	acercarse	
a	realidades	tan	duras,	así	como	todo	lo	que	conlleva	
(a	nivel	clínico,	personal	y	legal)	el	hecho	de	detectar	
maltrato	y	/	o	abusos	intrafamiliares.	
59	59
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
•  Los	supervivientes	de	abuso	sexual	en	la	infancia	suelen	ser	muy	
reacios	a	hablar	espontáneamente	a	alguien	sobre	ello.	Un	estudio	
estadounidense	encontró	que	el	promedio	de	Lempo	antes	de	la	
revelación	por	individuos	que	habían	sufrido	abuso	sexual	en	la	
infancia	fue	de	9,5	años	(Frenken	y	Van	Stolk,	1990).		
•  Un	estudio	neozelandés	de	252	mujeres	que	habían	sido	abusadas	
sexualmente	durante	la	infancia	encontró	que	el	52%	esperó	hasta	
diez	años	a	contarlo	a	alguien,	y	el	28%	no	lo	había	explicado	a	
nadie	(Anderson	et	al.,	1993).	
•  En	otro	estudio	neozelandés,	de	191	mujeres	que	habían	sufrido	
abuso	sexual	infanLl,	el	promedio	de	Lempo	que	les	llevó	
contárselo	a	alguien	fue	de	16	años	(Read	et	al.,	2006).	 60	60
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientmente	explorados	
Evaluating and overcoming barriers to taking abuse
histories. Professional Psychology: Research and Practice,
32, 407–414.
ZUBIN, J. Y SPRING, B. (1977) Vulnerability. A new
view of schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology,
86, 103–126.
Anexos
Tabla 1. Revelación del abuso por parte de pacientes hospitalizados
Divulgación del maltrato, %
Tipo de maltrato Si se preguntó durante la admisión Si no se preguntó durante la admisión
Abuso sexual infantil
Maltrato físico infantil
Agresión sexual adulta
Agresión física adulta
Al menos, uno de los cuatro tipos de
maltrato
47
30
12
35
82
6
0
0
3
8
Tabla 2. Principios del preguntar
1. Preguntar a todos los clientes/pacientes
2. Preguntar en una valoración inicial (o si es una crisis, tan pronto como la persona esté disponible)
3. En el contexto de la historia general psicosocial
4. Prefacio con una breve declaración normalizadora
5. Usar preguntas específicas, con ejemplos claros sobre lo que se está preguntando
Por qué, cuándo y cómo preguntar sobre el abuso infantil
61	61
InvesOgación	Independiente	sobre	
el	Abuso	Sexual	InfanOl	
•  La	invesLgación	de	la	medida	en	que	las	insLtuciones	han	
fallado	en	proteger	a	los	niños	del	abuso	sexual.	
•  InvesLga	si	los	organismos	públicos	y	otras	insLtuciones	no	
estatales	han	tomado	en	serio	su	deber	de	diligencia	para	
proteger	a	los	niños	del	abuso	sexual	en	Inglaterra	y	Gales.	
•  La	invesLgación	es	independiente	del	gobierno:	no	forma	
parte	del	gobierno	y	no	depende	de	ningún	departamento	
gubernamental.	
  
  
  
TERMS  OF  REFERENCE  
VICTIMS  AND  SURVIVORS’  CONSULTATIVE  PANEL  
  
The  role  of  the  Inquiry  is:  
  
“To  consider  the  extent  to  which  State  and  non-­State  institutions  have  failed  in  their  
duty  of  care  to  protect  children  from  sexual  abuse  and  exploitation;;  to  consider  the  
extent  to  which  those  failings  have  since  been  addressed;;  to  identify  further  action  
needed  to  address  any  failings  identified;;  to  consider  the  steps  which  it  is  necessary  
for  State  and  non-­State  institutions  to  take  in  order  to  protect  children  from  such  
abuse  in  future;;  and  to  publish  a  report  with  recommendations.”  
  
The  role  of  the  Victims  and  Survivors’  Consultative  Panel  is  to  provide  consultative  
advice  on  the  above  matters  to  the  Inquiry  throughout  its  duration.  
  
The  eight  members  of  the  VSCP  have  been  selected  for  their  ability  to  bring  a  
representative  cross-­section  of  experience  and  opinion  to  the  Inquiry's  work.  
  
The  VSCP  members  are  expected  to  be  available  for  Inquiry  business  for  a  total  of  
four  days  per  month,  to  include  a  half  day  monthly  meeting  with  the  Inquiry  Panel  or  
an  individual  Panel  member.  
  
The  members  of  the  VSCP  are  invited  to  select  a  Chair  and  alternate  from  among  
their  number  if  they  wish.  Alternatively,  they  may  wish  to  nominate  a  spokesperson  
and  alternate.  
  
The  responsibilities  of  the  VSCP  include  the  provision  of  consultative  advice  and  
expertise  in  the  following  areas  of  the  Inquiry’s  work:  
  
The  way  in  which  the  Inquiry  engages  with  victims  and  survivors  
  
In  particular,  ensuring  that  appropriate  support  is  in  place  and  consideration  is  given  
to  the  needs  of  victims  and  survivors  at  every  stage  of  the  Inquiry.  By  way  of  
example,  in  the  following  areas:  
InvesOgación	Independiente	sobre	
el	Abuso	Sexual	InfanOl	
  
  
  
TERMS  OF  REFERENCE  
VICTIMS  AND  SURVIVORS’  CONSULTATIVE  PANEL  
  
The  role  of  the  Inquiry  is:  
  
“To  consider  the  extent  to  which  State  and  non-­State  institutions  have  failed  in  their  
duty  of  care  to  protect  children  from  sexual  abuse  and  exploitation;;  to  consider  the  
extent  to  which  those  failings  have  since  been  addressed;;  to  identify  further  action  
needed  to  address  any  failings  identified;;  to  consider  the  steps  which  it  is  necessary  
for  State  and  non-­State  institutions  to  take  in  order  to  protect  children  from  such  
abuse  in  future;;  and  to  publish  a  report  with  recommendations.”  
  
The  role  of  the  Victims  and  Survivors’  Consultative  Panel  is  to  provide  consultative  
advice  on  the  above  matters  to  the  Inquiry  throughout  its  duration.  
  
The  eight  members  of  the  VSCP  have  been  selected  for  their  ability  to  bring  a  
representative  cross-­section  of  experience  and  opinion  to  the  Inquiry's  work.  
  
The  VSCP  members  are  expected  to  be  available  for  Inquiry  business  for  a  total  of  
four  days  per  month,  to  include  a  half  day  monthly  meeting  with  the  Inquiry  Panel  or  
an  individual  Panel  member.  
  
The  members  of  the  VSCP  are  invited  to  select  a  Chair  and  alternate  from  among  
their  number  if  they  wish.  Alternatively,  they  may  wish  to  nominate  a  spokesperson  
and  alternate.  
  
The  responsibilities  of  the  VSCP  include  the  provision  of  consultative  advice  and  
expertise  in  the  following  areas  of  the  Inquiry’s  work:  
  
The  way  in  which  the  Inquiry  engages  with  victims  and  survivors  
  
In  particular,  ensuring  that  appropriate  support  is  in  place  and  consideration  is  given  
to  the  needs  of  victims  and  survivors  at  every  stage  of  the  Inquiry.  By  way  of  
example,  in  the  following  areas:  
Dirigida	por	la	juez	Lowell	
Goddard	(Nueva	Zelanda),	
que	es	apoyada	por	un	
grupo	especial	de	
profesionales	expertos,	el	
Panel	ConsulLvo	de	
personas	que	han	sufrido	
abusos	y	otros	asesores	
expertos.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  El	esOlo	relacional	perturbado	donde	se	crían	los	niños	
puede	ser	más	perjudicial	que	el	acto	abusivo	en	sí	mismo	
(Apego	desorganizado).	
•  Relaciones	donde	se	niega	su	experiencia	emocional.	Esta	
no	es	reconocida	y	contenida,	sino	despreciada.		
•  Mundo	familiar	lleno	de	violencia,	menLras,	confusión,	
manipulación,	negación,	disociación,	amenaza	y	generación	
de	confusión:	entorno	relacional	destrucLvo.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  EsOlos	relacionales	que	Lenen	una	función	anO-
integradora	de	la	estructura	mental	del	niño.	
•  Perjudican	gravemente	la	organización	y	el	
desarrollo	de	los	procesos	de	pensamiento,	la	
capacidad	de	modular	emociones	y	las	capacidades	
de	mentalización.	
•  Alta	vulnerabilidad	a	los	trastornos	mentales	graves.
Consecuencias	psicopatológicas	de	
las	adversidades	en	la	infancia	
•  No	 han	 desarrollado	 un	 proceso	 de	 pensamiento,	 sino	
que	sólo	han	sido	capaces	de	desarrollar	mecanismos	de	
supervivencia.	
•  Una	 coraza	 que	 los	 sosLene	 y	 que	 esconde	 un	 espacio	
mental	 muy	 dañado,	 con	 déficits	 en	 las	 esferas	
emocional,	 relacional,	 cogniLva	 y	 cultural,	 en	 las	
habilidades	sociales	y	viviendo	ansiedades	abrumadoras.
Consecuencias	psicopatológicas	de	
las	adversidades	en	la	infancia	
•  Dominados	 por	 la	 experiencia	 de	 ausencia,	 vacío,	
confusión,	terror,	desesperación	y	abandono	que	no	
pueden	 ser	 elaboradas:	 sufrimiento	 o	 terror	 sin	
nombre.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  Prevalencia	 de	 experiencias	 emocionales	 no	
integradas	 en	 el	 contexto	 de	 dinámicas	 familiares	
patológicas.	
•  Los	 adolescentes	 están	 llenos	 de	 ansiedades	
abrumadoras	 y	 vacíos	 de	 contenido,	 vacíos	 de	
pensamiento.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  En	 estas	 condiciones,	 lo	 que	 es	 verdaderamente	
desesperante	 para	 el	 niño	 o	 adolescente	 es	 no	 ser	
capaz	de	confiar	en	nadie.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  La	incapacidad	de	senLr	que	uno	existe	en	la	mente	del	otro	y	
la	imposibilidad	de	senLr	que	pueda	haber	una	relación	
empáLca	al	menos	con	una	persona,	con	la	que	haya	un	nivel	
básico	de	confianza,	de	buena	relación,	y	con	quien	se	tenga	
un	contacto	regular	y	la	posibilidad	de	un	apoyo	rápido	en	
caso	de	necesidad.	
•  No	senLrse	socialmente	vinculado	a	otros	seres	humanos	que	
proporcionan	un	senLdo	de	pertenencia,	de	idenLdad,	dando	
senLdo	a	la	vida,	son	aspectos	que	aumentan	el	riesgo	de	
suicidio.	 70	70
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
•  A	 la	 gran	 canLdad	 de	 senLmientos	 contradictorios	
que	puede	senLr,	se	añade	la	vivencia	de	no	tener	a	
nadie:	“¡No	tengo	a	nadie!”.	
•  También,	 la	 creencia	 de	 que	 este	 es	 su	 lugar	 en	 el	
mundo:	“¡No	tengo	a	nadie	y	nunca	lo	tendré!”.
Transmisión	transgeneracional	
del	trauma	relacional	
•  La	soledad	y	aislamiento	del	niño	en	un	esLlo	
relacional	perturbado	representa	una	seria	fuente	
patogénica.	
•  La	presencia	o	ausencia	de	una	persona	de	confianza	
(relación	resiliente)	determina	el	grado	en	que	el	
entorno	relacional	perturbado	afecta	al	niño.
Consecuencias	psicopatológicas	de	las	
adversidades	en	la	infancia	
El	intenso	malestar	y	sufrimiento	sólo	puede	ser	evacuado:		
- En	 el	 cuerpo	 (autolesiones,	 intentos	 de	 suicidio,	
somaLzaciones,	sintomatología	conversiva).	
- Actuado	 en	 la	 realidad	 externa	 (trastornos	 de	 conducta,	
inconLnencia	mediante	la	acción).	
- Transformadas	 a	 través	 del	 funcionamiento	 psicóLco	 en	
alucinaciones	y	delirios.	
73
Implicaciones	asistenciales:		
Algunas	ideas	sobre	la	exploración
Red	pública	de	salud	y	asistencia		
DESINTEGRADA
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  A	 menudo	 tenemos	 la	 sensación	 de	 que	 llegamos	
tarde.	
•  Jóvenes	 muy	 dañados	 y	 con	 alto	 riesgo	
psicopatológico,	social	y	a	menudo	vital.	
•  Falta	una	buena	prevención	e	intervención	precoz.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  Adolescentes	de	alto	riesgo	de	discil	acceso.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
	
•  Adolescentes	de	alto	riesgo	de	discil	acceso.	
•  De	discil	acceso	para	el	clínico	en	su	despacho	y	para	
el	equipo	en	el	HD	(muy	dañadas	capacidades	de	introyección,	
idenLficaciones	adhesivas	o	relaciones	simbióLcas	con	los	otros,	no	ser	
capaz	de	confiar	en	nadie).
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
	
•  Adolescentes	de	alto	riesgo	de	discil	acceso.	
•  De	discil	acceso	para	el	clínico	en	su	despacho	y	para	
el	equipo	en	el	HD	(muy	dañadas	capacidades	de	introyección,	
idenLficaciones	adhesivas	o	relaciones	simbióLcas	con	los	otros,	no	ser	
capaz	de	confiar	en	nadie).	
•  No	Lenen	un	entorno	que	apoye	o	favorezca	la	
vinculación	con	los	Servicios	Salud	Mental.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  En	la	relación	asistencial	les	pedimos	que	se	adapten	
a	nuestro	marco	de	trabajo,	cuando	deberíamos	
adaptar	nosotros	a	sus	muy	limitadas	y	dañadas	
capacidades	de	vinculación.	
•  Ejemplo	equipo	modelo	AMBIT:	MAC-UK.	
•  Servicios	outreach.	
•  Servicio	atención	EMAR	en	Finlandia:	80%	del	trabajo	
clínico	fuera	del	centro.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  Hospital	 de	 Día	 como	 parte	 de	 una	 experiencia	 de	
relación	con	la	red	asistencial:	
	Intervienen	múlLples	servicios,	a	menudo	de	forma	
poco	 coordinada,	 provocando	 que	 el	 joven	 y	 su	
familia	sean	tratados	por	profesionales	de	diferentes	
servicios,	que	trabajan	con	objeLvos	no	coincidentes,	
uLlizando	 diversos	 modelos	 de	 tratamiento	 o	
intervención.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  Son	casos	que	generan	muchas	ansiedades	en	los	
profesionales.	
•  Ansiedades	que	son	a	menudo	proyectadas	entre	
servicios,	acusándonos	mutuamente	de	no	hacer	lo	
que	se	debería,	o	de	hacerlo	mal.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
•  Efecto	abrumador	para	el	joven	-y	la	familia-	y	puede	
acabar	siendo	una	experiencia	que	despierte	
aversión	y	desconfianza	hacia	todos	los	servicios.	
•  Reedición	de	una	experiencia	de	negligencia	en	la	
relación	asistencial.
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	y	la	“Xarxa”	
CSMIJ
Hospital de Día
EAIA EAP
Servicios Sociales
CAP
Instituto
CASSIRMossos
Unidad de
Agudos
CAS
Efecto	Torre	de	
Babel	
	
El	adolescente	y	su	familia	
reciben	input	de	múlLples	
servicios	mulL-
disciplinarios:	cada	
profesional	ofrece	implícita	
o	explícitamente	su	marco	
explicaLvo.	
Diferentes	idiomas	con	
diferentes	miradas	para	
nombrar	una	realidad	
confusa	y	fragmentada.
Efecto	Torre	de	
Babel	
	
“Yo,	un	adolescente	
fragmentado,	con	mi	
familia	fragmentada,	
tengo	que	poder	
integrar	lo	que	todos	
vosotros	no	habéis	
conseguido	integrar	
en	muchos	años	...”
Cambio	de	énfasis	
De	muchos	equipos	alrededor	del	paciente	
Adolescente	
i	familia	
EAIA	
Servicios	
Sociales	
EAP	
CSMIJ	
Hospital	de	
Día		
CAP	
InsLtuto
Cambio	de	énfasis	
a	un	profesional	clave	que	arLcula		
Profesional	
Clave	
Adolescente	
y	familia	
EAIA	
Servicios	
Sociales	
EAP	
CSMIJ	
Hospital	
de	Día		
CAP	
InsLtuto
Ideas	sobre	límites	del		
tratamiento	desde	el	HD	
	
Caso	E:	
	
“¡Tú	Lenes	que	venir	a	ver	lo	que	
pasa	en	mi	casa!”
Síndrome	TINA	
“Tenemos	que	cumplir	con	nuestro	encargo...”	
Sabemos	que	hay	jóvenes	que	necesitan	algo	diferente,	
pero	tenemos	que	seguir	cumpliendo	con		
“nuestro	encargo”.
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientemente	explorados	
•  Síndrome	TINA	en	equipos	de	salud	mental	en	
su	prácLca	clínica	coLdiana.		
•  “Con	lo	que	tenemos	hacemos	lo	que	
podemos	…”		
•  “Estamos	desbordados	por	la	presión	
asistencial	…”	
92	92
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientemente	explorados	
•  Red	pública	de	salud	mental	:	“salud	mental	
para	pobres”.		
•  Modelo	técnico	-	medicalizado	,	pero	¿en	
proceso	de	deshumanización	?
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientemente	explorados	
•  En	los	servicios	de	salud	mental	se	exploran	
insuficientemente	las	dinámicas	familiares.	
•  Exploraciones	principalmente	fenomenológicas	
(sintomáLcas)	sin	abordar	la	persona	que	hay	detrás	
ni	tampoco	las	dinámicas	familiares.
Maltrato	y	Abusos	Intrafamiliares	
insuficientemente	explorados	
•  Síndrome	TINA	en	equipos	de	salud	mental	en	su	
prácLca	clínica	coLdiana.		
•  ¿También	en	los	pediatras?		
•  5-10	minutos	por	paciente.	¿Es	viable?		
•  ¿Podemos	hacernos	una	idea	sobre	el	niño	-	
adolescente	en	este	Lempo?		
•  ¿Y	sobre	su	familia	?
Vínculo	afecOvo	
Relación	afecLva	
conLnuada	y	constante,	
donde	haya	una	
disponibilidad	de	la	
figura	cuidadora	para	
hacerse	cargo	de	los	
malestares,	ansiedades	
del	niño	y	le	ayude	a	
dar	senLdo	a	su	
experiencia	emocional.
Médico	de	
familia	del	siglo	
pasado	
Donde	la	relación	
humana	médico	-	
paciente	era	un	
elemento	central.
Exploración	diagnósLca	
•  Un	estudio	(Lothian	&	Reed,	2002)	en	el	que	se	
preguntaba	a	los	usuarios	de	los	servicios	de	salud	
mental	sobre	lo	que	les	parecía	el	ser	preguntados	
sobre	abusos	sufridos	en	la	niñez,	encontró	que	
aunque	la	mayoría	(64%)	había	experimentado	tal	
abuso	en	alguna	forma,	el	78%	no	había	sido	
preguntado	sobre	esta	cuesLón	en	la	evaluación	
inicial.	
98
Exploración	diagnósLca	
•  Preguntar	sobre	adversidades	a	todos	los	pacientes.	
•  En	la	evaluación	inicial	(o	si	está	en	crisis,	en	el	
momento	que	esté	más	compensado).	
•  En	el	contexto	de	la	anamnesis.	
•  Introducir	la	exploración	con	un	breve	comentario	
que	haga	entender	que	es	parte	del	proceso	
exploratorio	habitual.	
•  ULlizar	preguntas	específicas,	con	ejemplos	claros	de	
lo	que	estemos	planteando.	
(Read,	Hammersley	&	Rudegeair,	2007)	 99
Exploración	diagnósLca	
•  La	razón	para	preguntar	a	la	evaluación	inicial	es	que	
si	la	cuesLón	no	se	plantea,	entonces	Lende	a	no	ser	
preguntado	más	adelante	(Read	&	Fraser,	1998).	
100
Exploración	diagnósLca	
•  Si	el	clínico	decide	no	explorar	en	el	proceso	inicial	
necesario	que	anote	en	la	historia	que	no	se	ha	
hecho	exploración	de	adversidades	(y	por	qué)	y	
asumir	la	responsabilidad	de	hacerlo	en	el	momento	
en	el	que	el	paciente	esté	menos	angusLado	.	
(Lothian	&	Read,	2002;	Read,	Hammersley	&	Rudegeair,	2007)	
101
Exploración	diagnósLca	
•  Los	clínicos	que	se	sienten	tentados	a	esperar	un	
"momento	mágico"	cuando	ya	haya	una	buena	
relación	establecida,	deben	recordar	que,	para	
muchos	pacientes	que	han	sufrido	malos	tratos,	el	
hecho	de	ser	preguntados	sobre	estos	hechos	puede	
ser	un	hecho	crucial	que	fomente	una	buena	
relación,	y	no	que	la	entorpezca.	Para	algunos	
pacientes	es	incluso	un	requisito	previo.	
(Lothian	&	Read,	2002;	Read,	Hammersley	&	Rudegeair,	2007)	102
Exploración	diagnósLca	
•  Las	preguntas	sobre	el	abuso	no	se	formularán	al	inicio	de	la	
exploración,	ni	Lenen	que	venir	de	la	nada.	
•  El	momento	más	adecuado	es	al	recoger	la	anamnesis,	al	preguntar	
sobre	la	niñez.	
•  El	tema	del	abuso	puede	ser	abordado	mediante	un	“embudo”	de	
preguntas,	que	se	va	ajustando	a	las	preguntas	específicas	que	se	
describen	a	conLnuación.	
•  Este	enfoque	le	da	al	paciente	algún	aviso	sobre	lo	que	viene.	
•  Preguntar	al	paciente	sobre	los	buenos	recuerdos	puede	
proporcionar	un	poco	de	Lerra	firme	sobre	la	que	apoyarse,	un	
recordatorio	para	el	paciente	y	el	clínico	que	no	todo	era	malo.	
103
Tabla 4. Embudo de las preguntas generales a las específicas
Hábleme un poco de su infancia
¿Cúal es su mejor recuerdo? ¿Y el peor?
¿Cómo se llevaba con su madre?
¿Y con su padre?
¿Cómo gestionaban la disciplina?
Preguntas específicas sobre el abuso
John Read, Paul Hammersley y Thom Rudegeair
Exploración	diagnósLca	
•  No	es	adecuado	preguntar	“te	maltratan	o	han	abusado	
sexualmente	de	L?”.	
•  Hay	que	hacerlo	pidiendo	por	ejemplo	sobre	cómo	se	maneja	
en	casa	la	disciplina,	porque	entonces	puede	aparecer	algo	
como:	“lo	normal,	me	pegan	cuando	hago	algo	malo”.	
•  Una	introducción	adecuada	podría	ser	“ahora	te	preguntaré	
sobre	algunas	cosas	desagradables	que	suceden	a	algunas	
personas	en	la	infancia.	A	veces	nos	sirve	para	entender	
dificultades	que	aparecen	más	adelante	en	la	vida	”.	
105
Exploración	diagnósLca	
•  Cuando	eras	un	niño,	¿algún	adulto	te	hizo	daño	o	te	
casLgó	de	una	manera	que	te	dejó	moratones,	
cortes	o	rasguños?	
•  Cuando	eras	un	niño,	¿alguien	te	hizo	algo	sexual	
que	te	hiciera	senLr	incómodo?	
106
Exploración	diagnósLca	
•  Podemos	decir	que	entendemos	que	quizás	no	quieren	
responder,	o	que	es	muy	discil	hacerlo.	
•  Es	fundamental	recoger	el	dolor	y	el	sufrimiento	asociado	a	
haber	sufrido	este	maltrata	en	el	momento	en	el	que	nos	lo	
comunican.	
•  Debemos	tener	presente	que	a	veces	no	querrán	revelar	
hechos	pesar	hayan	sucedido.	
107
Exploración	diagnósLca	
•  Poder	hablar	y	recibir	una	atención	adecuada	
salva	vidas.		
•  La	experiencia	clínica	muestra	que	si	lo	han	
podido	hacer	la	tendencia	es	poder	seguir	
hablando	de	ello.	
108
Exploración	diagnósLca	
•  No	hace	falta	recoger	toda	la	información	
•  Lo	principal	es	la	relación	con	el	paciente,	más	que	el	abuso	
que	ha	sufrido	y	nos	cuenta.	
•  Decir	que	nos	explicó	algo	importante,	valorar	que	lo	haya	
podido	hacer.	
•  Validación	de	la	experiencia	de	la	persona,	lo	que	ha	supuesto	
y	supone	emocionalmente.	
•  También	lo	que	está	pasando	ahora	por	el	hecho	de	haberlo	
explicado.	
109
Exploración	diagnósLca	
•  Valorar	que	lo	haya	contado.	
•  No	tratar	de	reunir	todos	los	detalles.	
•  Preguntar	si	lo	ha	explicado	a	alguien	antes	y	si	es	así	como	
fue.	
•  Ofrecer	apoyo	a	diferentes	niveles.	
•  Preguntar	si	cree	que	lo	que	nos	ha	contado	Lene	que	ver	con	
sus	dificultades	actuales.	
•  Explorar	y	valorar	la	protección	ante	posibles	abusos	en	la	
actualidad.	
•  Valorar	el	estado	emocional	al	final	de	la	entrevista.	
•  Ofrecer	nueva	entrevista	breve.	
				(Read,	Hammersley	&	Rudegeair,	2007)	 110
Exploración	diagnósLca	
•  Es	importante	registrar	con	precisión	lo	que	nos	dice	el	
paciente.	
•  Hay	que	uLlizar	un	esLlo	indirecto	en	la	redacción	a	la	historia	
clínica:	“Laura	dice	que	su	abuelo	hizo	tal	o	cual”	y	no	“el	
abuelo	de	Laura	le	hizo	tal	o	cual”.	
•  En	los	informes	yo	uLlizo	citas	directas:	La	paciente	me	dice:	
“el	abuelo	me	hizo	esto	o	aquello”.	
111
“Act	so	that	the	
effects	of	your	
acLon	are	
compaLble	with	
the	permanence	
of	genuine	
human	life”	
	
Hans	Jonas	
ÉLca	de	la	responsabilidad
¡MUCHAS	GRACIAS!

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

3 b caso clínico - patología psiquiátrica
3 b  caso clínico - patología psiquiátrica3 b  caso clínico - patología psiquiátrica
3 b caso clínico - patología psiquiátricaLeidy Angarita
 
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3Juan David Palacio O
 
Salud mentalmujeres
Salud mentalmujeresSalud mentalmujeres
Salud mentalmujeresLucyGuevara4
 
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. ok
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. okCaso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. ok
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. okvitriolum
 
Trastorno conducta alimentaria
Trastorno conducta alimentariaTrastorno conducta alimentaria
Trastorno conducta alimentariaDocencia Calvià
 
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana Betancourt
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana BetancourtAportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana Betancourt
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana BetancourtInstituto Roosevelt
 
Suicidio en atención primaria
Suicidio en atención primariaSuicidio en atención primaria
Suicidio en atención primariaAnaLfs
 
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2Juan David Palacio O
 
álbum de casos clínicos
álbum de casos clínicosálbum de casos clínicos
álbum de casos clínicosIversonVsquez
 
Ultimooo parte 1 historia clinica en psiquiatria
Ultimooo parte 1    historia clinica en psiquiatriaUltimooo parte 1    historia clinica en psiquiatria
Ultimooo parte 1 historia clinica en psiquiatrianadyr18
 

La actualidad más candente (20)

3 b caso clínico - patología psiquiátrica
3 b  caso clínico - patología psiquiátrica3 b  caso clínico - patología psiquiátrica
3 b caso clínico - patología psiquiátrica
 
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 3
 
Salud mentalmujeres
Salud mentalmujeresSalud mentalmujeres
Salud mentalmujeres
 
Historia clinica siquiatrica
Historia clinica siquiatricaHistoria clinica siquiatrica
Historia clinica siquiatrica
 
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. ok
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. okCaso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. ok
Caso clínico trastorno bipolar en la infancia a proposito de un caso 4 págs. ok
 
Trastorno conducta alimentaria
Trastorno conducta alimentariaTrastorno conducta alimentaria
Trastorno conducta alimentaria
 
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana Betancourt
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana BetancourtAportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana Betancourt
Aportes de psiquiatría infantil al abordaje del SPW - Dra. Liliana Betancourt
 
Suicidio en atención primaria
Suicidio en atención primariaSuicidio en atención primaria
Suicidio en atención primaria
 
Depresion pdf
Depresion pdfDepresion pdf
Depresion pdf
 
Historia Clinica psiquiatria
Historia Clinica psiquiatriaHistoria Clinica psiquiatria
Historia Clinica psiquiatria
 
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2
Trastornos Somatomorfos Niños Quejas Inexplicables Parte 2
 
álbum de casos clínicos
álbum de casos clínicosálbum de casos clínicos
álbum de casos clínicos
 
Historia Clinica Psiquiatrica
Historia Clinica PsiquiatricaHistoria Clinica Psiquiatrica
Historia Clinica Psiquiatrica
 
Historia clinica
Historia clinicaHistoria clinica
Historia clinica
 
Ultimooo parte 1 historia clinica en psiquiatria
Ultimooo parte 1    historia clinica en psiquiatriaUltimooo parte 1    historia clinica en psiquiatria
Ultimooo parte 1 historia clinica en psiquiatria
 
Manejo no farmacologico en dm 1
Manejo no farmacologico en dm 1Manejo no farmacologico en dm 1
Manejo no farmacologico en dm 1
 
Tca en niños
Tca en niñosTca en niños
Tca en niños
 
(2015-09-16)maltratoinfantil
(2015-09-16)maltratoinfantil(2015-09-16)maltratoinfantil
(2015-09-16)maltratoinfantil
 
SALUD MENTAL -CASO CLINICO
SALUD MENTAL -CASO CLINICOSALUD MENTAL -CASO CLINICO
SALUD MENTAL -CASO CLINICO
 
Sindrome de ulises grupo a3
Sindrome de ulises grupo a3Sindrome de ulises grupo a3
Sindrome de ulises grupo a3
 

Similar a Abús sexual, maltracte i negligència en la infància

Exposicion Maltrato Infantil
Exposicion Maltrato InfantilExposicion Maltrato Infantil
Exposicion Maltrato Infantiljjweb
 
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIA
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIAIDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIA
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIADiego Salazar
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesAndy_olpz
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesedgarzavala10
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesSandyDelgado12
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesangeln132
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesaldotrorres123
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesPacoRLara
 
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeadolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeDairoPinto1
 
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5Cess Hernandez Aguila
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentesAldo Torres
 
Abp grupo 8 2ºA
Abp grupo 8 2ºAAbp grupo 8 2ºA
Abp grupo 8 2ºAgpfuclm
 
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptx
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptxAbuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptx
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptxlvaroara
 

Similar a Abús sexual, maltracte i negligència en la infància (20)

Exposicion Maltrato Infantil
Exposicion Maltrato InfantilExposicion Maltrato Infantil
Exposicion Maltrato Infantil
 
MALTRATO INFANTIL 2023.pptx
MALTRATO INFANTIL 2023.pptxMALTRATO INFANTIL 2023.pptx
MALTRATO INFANTIL 2023.pptx
 
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIA
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIAIDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIA
IDEAS SUICIDAS EN LA ADOLESCENCIA
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeadolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
adolescenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
 
Adolescente atencion al
Adolescente atencion alAdolescente atencion al
Adolescente atencion al
 
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5
Benemérita universidad autónoma de puebla ets tarea 5
 
Violencia en adolescentes
Violencia en adolescentesViolencia en adolescentes
Violencia en adolescentes
 
Maltrato
MaltratoMaltrato
Maltrato
 
Abp grupo 8 2ºA
Abp grupo 8 2ºAAbp grupo 8 2ºA
Abp grupo 8 2ºA
 
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptx
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptxAbuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptx
Abuso de sustancias y suicidabilidad en adolescentes.pptx
 
Violencia
ViolenciaViolencia
Violencia
 
Situacion Actual Del Adolescente
Situacion Actual Del AdolescenteSituacion Actual Del Adolescente
Situacion Actual Del Adolescente
 

Más de Pediatriadeponent

Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024
Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024
Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024Pediatriadeponent
 
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdf
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdfRinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdf
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdfPediatriadeponent
 
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdf
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdfPsicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdf
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdfPediatriadeponent
 
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024Pediatriadeponent
 
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?Pediatriadeponent
 
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes? UVIC 2024.pdf
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes?  UVIC 2024.pdfSalut Planetària. Què podem fer des de les consultes?  UVIC 2024.pdf
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes? UVIC 2024.pdfPediatriadeponent
 
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdf
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdfTira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdf
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdfPediatriadeponent
 
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdf
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdfPROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdf
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdfPediatriadeponent
 
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCA
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCALa alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCA
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCAPediatriadeponent
 
Dermatoscòpia. Aplicacions en Pediatria
Dermatoscòpia. Aplicacions en PediatriaDermatoscòpia. Aplicacions en Pediatria
Dermatoscòpia. Aplicacions en PediatriaPediatriadeponent
 
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de Ponent
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de PonentPrevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de Ponent
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de PonentPediatriadeponent
 
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023Pediatriadeponent
 
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023Pediatriadeponent
 
Nou paradigma d'atenció al nen prematur
Nou paradigma d'atenció al nen prematurNou paradigma d'atenció al nen prematur
Nou paradigma d'atenció al nen prematurPediatriadeponent
 
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...Pediatriadeponent
 
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtrica
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtricaIndicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtrica
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtricaPediatriadeponent
 
Canvi d'hàbits i resistències en infància
Canvi d'hàbits i resistències en infànciaCanvi d'hàbits i resistències en infància
Canvi d'hàbits i resistències en infànciaPediatriadeponent
 
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023Pediatriadeponent
 
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023Pediatriadeponent
 
Circuit d'atenció a la dislèxia
Circuit d'atenció a la dislèxiaCircuit d'atenció a la dislèxia
Circuit d'atenció a la dislèxiaPediatriadeponent
 

Más de Pediatriadeponent (20)

Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024
Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024
Enfermedades Autoinflamatorias en Pediatria. 2024
 
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdf
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdfRinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdf
Rinitis al·lèrgica en Pediatria. 2024.pdf
 
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdf
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdfPsicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdf
Psicoterapia básica para Pediatría de Atención Primaria.pdf
 
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024
Anquiloglòssia: diagnòstic, tractament i implicacions. 2024
 
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?
Malalties minoritàries. Què n'ha de saber el pediatre/a?
 
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes? UVIC 2024.pdf
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes?  UVIC 2024.pdfSalut Planetària. Què podem fer des de les consultes?  UVIC 2024.pdf
Salut Planetària. Què podem fer des de les consultes? UVIC 2024.pdf
 
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdf
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdfTira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdf
Tira d'orina. De la teoria a la pràctica 2024.pdf
 
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdf
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdfPROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdf
PROTOCOL DE LA BRONQUIOLITIS AGUDA 2023.pdf
 
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCA
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCALa alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCA
La alimentación y sus trastornos. Detección y abordajes iniciales en TCA
 
Dermatoscòpia. Aplicacions en Pediatria
Dermatoscòpia. Aplicacions en PediatriaDermatoscòpia. Aplicacions en Pediatria
Dermatoscòpia. Aplicacions en Pediatria
 
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de Ponent
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de PonentPrevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de Ponent
Prevenció de la violència sexual a les escoles i instituts de Ponent
 
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023
Drepanocitosi o Malaltia de cèl·lules falciformes. 2023
 
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023
Hiperbilirubinèmia neonatal: novetats en l'abordatge. 2023
 
Nou paradigma d'atenció al nen prematur
Nou paradigma d'atenció al nen prematurNou paradigma d'atenció al nen prematur
Nou paradigma d'atenció al nen prematur
 
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...
Intoxicacions en Pediatria: maneig general i novetats en intoxicació per para...
 
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtrica
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtricaIndicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtrica
Indicacions d’ús d’ondansetró a l’atenció primària en població pediàtrica
 
Canvi d'hàbits i resistències en infància
Canvi d'hàbits i resistències en infànciaCanvi d'hàbits i resistències en infància
Canvi d'hàbits i resistències en infància
 
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023
Diagnòstic i tractament de les parasitosis intestinals 2023
 
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023
Cartera de serveis Pediatria Dietista Nutricionista APiC 2023
 
Circuit d'atenció a la dislèxia
Circuit d'atenció a la dislèxiaCircuit d'atenció a la dislèxia
Circuit d'atenció a la dislèxia
 

Último

OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitis
OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitisOFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitis
OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitisYeseniaChura1
 
Trombocitopenia Inmune primaria , clínica
Trombocitopenia Inmune primaria , clínicaTrombocitopenia Inmune primaria , clínica
Trombocitopenia Inmune primaria , clínicaVillegasValentnJosAl
 
1 mapa mental acerca del virus VIH o sida
1 mapa mental acerca del virus VIH o sida1 mapa mental acerca del virus VIH o sida
1 mapa mental acerca del virus VIH o sidagsandovalariana
 
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdf
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdfSISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdf
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdfFabiTorrico
 
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA I
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA ICLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA I
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA ILucy López
 
Histologia del sistema respiratorio y sus funciones
Histologia del sistema respiratorio y sus funcionesHistologia del sistema respiratorio y sus funciones
Histologia del sistema respiratorio y sus funcionesCarlosVazquez410328
 
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)FidoPereira
 
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptx
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptxFISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptx
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptxLoydaMamaniVargas
 
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdfbibianavillazoo
 
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdf
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdfClase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdf
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdfgarrotamara01
 
Enferemedades reproductivas de Yeguas.pdf
Enferemedades reproductivas  de Yeguas.pdfEnferemedades reproductivas  de Yeguas.pdf
Enferemedades reproductivas de Yeguas.pdftaniacgcclassroom
 
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptx
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptxANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptx
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptxRazorzen
 
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)UDMAFyC SECTOR ZARAGOZA II
 
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdf
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdfClase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdf
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdfgarrotamara01
 
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptx
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptxDETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptx
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptxfiorellaanayaserrano
 
infografía seminario.pdf.................
infografía seminario.pdf.................infografía seminario.pdf.................
infografía seminario.pdf.................ScarletMedina4
 
SEGUNDA Y TERCERA SEMANA DEL DESARROLLO EMBRIONARIO.pptx
SEGUNDA  Y  TERCERA  SEMANA  DEL  DESARROLLO  EMBRIONARIO.pptxSEGUNDA  Y  TERCERA  SEMANA  DEL  DESARROLLO  EMBRIONARIO.pptx
SEGUNDA Y TERCERA SEMANA DEL DESARROLLO EMBRIONARIO.pptxArian753404
 
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICA
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICACONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICA
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICAmjaicocr
 
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdf
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdfPsicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdf
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdfdelvallepadrob
 
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación .pptx
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación   .pptxWE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación   .pptx
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación .pptxr7dzcbmq2w
 

Último (20)

OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitis
OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitisOFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitis
OFICIAL TABIQUE DESVIADO presentacion de desviacion del tabique por sinusitis
 
Trombocitopenia Inmune primaria , clínica
Trombocitopenia Inmune primaria , clínicaTrombocitopenia Inmune primaria , clínica
Trombocitopenia Inmune primaria , clínica
 
1 mapa mental acerca del virus VIH o sida
1 mapa mental acerca del virus VIH o sida1 mapa mental acerca del virus VIH o sida
1 mapa mental acerca del virus VIH o sida
 
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdf
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdfSISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdf
SISTEMA NERVIOSO ORGANIZADOR GRAFICO.pdf
 
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA I
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA ICLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA I
CLASE DE VIH/ETS - UNAN 2024 PEDIATRIA I
 
Histologia del sistema respiratorio y sus funciones
Histologia del sistema respiratorio y sus funcionesHistologia del sistema respiratorio y sus funciones
Histologia del sistema respiratorio y sus funciones
 
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)
AGENTES FÍSICOS EN FISIOTERAPIA (CFF OPHYSIO)
 
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptx
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptxFISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptx
FISIOLOGIA BACTERIANA y mecanismos de acción (1).pptx
 
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf
6.METODOLOGIA ATENEA MICHAEL. ZAPATA.pdf
 
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdf
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdfClase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdf
Clase 15 Artrologia mmii 1 de 3 (Cintura Pelvica y Cadera) 2024.pdf
 
Enferemedades reproductivas de Yeguas.pdf
Enferemedades reproductivas  de Yeguas.pdfEnferemedades reproductivas  de Yeguas.pdf
Enferemedades reproductivas de Yeguas.pdf
 
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptx
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptxANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptx
ANÁLISIS ORGANOLÉPTICOS EXPOSICION (2).pptx
 
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)
(2024-04-29)Actualización en profilaxis PrEP frente a VIH. (DOC)
 
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdf
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdfClase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdf
Clase 14 Articulacion del Codo y Muñeca 2024.pdf
 
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptx
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptxDETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptx
DETERMINISMO DEL TRABAJO DE PARTO-1.pptx
 
infografía seminario.pdf.................
infografía seminario.pdf.................infografía seminario.pdf.................
infografía seminario.pdf.................
 
SEGUNDA Y TERCERA SEMANA DEL DESARROLLO EMBRIONARIO.pptx
SEGUNDA  Y  TERCERA  SEMANA  DEL  DESARROLLO  EMBRIONARIO.pptxSEGUNDA  Y  TERCERA  SEMANA  DEL  DESARROLLO  EMBRIONARIO.pptx
SEGUNDA Y TERCERA SEMANA DEL DESARROLLO EMBRIONARIO.pptx
 
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICA
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICACONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICA
CONTROL DE CALIDAD EN LA INDUSTRIA FARMACEUTICA
 
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdf
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdfPsicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdf
Psicología: Revista sobre las bases de la conducta humana.pdf
 
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación .pptx
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación   .pptxWE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación   .pptx
WE DO TRANSFORMATIONS DAY presentación .pptx
 

Abús sexual, maltracte i negligència en la infància